Η αυτοδιάθεση των λαών τον 21ο αιώνα
Ιουλία Σκουνάκη, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2008-04-06
Σχεδόν κάθε φορά που αριστεροί αναφέρονται στο Μακεδονικό ζήτημα επικαλούνται και την περίφημη αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών, σχεδόν ποτέ όμως στην περίπτωση του Κοσόβου -- οξύμωρο, αν σκεφτεί κανείς ότι η αρχή της αυτοδιάθεσης σχετίζεται πρωτίστως με την απαίτηση εκ μέρους μιας κοινότητας ανθρώπων να συγκροτήσουν αυτόνομη κρατική οντότητα.
Αντιγράφω από ένα σχετικά παλιό άρθρο του Αλέξη Ηρακλείδη στα |Νέα| (28.9.2006) τα εξής: "Η αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών όπως διαμορφώθηκε κανονιστικά στον ΟΗΕ, θεωρεί ως δικαιούχους ’εξωτερικής αυτοδιάθεσης’ τέσσερις περιπτώσεις ’λαών’: (1) τα ’μη αυτoκυβερνoύμεvα εδάφη’ (αποικίες, προτεκτοράτα), (2) την πλειοψηφία σε μια χώρα, (3) ένα κράτος ή περιοχή υπό ξένη κατοχή και (4) τους διχοτομημένους λαούς (π.χ. δύο Γερμανίες, δύο Κορέες). Οι μειοψηφίες που θεωρούν ότι αποτελούν έθνος ή τμήμα έθνους που βρίσκεται σε άλλη χώρα, δεν έχουν το δικαίωμα της μονομερούς αυτοδιάθεσης-απόσχισης. Μπορεί vα επιτύχουν ανεξαρτησία μόνο αv συμφωνήσει τo υπόλοιπο κράτος στο οποίο διαβιούν (Τσεχοσλοβακία, Σοβιετική Ένωση)". Τυπικά, λοιπόν, το διεθνές δίκαιο προβλέπει αυτοδιάθεση μόνο σ’ αυτές τις τέσσερις περιπτώσεις. Στην πράξη όμως, σχολίαζε ορθά ο αρθρογράφος (και έγκριτος διεθνολόγος), σήμερα --σε αντίθεση με το παρελθόν-- όχι μόνο δεν τηρείται το γράμμα του νόμου "στη μεταδιπολική εποχή εξαιτίας των διαλυτικών τάσεων της τελευταίας δεκαπενταετίας, και ειδικά την αποδοχή της ανεξαρτησίας της Σλοβενίας και της Κροατίας", αλλά και τίθεται υπό αμφισβήτηση το περιοριστικό αυτό καθεστώς για λόγους και αξιακούς. Ποιος μπορεί να υποστηρίξει σήμερα ότι μια ευμεγέθης εθνοτική ομάδα (Κούρδοι, Κοσοβάροι κ.ά.), η οποία έχει υποστεί κατάφωρες διακρίσεις ή καταπιέζεται συστηματικά από κράτη χωρίς διάθεση για διάλογο ή πολιτική λύση, δεν δικαιούται να επικαλείται το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση; Εκτός των άλλων, είναι φορές που η δημιουργία ενός κράτους συνεπάγεται παύση πολύχρονων εχθροπραξιών και κατασίγαση του εθνοτικού μίσους -- περίπτωση Γιουγκοσλαβίας, ο διαμελισμός της οποίας ήταν αναπόφευκτος από ένα σημείο και μετά (ή και επιβεβλημένος, θα έλεγε κάποιος, αν στόχος ήταν η ειρήνευση στην περιοχή).
Πέρα από και πλάι, λοιπόν, στον ιμπεριαλισμό, την οικονομική εξάρτηση, τους διπλωματικούς εκβιασμούς, τις μυστικές συμφωνίες, τους πράκτορες κ.ο.κ. --δεδομένα--, υπάρχουν και συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές. Όπως εμείς χάσαμε το ατού στη διαπραγμάτευση το 1991 για το όνομα της ΠΓΔΜ, έτσι και το σερβικό κράτος, παρά την πίστωση χρόνου, έχασε, και με δική του ευθύνη, την ευκαιρία να πετύχει μια καλύτερη λύση όσον αφορά το Κόσοβο. (Αλλά και η κυβέρνηση της ΠΓΔΜ μοιάζει να κάνει σήμερα τα ίδια παλιομοδίτικα λάθη, να ακολουθεί μια εξωτερική πολιτική εξίσου κοντόθωρη με εκείνη της Ελλάδας το ’90. Και δεν αποκλείεται, όπως και εμείς, να το πληρώσει. Διότι το βέτο κοστίζει και σε αυτούς, όχι μόνο σε μας. Και διότι η εμμονή στην εθνική ταυτότητα των Μακεδόνων θα ξεσηκώσει τους Αλβανούς και τους Βούλγαρους, που ζουν στην ίδια χώρα.)
Είναι συνεπώς προβληματικό να αποκαλούμε ελαφρά τη καρδία το Κόσοβο "προτεκτοράτο". Αντιθέτως, αν δεν θέλουμε να καταντήσει "προτεκτοράτο", ίσως θα πρέπει να ελπίζουμε να ενωθεί στο μέλλον με την Αλβανία. Πρόκειται, εξάλλου, για ομοεθνείς, για Αλβανούς, τους οποίους όλοι ξεχνάμε ότι η ιστορία τους άφησε διασκορπισμένους στα Βαλκάνια, σε αντίθεση με εμάς που (με εκπατρισμούς Ελλήνων αλλά και ομερτά όσον αφορά τους Τσάμηδες, τους Βλάχους, τους Αρβανίτες, τους Σλαβομακεδόνες, τους μουσουλμάνους της Ανατολικής Θράκης) συγκροτήσαμε ένα κατά βάση συμπαγές εθνοτικά κράτος. Έχω τη γνώμη, λοιπόν, ότι ειδικά σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, η Αριστερά χρειάζεται να το σκέφτεται δυο φορές, πριν καταφύγει στον ξύλινο λόγο. Τις περισσότερες φορές ακούγεται εξίσου γραφικός, ανιστόρητος και παράλογος με τον εθνικιστικό.
Ασφαλώς και κανείς δεν μπορεί να υποδείξει σε κανέναν πώς θα ονομάζεται. Πρακτικά μιλώντας, οι άνθρωποι που μένουν στην ΠΓΔΜ θα αυτοπροσδιορίζονται ως Μακεδόνες είτε εμείς τους φωνάζουμε Φυρομίτες είτε ό,τι άλλη χαζομάρα κατεβάσει η κούτρα του Άνθιμου. Από την άλλη, ωστόσο, η δημιουργία κρατών στο όνομα της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών φέρει, νομίζω, ένα ιστορικό φορτίο που χρειάζεται να το θυμόμαστε που και που. Τα έθνη-κράτη που φτιάχτηκαν τον 19ο αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο δεν προέκυψαν μόνο στο όνομα διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων, γλωσσικής ασυνεννοησίας ή κοινωνικών ανισοτήτων, αλλά ως εν δυνάμει φορείς μιας διαφορετικής ιδεολογίας και πολιτικής φιλοσοφίας (ας τα πούμε "διαφωτιστικά ιδεώδη") που αντιμαχόταν τα απολυταρχικά καθεστώτα, άρα δεν μπορούσε να ευδοκιμήσει στην οθωμανική ή σε άλλη αυτοκρατορία της εποχής. Γι’ αυτά τα ιδεώδη ξεσπιτώθηκαν οι φιλέλληνες και ήρθαν να μας συνδράμουν, γι’ αυτά συστρατεύτηκαν διαφορετικές εθνοτικές ομάδες (Έλληνες, Αρβανίτες κ.ά.) και κοινωνικές τάξεις στην Ελληνική Επανάσταση.
Δεν είναι, λοιπόν, απλό πράγμα να επικαλείται κάποιος τον 21ο αιώνα την αρχή της αυτοδιάθεσης στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Δεν υπάρχουν πλέον σουλτανάτα ή μοναρχίες, ούτε με τη δημιουργία ενός νέου κράτους επιδιώκεται ένα νέο πολιτικό συμβόλαιο. Αλήθεια, είμαστε υπέρ της αυτοδιάθεσης των Βάσκων ή των Φλαμανδών ή των Ελλήνων της Βόρειας Ηπείρου ή των μουσουλμάνων της Θράκης ή των Αλβανών που μένουν στην ΠΓΔΜ (πάντα με την έννοια της συγκρότησης αυτόνομου κράτους), όταν και εφόσον το επιθυμήσουν; Έως ότου τελικά επέλθει η διάσπαση του μορίου; Γνωρίζω βέβαια ότι, αν το δούμε ιστορικά, κράτος σημαίνει απόλυτη κυριαρχία μιας εθνικής ταυτότητας. Γι’ αυτό και στα Βαλκάνια, που υπήρχαν πολλές και μεικτές σε γεωγραφικό επίπεδο ταυτότητες, τα κράτη δημιουργήθηκαν με σφαγές, μετακινήσεις ή ανταλλαγές πληθυσμών, με περιθωριοποιημένες μειονότητες. Η ιστορία, όμως, θα επαναλαμβάνεται όσο εντείνεται η απαίτηση για τη δημιουργία εθνών-κρατών, κρατών δηλαδή με εθνικό πρόσημο.
Αν υποθέσουμε, συνεπώς, ότι ψάχναμε μια ιδεωδώς ορθή πρόταση για την ονομασία της ΠΓΔΜ, αυτή θα ήταν, πιστεύω, η σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό ("Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας"). Έτσι θα δηλωνόταν σαφώς ότι η Μακεδονία είναι μια γεωγραφική επικράτεια στην οποία μπορεί να ζουν ποικίλων ειδών Μακεδόνες, αλλά και Αλβανοί και Βούλγαροι. Ένα συμβολικό όνομα δεν αρκεί, ασφαλώς, για να περιοριστεί ο εθνικιστικός οίστρος των Βαλκάνιων, και αυτή τη στιγμή δεν ψάχνουμε για "ιδεωδώς ορθές προτάσεις". Εξού και συμφωνώ σε μεγάλο βαθμό με τη φιλοσοφία και τον πραγματισμό πολλών επιχειρημάτων που διατυπώνουν όσοι ζητούν αναγνώριση της ΠΓΔΜ ως "Δημοκρατία της Μακεδονίας", προκειμένου να κλείσει το θέμα τώρα, μια για πάντα (βλ. το άρθρο του Στρατή Μπουρνάζου, |H Αυγή|, 9.3.2008). Και θα μπορούσε να προσθέσει κανείς και άλλους λόγους που επιβάλλουν σχέσεις καλής γειτονίας με την ΠΓΔΜ. Έρχεται, για παράδειγμα, το θέμα της εγκατάστασης πυρηνικών εργοστασίων στα βόρεια της χώρα μας. Ίσως αξίζει να πούμε σήμερα "χάρισμά σας το όνομά σας", αλλά σχετικά με εκείνα τα πυρηνικά, τι θα λέγατε να κάνουμε μια διακρατική συμφωνία. Για όλα αυτά, ναι, συμφωνώ να δεχτούμε το όνομα. Όχι, όμως, |επί της αρχής|.
Δεν υπάρχει λόγος να ξεσπαθώνουμε υπέρ κάποιων δήθεν a priori αριστερών αρχών, εν προκειμένω υπέρ της αυτοδιάθεσης των λαών, υπέρ δηλαδή της ύπαρξης εθνών-κρατών, και μάλιστα σε μια περιοχή συνύπαρξης τουρλού και ανάκατα πολλών εθνικών ταυτοτήτων. Η αρχή της αυτοδιάθεσης δεν είναι ανθρώπινο δικαίωμα, αλλά επίδικο μιας πραγματικότητας ιστορικά προσδιορισμένης. Αυτήν οφείλουμε, ως Αριστερά, κάθε φορά να "διαβάζουμε" και να μην λέμε απλώς το ποίημά μας.
|Η Ιουλία Σκουνάκη είναι αρχαιολόγος, μέλος της ΚΠΕ του ΣΥΝ|
Αντιγράφω από ένα σχετικά παλιό άρθρο του Αλέξη Ηρακλείδη στα |Νέα| (28.9.2006) τα εξής: "Η αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών όπως διαμορφώθηκε κανονιστικά στον ΟΗΕ, θεωρεί ως δικαιούχους ’εξωτερικής αυτοδιάθεσης’ τέσσερις περιπτώσεις ’λαών’: (1) τα ’μη αυτoκυβερνoύμεvα εδάφη’ (αποικίες, προτεκτοράτα), (2) την πλειοψηφία σε μια χώρα, (3) ένα κράτος ή περιοχή υπό ξένη κατοχή και (4) τους διχοτομημένους λαούς (π.χ. δύο Γερμανίες, δύο Κορέες). Οι μειοψηφίες που θεωρούν ότι αποτελούν έθνος ή τμήμα έθνους που βρίσκεται σε άλλη χώρα, δεν έχουν το δικαίωμα της μονομερούς αυτοδιάθεσης-απόσχισης. Μπορεί vα επιτύχουν ανεξαρτησία μόνο αv συμφωνήσει τo υπόλοιπο κράτος στο οποίο διαβιούν (Τσεχοσλοβακία, Σοβιετική Ένωση)". Τυπικά, λοιπόν, το διεθνές δίκαιο προβλέπει αυτοδιάθεση μόνο σ’ αυτές τις τέσσερις περιπτώσεις. Στην πράξη όμως, σχολίαζε ορθά ο αρθρογράφος (και έγκριτος διεθνολόγος), σήμερα --σε αντίθεση με το παρελθόν-- όχι μόνο δεν τηρείται το γράμμα του νόμου "στη μεταδιπολική εποχή εξαιτίας των διαλυτικών τάσεων της τελευταίας δεκαπενταετίας, και ειδικά την αποδοχή της ανεξαρτησίας της Σλοβενίας και της Κροατίας", αλλά και τίθεται υπό αμφισβήτηση το περιοριστικό αυτό καθεστώς για λόγους και αξιακούς. Ποιος μπορεί να υποστηρίξει σήμερα ότι μια ευμεγέθης εθνοτική ομάδα (Κούρδοι, Κοσοβάροι κ.ά.), η οποία έχει υποστεί κατάφωρες διακρίσεις ή καταπιέζεται συστηματικά από κράτη χωρίς διάθεση για διάλογο ή πολιτική λύση, δεν δικαιούται να επικαλείται το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση; Εκτός των άλλων, είναι φορές που η δημιουργία ενός κράτους συνεπάγεται παύση πολύχρονων εχθροπραξιών και κατασίγαση του εθνοτικού μίσους -- περίπτωση Γιουγκοσλαβίας, ο διαμελισμός της οποίας ήταν αναπόφευκτος από ένα σημείο και μετά (ή και επιβεβλημένος, θα έλεγε κάποιος, αν στόχος ήταν η ειρήνευση στην περιοχή).
Πέρα από και πλάι, λοιπόν, στον ιμπεριαλισμό, την οικονομική εξάρτηση, τους διπλωματικούς εκβιασμούς, τις μυστικές συμφωνίες, τους πράκτορες κ.ο.κ. --δεδομένα--, υπάρχουν και συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές. Όπως εμείς χάσαμε το ατού στη διαπραγμάτευση το 1991 για το όνομα της ΠΓΔΜ, έτσι και το σερβικό κράτος, παρά την πίστωση χρόνου, έχασε, και με δική του ευθύνη, την ευκαιρία να πετύχει μια καλύτερη λύση όσον αφορά το Κόσοβο. (Αλλά και η κυβέρνηση της ΠΓΔΜ μοιάζει να κάνει σήμερα τα ίδια παλιομοδίτικα λάθη, να ακολουθεί μια εξωτερική πολιτική εξίσου κοντόθωρη με εκείνη της Ελλάδας το ’90. Και δεν αποκλείεται, όπως και εμείς, να το πληρώσει. Διότι το βέτο κοστίζει και σε αυτούς, όχι μόνο σε μας. Και διότι η εμμονή στην εθνική ταυτότητα των Μακεδόνων θα ξεσηκώσει τους Αλβανούς και τους Βούλγαρους, που ζουν στην ίδια χώρα.)
Είναι συνεπώς προβληματικό να αποκαλούμε ελαφρά τη καρδία το Κόσοβο "προτεκτοράτο". Αντιθέτως, αν δεν θέλουμε να καταντήσει "προτεκτοράτο", ίσως θα πρέπει να ελπίζουμε να ενωθεί στο μέλλον με την Αλβανία. Πρόκειται, εξάλλου, για ομοεθνείς, για Αλβανούς, τους οποίους όλοι ξεχνάμε ότι η ιστορία τους άφησε διασκορπισμένους στα Βαλκάνια, σε αντίθεση με εμάς που (με εκπατρισμούς Ελλήνων αλλά και ομερτά όσον αφορά τους Τσάμηδες, τους Βλάχους, τους Αρβανίτες, τους Σλαβομακεδόνες, τους μουσουλμάνους της Ανατολικής Θράκης) συγκροτήσαμε ένα κατά βάση συμπαγές εθνοτικά κράτος. Έχω τη γνώμη, λοιπόν, ότι ειδικά σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, η Αριστερά χρειάζεται να το σκέφτεται δυο φορές, πριν καταφύγει στον ξύλινο λόγο. Τις περισσότερες φορές ακούγεται εξίσου γραφικός, ανιστόρητος και παράλογος με τον εθνικιστικό.
Ασφαλώς και κανείς δεν μπορεί να υποδείξει σε κανέναν πώς θα ονομάζεται. Πρακτικά μιλώντας, οι άνθρωποι που μένουν στην ΠΓΔΜ θα αυτοπροσδιορίζονται ως Μακεδόνες είτε εμείς τους φωνάζουμε Φυρομίτες είτε ό,τι άλλη χαζομάρα κατεβάσει η κούτρα του Άνθιμου. Από την άλλη, ωστόσο, η δημιουργία κρατών στο όνομα της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών φέρει, νομίζω, ένα ιστορικό φορτίο που χρειάζεται να το θυμόμαστε που και που. Τα έθνη-κράτη που φτιάχτηκαν τον 19ο αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο δεν προέκυψαν μόνο στο όνομα διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων, γλωσσικής ασυνεννοησίας ή κοινωνικών ανισοτήτων, αλλά ως εν δυνάμει φορείς μιας διαφορετικής ιδεολογίας και πολιτικής φιλοσοφίας (ας τα πούμε "διαφωτιστικά ιδεώδη") που αντιμαχόταν τα απολυταρχικά καθεστώτα, άρα δεν μπορούσε να ευδοκιμήσει στην οθωμανική ή σε άλλη αυτοκρατορία της εποχής. Γι’ αυτά τα ιδεώδη ξεσπιτώθηκαν οι φιλέλληνες και ήρθαν να μας συνδράμουν, γι’ αυτά συστρατεύτηκαν διαφορετικές εθνοτικές ομάδες (Έλληνες, Αρβανίτες κ.ά.) και κοινωνικές τάξεις στην Ελληνική Επανάσταση.
Δεν είναι, λοιπόν, απλό πράγμα να επικαλείται κάποιος τον 21ο αιώνα την αρχή της αυτοδιάθεσης στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Δεν υπάρχουν πλέον σουλτανάτα ή μοναρχίες, ούτε με τη δημιουργία ενός νέου κράτους επιδιώκεται ένα νέο πολιτικό συμβόλαιο. Αλήθεια, είμαστε υπέρ της αυτοδιάθεσης των Βάσκων ή των Φλαμανδών ή των Ελλήνων της Βόρειας Ηπείρου ή των μουσουλμάνων της Θράκης ή των Αλβανών που μένουν στην ΠΓΔΜ (πάντα με την έννοια της συγκρότησης αυτόνομου κράτους), όταν και εφόσον το επιθυμήσουν; Έως ότου τελικά επέλθει η διάσπαση του μορίου; Γνωρίζω βέβαια ότι, αν το δούμε ιστορικά, κράτος σημαίνει απόλυτη κυριαρχία μιας εθνικής ταυτότητας. Γι’ αυτό και στα Βαλκάνια, που υπήρχαν πολλές και μεικτές σε γεωγραφικό επίπεδο ταυτότητες, τα κράτη δημιουργήθηκαν με σφαγές, μετακινήσεις ή ανταλλαγές πληθυσμών, με περιθωριοποιημένες μειονότητες. Η ιστορία, όμως, θα επαναλαμβάνεται όσο εντείνεται η απαίτηση για τη δημιουργία εθνών-κρατών, κρατών δηλαδή με εθνικό πρόσημο.
Αν υποθέσουμε, συνεπώς, ότι ψάχναμε μια ιδεωδώς ορθή πρόταση για την ονομασία της ΠΓΔΜ, αυτή θα ήταν, πιστεύω, η σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό ("Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας"). Έτσι θα δηλωνόταν σαφώς ότι η Μακεδονία είναι μια γεωγραφική επικράτεια στην οποία μπορεί να ζουν ποικίλων ειδών Μακεδόνες, αλλά και Αλβανοί και Βούλγαροι. Ένα συμβολικό όνομα δεν αρκεί, ασφαλώς, για να περιοριστεί ο εθνικιστικός οίστρος των Βαλκάνιων, και αυτή τη στιγμή δεν ψάχνουμε για "ιδεωδώς ορθές προτάσεις". Εξού και συμφωνώ σε μεγάλο βαθμό με τη φιλοσοφία και τον πραγματισμό πολλών επιχειρημάτων που διατυπώνουν όσοι ζητούν αναγνώριση της ΠΓΔΜ ως "Δημοκρατία της Μακεδονίας", προκειμένου να κλείσει το θέμα τώρα, μια για πάντα (βλ. το άρθρο του Στρατή Μπουρνάζου, |H Αυγή|, 9.3.2008). Και θα μπορούσε να προσθέσει κανείς και άλλους λόγους που επιβάλλουν σχέσεις καλής γειτονίας με την ΠΓΔΜ. Έρχεται, για παράδειγμα, το θέμα της εγκατάστασης πυρηνικών εργοστασίων στα βόρεια της χώρα μας. Ίσως αξίζει να πούμε σήμερα "χάρισμά σας το όνομά σας", αλλά σχετικά με εκείνα τα πυρηνικά, τι θα λέγατε να κάνουμε μια διακρατική συμφωνία. Για όλα αυτά, ναι, συμφωνώ να δεχτούμε το όνομα. Όχι, όμως, |επί της αρχής|.
Δεν υπάρχει λόγος να ξεσπαθώνουμε υπέρ κάποιων δήθεν a priori αριστερών αρχών, εν προκειμένω υπέρ της αυτοδιάθεσης των λαών, υπέρ δηλαδή της ύπαρξης εθνών-κρατών, και μάλιστα σε μια περιοχή συνύπαρξης τουρλού και ανάκατα πολλών εθνικών ταυτοτήτων. Η αρχή της αυτοδιάθεσης δεν είναι ανθρώπινο δικαίωμα, αλλά επίδικο μιας πραγματικότητας ιστορικά προσδιορισμένης. Αυτήν οφείλουμε, ως Αριστερά, κάθε φορά να "διαβάζουμε" και να μην λέμε απλώς το ποίημά μας.
|Η Ιουλία Σκουνάκη είναι αρχαιολόγος, μέλος της ΚΠΕ του ΣΥΝ|
