Ξανά για την "ευρω-ταυτότητα"

Προφανώς και για την Ευρωπαϊκή Ένωση κάθε επετειακός εορτασμός συνιστά αφορμή για αναστοχασμό ως προς την πορεία που αυτή διήνυσε, το σημείο που έφτασε και τα ενδεχόμενα που διανοίγονται μπροστά της. Σε κάθε περίπτωση προέχει μια ευκρινής ανταλλαγή απόψεων γι αυτά τα ζητήματα και συνακόλουθα μια στοιχειώδης συνεννόηση για τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Για παράδειγμα, ό,τι εδώ και χρόνια και με περισσότερη ένταση τώρα συζητείται για την "ευρω-ταυτότητα" είχε και έχει πλειάδα συνομιλητών/τριών με αντιτιθέμενη επιχειρηματολογία και διαφορετική θεωρητική σκευή που τη συνέχει.

Ως προς τον "συνταγματικό πατριωτισμό", θα μπορούσε αυτός να εκληφθεί ως υπέρβαση --έστω μέσω μιας "διαδικαστικής αντίληψης περί δικαίου"-- της "προπολιτικής κοινωνίας του πεπρωμένου" Πάντως η συναφής διεκδίκηση μιας "κοινωνικής" Ευρώπης δεν στοιχήθηκε με το πείσμα του Habermas για την ψήφιση της "συνταγματικής συνθήκης" που θα ήρε το "δημοκρατικό έλλειμμα", το οποίο είχε πιστοποιηθεί ως αποκλειστικό γέννημα των υπαρχόντων "εθνικών συνόρων". Ως προς το ερώτημα βέβαια, αν ο "δήμος" είναι "ισοπεδωτικός απέναντι στις διαφορετικότητες", ο ίδιος ο Habermas είναι που το έθεσε με τους όρους του R.M. Lepsius για τον "δήμο" ως φορέα της πολιτικής νομιμότητας και το "έθνος" ως ιστορικό και πολιτιστικό κεφάλαιό της. Χωρίς όμως να παραλείπει να υπογραμμίσει ότι η "συλλογική ταυτότητα" οφείλεται σε "ένα πλούσιο σε συνέπειες αφαιρετικό βήμα από την τοπική και δυναστική στην εθνική και δημοκρατική συνείδηση".

Όσον αφορά τα έθνη-κράτη της Ευρώπης, αυτή η "συναισθηματική και νομιμοποιητική κάλυψη" δεν μπορούσε να προκύψει από "κοινότητες οικειότητας", παρά μόνον από κοινωνικά κινήματα ή πρωτοβουλίες της "κοινωνίας των πολιτών" που δεν θα απέκλειαν από τη φαρέτρα τους τον "συνταγματικό πατριωτισμό" Γενικότερα, ως Ευρωπαϊκή Ένωση που ασκεί "πολιτική εξουσία" σε ορισμένες πτυχές που αφορούν τα κράτη-μέλη της, με υπερισχύουσα τη νομοθεσία της "έναντι κάθε εσωτερικού κρατικού δικαίου", ο τρόπος κατανόησης της "ιδιότητας του πολίτη" και των δικαιωμάτων του σε καμία περίπτωση δεν προέκυψε από το "έθνος" αλλά από τα "αστικά δικαιώματα" (McCrone).

Από παρόμοια σκοπιά και με μονάδα αναφοράς την Ευρωπαϊκή Ένωση είχε επισημανθεί ότι η ιδιότητα του πολίτη ως υποκειμένου δικαιωμάτων εδράζεται στο "δήμο" και όχι στο "έθνος", στα "αστικά δικαιώματα" και όχι στις "πολιτισμικές ιδιαιτερότητες". Για τούτο υποδεικνύεται η "ευρω-ταυτότητα" ως "μύθος", ενώ η ολομέλεια του Συμβουλίου της Ευρώπης επανέρχεται στη συζήτηση για τις έννοιες του "έθνους" (Frunda 13.12.2005), με προμετωπίδα το κατά Renan "καθημερινό δημοψήφισμα".

Πιο συγκεκριμένα, πώς αντιμετωπίζεται ο "ξένος" των ημερών μας; Ακριβώς τώρα που στην Ευρωπαϊκή Ένωση δραστηριοποιούνται ρατσιστικά κόμματα επιρρεπή στη ρατσιστική δημαγωγία, ψηφίζονται αυστηρότερα μέτρα ελέγχου των υποψηφίων μεταναστών, διευκολύνονται πρακτικές ελαστικότητας στην προσφορά εργασίας, με εποχιακές και ανθυγιεινές ασχολίες, που επιφέρουν τη φτηνή αναπαραγωγή των εργαζομένων/απασχολούμενων και ενθαρρύνουν το διαχωρισμό τους με φυλετικά κριτήρια.

Ο "ρατσισμός" λοιπόν ως σχέση ανισότιμων μερών της ίδιας ευρωπαϊκής κοινωνίας μετατρέπει την "ετερότητα" ή απλώς τη "διαφορετικότητα" σε εχθρότητα, με την εμπέδωση "προκαταλήψεων" και "ξενοφοβίας" που συνεπάγεται την αδιάπτωτη εχθρότητα των ξενοφερμένων. Βέβαια τα "praejudicia", ό,τι δηλαδή είναι πριν από κάθε λογική κρίση και από κάθε θεσμό δικαίου, εκπορεύονται και διαχέονται με το "ζεστό" και με το "κρύο" του ίδιου κρουνού: "εκ των άνω", ως στοιχεία της κυρίαρχης ιδεολογίας ή ως δραστικό της υποσύνολο, με την επενέργεια "διανοουμένων", γνωστών και μη εξαιρετέων, και "εκ των κάτω", στο πλαίσιο των πιεστικών καθημερινών αναγκών επιβίωσης και συμβίωσης.

Ο άνωθεν κατευθυνόμενος ρατσισμός έχει υποστεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες, μετά τη γενικευμένη αντίθεση προς τις ναζιστικές θηριωδίες, και παρά τις θνησιγενείς απόπειρες απενοχοποίησης και απώθησης του ολοκαυτώματος, μια ορισμένη μεταλλαγή. Έθεσε σε δεύτερη μοίρα ή αγνόησε τη "φυλή" για να προτάξει τις πολιτιστικές διαφορές των εθνικών ή εθνοτικών ομάδων που από ιστορικό δημιούργημα αντιμετωπίζονται ως η δεύτερη "φύση" τους. Διαφορές δηλαδή γλωσσών, εθίμων, θρησκειών που αποτέλεσαν το εφαλτήριο εκρατσισμού του "δικαιώματος στη διαφορά": πριν απ όλα τίθεται το "δικαίωμα" προστασίας, σε ένα πλέγμα "επιθετικής ετοιμότητας", της "ταυτότητας" "μας" ως Γάλλων, Ισπανών κλπ.

Ο κάτωθεν φιλτραρισμένος ρατσισμός έχει θεσμικό υπόβαθρο και αφορά το σύνολο των διακρίσεων που υφίστανται στη δουλειά, στη στέγαση, στην εκπαίδευση, στην περίθαλψη κλπ. Υπόκειται μ άλλα λόγια ένα καθορισμένο πλέγμα κοινωνικών ανισοτήτων και σύστοιχης καταπίεσης, κατά τη διεργασία περιθωριοποίησης κοινωνικών ομάδων. Δηλαδή κατά τη δυσχερή πρόσβαση τους στην αγορά εργασίας και συναφώς στα δημόσια αγαθά που η αντίληψη των σημερινών κοινωνιών προσγράφει στην αξιοπρέπεια του πολίτη.

Μια ιδιαίτερη πτυχή αυτής της προβληματικής είναι οι "denizens" των "αναπτυγμένων βιομηχανικών κρατών", τόσο στις Ενωμένες Πολιτείες όσο και στην Ευρώπη. Έχουν προκύψει με την "αυξανόμενη εγκατάλειψη των κωδικοποιημένων παραδειγμάτων της πολιτικής συμμετοχής", σύμφωνα με την "πασίγνωστη αρχή" η "ουσιώδης αφομοίωση ενώπιον των τυπικών διαφορών προκαλεί μίσος, έλλειψη ανεκτικότητας, ξενοφοβικές αντιδράσεις και αύξηση των αμυντικών κινητοποιήσεων".

Ο Σουηδός κοινωνιολόγος T. Hammar ανανοηματοδοτεί τον όρο "denizens" για να περιλάβει τις τρεις εισόδους σ αυτήν την κατηγορία των "μη πολιτών" ενός κράτους: τη συνήθη μετανάστευση μικρών χρονικών περιόδων, με δεδομένη την εργασία και την κατοικία· τη ρύθμιση νομίμου καθεστώτος κατοικίας, με δεδομένη τη σταθερή εργασία και τη διαμονή και επομένως χωρίς χρονικό περιορισμό· την πολιτογράφηση με δικαιώματα στη χώρα υποδοχής. Έτσι οι "denizens" είναι ξένοι πολίτες με νόμιμο και σταθερό καθεστώς κατοικίας στη χώρα υποδοχής; Ιδού η Ευρωπαϊκή Ένωση ιδού και το πήδημα...

|Ο Παναγιώτης Νούτσος είναι καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων|