Μεταρρυθμίσεων συνέχεια: η ιδιωτική αστυνόμευση
Νίκος Παρασκευόπουλος, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2008-08-20
Η καθιέρωση της οπλοφορίας των ιδιωτικών αστυνομικών και η εγκληματική δράση μπράβων στη Μύκονο απασχόλησαν ταυτόχρονα την ελληνική κοινωνία -και ειδησεογραφία- αυτό το καλοκαίρι. Κοινό στοιχείο των θεμάτων, ότι αφορούν όψεις της ιδιωτικής αστυνόμευσης, μια τυπική και μια άτυπη. Οι κοινωνικές αντιδράσεις κυμάνθηκαν από την αγανακτισμένη απόκρουση νέων μεθόδων φύλαξης ώς τη δήθεν «έκπληξη» για τα σχετικά φαινόμενα και τις σιωπές της συνενοχής.
Μια γνώμη διαδεδομένη και συνήθως καλόπιστη μας απασχολεί παρακάτω: ότι δηλαδή η ανάπτυξη της ιδιωτικής αστυνόμευσης είναι αναπόφευκτη και ότι το πρόβλημα είναι η έλλειψη ειδικής εκπαίδευσης των στελεχών. Για παράδειγμα, στο κύριο άρθρο σοβαρής εφημερίδας δημοσιεύθηκε άποψη που αναφέρεται στην προκλητική συμπεριφορά τουριστών και την «επέλαση παράνομων "μεταναστών" από χώρες φτωχές και υπανάπτυκτες». Προτείνεται ακριβώς η ανάπτυξη της ιδιωτικής αστυνόμευσης, εφόσον θα παρέχεται από άτομα ειδικά εκπαιδευμένα και κρατικώς ελεγχόμενα.
Στην αρχή τα πράγματα είχαν φανεί αρκετά διαφορετικά. Ο νεοφιλελευθερισμός, σύγχρονη μορφή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, προχωρούσε ασύμμετρα. Η τάση της ιδιωτικοποίησης ασφαλώς οδηγούσε σε συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας (υποχρηματοδότηση τομέων παιδείας, υγείας, πολιτισμού κ.λπ.). Αντίστροφα, όμως, ο τομέας της Αμυνας και της Αστυνομίας αναπτυσσόταν παραπληρωματικά. Λιγότερη (κοινωνική) ασφάλιση, περισσότερη (αντεγκληματική) ασφάλεια. Η ιδέα ήταν ευλογοφανής: όσο το κράτος πρόνοιας συρρικνώνεται και καθώς αναμένονται γι’ αυτό λαϊκές αντιδράσεις και τριβές, η κρατική εξουσία οργανώνει τους αμυντικούς της μηχανισμούς.
Στα αστυνομικά μυθιστορήματα οι ανατροπές προκύπτουν ξαφνικά. Στην πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης οι μεταβολές ήταν σταδιακές και αποσπασματικές. Μόνον οι αναδρομικοί απολογισμοί προκάλεσαν εκπλήξεις, και μάλιστα όχι σε όλους. Τι έδειχναν; Οτι από καιρό ο εξοπλισμός και οι υποδομές των στρατωτικών και αστυνομικών υπηρεσιών στηρίζονταν σε ιδιωτικές επιχειρήσεις· επίσης ότι οι ιδιωτικές αστυνομικές εταιρείες αναπτύσσονταν αλματωδώς, καθώς μάλιστα η αστυνόμευση της γειτονιάς από δημοτικές και ιδιωτικές υπηρεσίες αποτελεί «προοδευτική» πρόταση: ο κόσμος καλείται να προσέξει όχι ότι η αστυνόμευση πολλαπλασιάζεται, αλλά ότι η κρατική Αστυνομία, το κόκκινο πανί των αντιεξουσιαστών, περιορίζεται.
Η ιδιωτικοποίηση φθάνει τώρα μέχρι τον σκληρό πυρήνα της καταστολής. Διάφορα μοντέλα ιδιωτικών φυλακών προωθούνται (μάλλον ανεπιτυχώς). Στη Β. Αμερική το σύστημα της ποινικής Δικαιοσύνης δίνει κάποτε, ακόμη και σε σοβαρές υποθέσεις, τη θέση του σε συνδιαλλαγές δράστη - θύματος. Τι προοδευτικότερο; Το κράτος-τιμωρός μεταλλάσσεται σε κράτος-επόπτη της τιμωρίας. Στο Ιράκ, εξάλλου, ήδη δρουν σύγχρονες ιδιωτικές στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Εχει λοιπόν κυριαρχήσει η ιδιωτική οικονομία στο πεδίο της καταστολής; Οπωσδήποτε όχι ακόμη. Αναπτύσσεται γοργά, σε βάρος του δημόσιου χώρου; Οπωσδήποτε ναι.
Πρώτη και βασική συνέπεια της «μεταρρύθμισης» είναι η ανισότητα της ασφάλειας. Οι διάφορες κρατικές «ειδικές δυνάμεις», που προορίζονται για την προστασία καίριων για το οικονομικό-πολιτικό σύστημα δομών, εξοπλίζονται με μέσα προηγμένης τεχνολογίας και οργανώνονται άψογα. Το ίδιο και οι δυνάμεις που προορίζονται για καταστολή διαδηλώσεων και άλλων μαζικών εκδηλώσεων. Παράλληλα, οι ιδιωτικές επιχειρήσεις αστυνόμευσης φυλάσσουν (μόνον) όσους μπορούν να πληρώνουν. Επίσης, αναλαμβάνουν να προστατεύουν τα απανταχού της Γης «βόρεια προάστια»: τις περιοχές κατοικίας των ευκατάστατων αστών, που σε ορισμένες πόλεις είναι οριοθετημένες με μορφές διοδίων (gated communities).
Χαμένοι της ανισότητας είναι βέβαια εδώ οι μη έχοντες (φτωχοί, κοινωνικά αποκλεισμένοι κ.λπ.). Παραπονούνται για τη μείωση των Αστυνομικών Τμημάτων, για τις περιπολίες που έπαυσαν, για περιοχές ολόκληρες που αφήνονται εκτός εμβέλειας των αστυνομικών υπηρεσιών (no-go-places).
Δεύτερη αρνητική συνέπεια, η υποτίμηση του κράτους δικαίου. Η μόνη αποτελεσματικότητα που ενδιαφέρει για την αξιολόγηση του νέου συστήματος ελέγχου αφορά την ασφάλεια. Οι ατομικές ελευθερίες υπόπτων (συνήθων και μη), κατηγορουμένων ή αποφυλακισμένων, αποτελούν χαμηλά εμπόδια προς υπερπήδηση.
Στον κατάλογο των συνεπειών προστίθεται η εγκατάσταση συνθηκών για την εμφάνιση παρακρατικών φαινομένων. Τα όρια ανάμεσα στη δημόσια και στην ιδιωτική αστυνόμευση αφενός, στην τελευταία και στους ποικιλώνυμους προστάτες φύλακες αφετέρου, πρακτικά κάποτε συγχέονται. Ηδη το νομοσχέδιο για την ιδιωτική αστυνόμευση προβλέπει μια ώσμωση δημοσίων υπηρεσιών και ιδιωτικών γραφείων ερευνών. Μαζί, βέβαια, με τον δημόσιο χαρακτήρα της αστυνόμευσης θα υποβαθμιστεί ο πολιτικός και ο οργανωμένος κοινωνικός της έλεγχος. Σε ένα σύστημα συντιθέμενο από δημόσιους αστυνομικούς, από «σεκιουριτάδες» και από άτυπους «προστάτες», ποιος θα είναι ο στρατηγικός καθοδηγητής-συντονιστής; Ο υπουργός ή μήπως πρακτικά η αγορά, το οικονομικό σύστημα σαν πανίσχυρο συλλογικό υποκείμενο;
Οι θεωρητικοί, λοιπόν, προτείνουν αποδοχή της νέας κατάστασης και παιδεία των νεοεισερχόμενων στις υπηρεσίες της αστυνόμευσης ιδιωτών. Λύση ευπαρουσίαστη, αλλά εγνωσμένης ανεπάρκειας. Οι αναγωγές στην καλύτερη εκπαίδευση μοιάζουν συχνά με κόλπα αποπροσανατολισμού. Η εκπαίδευση αποτελεί για όλες τις υπηρεσίες συνθήκη αναγκαία, αλλά τελείως ανεπαρκή. Η μάθηση εμπεδώνεται με κίνητρα και αντικίνητρα, οικονομικά ή υπηρεσιακά. Η εκπαίδευση, η κατάρτιση και η εξάσκηση συνιστούν ένα συνεχές, που ενδιαφέρει πολύ ως κερδοφόρα επιχείρηση. Πού όμως θα προσφέρονται τα αποτελεσματικά για την πρόσληψη φυλάκων εφόδια, στα αμφιθέατρα, όπου διδάσκεται συνταγματικό δίκαιο ή μάλλον στα γυμναστήρια; Μήπως παραπέρα, ένα δραστικό αναβολικό θα χρησιμεύει περισσότερο από τη γνώση των κωδίκων; Ρητορικά τα ερωτήματα.
Τι παράδοξο! Στον χώρο της παιδείας καλείται η αστυνόμευση να στηρίζει τις «μεταρρυθμίσεις» και να αντιμετωπίσει προβλήματα του πανεπιστημιακού χώρου. Στο πεδίο της αστυνόμευσης, αντίστροφα, καλείται η παιδεία να επιλύσει τα προβλήματα της δημόσιας τάξης. Ο κόσμος, εν τω μεταξύ, γνωρίζει ότι αντί για ψευτομεταρρυθμίσεις χρειάζεται δημόσιες δομές στην υπηρεσία της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και της ισότητας.
* Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ
Μια γνώμη διαδεδομένη και συνήθως καλόπιστη μας απασχολεί παρακάτω: ότι δηλαδή η ανάπτυξη της ιδιωτικής αστυνόμευσης είναι αναπόφευκτη και ότι το πρόβλημα είναι η έλλειψη ειδικής εκπαίδευσης των στελεχών. Για παράδειγμα, στο κύριο άρθρο σοβαρής εφημερίδας δημοσιεύθηκε άποψη που αναφέρεται στην προκλητική συμπεριφορά τουριστών και την «επέλαση παράνομων "μεταναστών" από χώρες φτωχές και υπανάπτυκτες». Προτείνεται ακριβώς η ανάπτυξη της ιδιωτικής αστυνόμευσης, εφόσον θα παρέχεται από άτομα ειδικά εκπαιδευμένα και κρατικώς ελεγχόμενα.
Στην αρχή τα πράγματα είχαν φανεί αρκετά διαφορετικά. Ο νεοφιλελευθερισμός, σύγχρονη μορφή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, προχωρούσε ασύμμετρα. Η τάση της ιδιωτικοποίησης ασφαλώς οδηγούσε σε συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας (υποχρηματοδότηση τομέων παιδείας, υγείας, πολιτισμού κ.λπ.). Αντίστροφα, όμως, ο τομέας της Αμυνας και της Αστυνομίας αναπτυσσόταν παραπληρωματικά. Λιγότερη (κοινωνική) ασφάλιση, περισσότερη (αντεγκληματική) ασφάλεια. Η ιδέα ήταν ευλογοφανής: όσο το κράτος πρόνοιας συρρικνώνεται και καθώς αναμένονται γι’ αυτό λαϊκές αντιδράσεις και τριβές, η κρατική εξουσία οργανώνει τους αμυντικούς της μηχανισμούς.
Στα αστυνομικά μυθιστορήματα οι ανατροπές προκύπτουν ξαφνικά. Στην πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης οι μεταβολές ήταν σταδιακές και αποσπασματικές. Μόνον οι αναδρομικοί απολογισμοί προκάλεσαν εκπλήξεις, και μάλιστα όχι σε όλους. Τι έδειχναν; Οτι από καιρό ο εξοπλισμός και οι υποδομές των στρατωτικών και αστυνομικών υπηρεσιών στηρίζονταν σε ιδιωτικές επιχειρήσεις· επίσης ότι οι ιδιωτικές αστυνομικές εταιρείες αναπτύσσονταν αλματωδώς, καθώς μάλιστα η αστυνόμευση της γειτονιάς από δημοτικές και ιδιωτικές υπηρεσίες αποτελεί «προοδευτική» πρόταση: ο κόσμος καλείται να προσέξει όχι ότι η αστυνόμευση πολλαπλασιάζεται, αλλά ότι η κρατική Αστυνομία, το κόκκινο πανί των αντιεξουσιαστών, περιορίζεται.
Η ιδιωτικοποίηση φθάνει τώρα μέχρι τον σκληρό πυρήνα της καταστολής. Διάφορα μοντέλα ιδιωτικών φυλακών προωθούνται (μάλλον ανεπιτυχώς). Στη Β. Αμερική το σύστημα της ποινικής Δικαιοσύνης δίνει κάποτε, ακόμη και σε σοβαρές υποθέσεις, τη θέση του σε συνδιαλλαγές δράστη - θύματος. Τι προοδευτικότερο; Το κράτος-τιμωρός μεταλλάσσεται σε κράτος-επόπτη της τιμωρίας. Στο Ιράκ, εξάλλου, ήδη δρουν σύγχρονες ιδιωτικές στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Εχει λοιπόν κυριαρχήσει η ιδιωτική οικονομία στο πεδίο της καταστολής; Οπωσδήποτε όχι ακόμη. Αναπτύσσεται γοργά, σε βάρος του δημόσιου χώρου; Οπωσδήποτε ναι.
Πρώτη και βασική συνέπεια της «μεταρρύθμισης» είναι η ανισότητα της ασφάλειας. Οι διάφορες κρατικές «ειδικές δυνάμεις», που προορίζονται για την προστασία καίριων για το οικονομικό-πολιτικό σύστημα δομών, εξοπλίζονται με μέσα προηγμένης τεχνολογίας και οργανώνονται άψογα. Το ίδιο και οι δυνάμεις που προορίζονται για καταστολή διαδηλώσεων και άλλων μαζικών εκδηλώσεων. Παράλληλα, οι ιδιωτικές επιχειρήσεις αστυνόμευσης φυλάσσουν (μόνον) όσους μπορούν να πληρώνουν. Επίσης, αναλαμβάνουν να προστατεύουν τα απανταχού της Γης «βόρεια προάστια»: τις περιοχές κατοικίας των ευκατάστατων αστών, που σε ορισμένες πόλεις είναι οριοθετημένες με μορφές διοδίων (gated communities).
Χαμένοι της ανισότητας είναι βέβαια εδώ οι μη έχοντες (φτωχοί, κοινωνικά αποκλεισμένοι κ.λπ.). Παραπονούνται για τη μείωση των Αστυνομικών Τμημάτων, για τις περιπολίες που έπαυσαν, για περιοχές ολόκληρες που αφήνονται εκτός εμβέλειας των αστυνομικών υπηρεσιών (no-go-places).
Δεύτερη αρνητική συνέπεια, η υποτίμηση του κράτους δικαίου. Η μόνη αποτελεσματικότητα που ενδιαφέρει για την αξιολόγηση του νέου συστήματος ελέγχου αφορά την ασφάλεια. Οι ατομικές ελευθερίες υπόπτων (συνήθων και μη), κατηγορουμένων ή αποφυλακισμένων, αποτελούν χαμηλά εμπόδια προς υπερπήδηση.
Στον κατάλογο των συνεπειών προστίθεται η εγκατάσταση συνθηκών για την εμφάνιση παρακρατικών φαινομένων. Τα όρια ανάμεσα στη δημόσια και στην ιδιωτική αστυνόμευση αφενός, στην τελευταία και στους ποικιλώνυμους προστάτες φύλακες αφετέρου, πρακτικά κάποτε συγχέονται. Ηδη το νομοσχέδιο για την ιδιωτική αστυνόμευση προβλέπει μια ώσμωση δημοσίων υπηρεσιών και ιδιωτικών γραφείων ερευνών. Μαζί, βέβαια, με τον δημόσιο χαρακτήρα της αστυνόμευσης θα υποβαθμιστεί ο πολιτικός και ο οργανωμένος κοινωνικός της έλεγχος. Σε ένα σύστημα συντιθέμενο από δημόσιους αστυνομικούς, από «σεκιουριτάδες» και από άτυπους «προστάτες», ποιος θα είναι ο στρατηγικός καθοδηγητής-συντονιστής; Ο υπουργός ή μήπως πρακτικά η αγορά, το οικονομικό σύστημα σαν πανίσχυρο συλλογικό υποκείμενο;
Οι θεωρητικοί, λοιπόν, προτείνουν αποδοχή της νέας κατάστασης και παιδεία των νεοεισερχόμενων στις υπηρεσίες της αστυνόμευσης ιδιωτών. Λύση ευπαρουσίαστη, αλλά εγνωσμένης ανεπάρκειας. Οι αναγωγές στην καλύτερη εκπαίδευση μοιάζουν συχνά με κόλπα αποπροσανατολισμού. Η εκπαίδευση αποτελεί για όλες τις υπηρεσίες συνθήκη αναγκαία, αλλά τελείως ανεπαρκή. Η μάθηση εμπεδώνεται με κίνητρα και αντικίνητρα, οικονομικά ή υπηρεσιακά. Η εκπαίδευση, η κατάρτιση και η εξάσκηση συνιστούν ένα συνεχές, που ενδιαφέρει πολύ ως κερδοφόρα επιχείρηση. Πού όμως θα προσφέρονται τα αποτελεσματικά για την πρόσληψη φυλάκων εφόδια, στα αμφιθέατρα, όπου διδάσκεται συνταγματικό δίκαιο ή μάλλον στα γυμναστήρια; Μήπως παραπέρα, ένα δραστικό αναβολικό θα χρησιμεύει περισσότερο από τη γνώση των κωδίκων; Ρητορικά τα ερωτήματα.
Τι παράδοξο! Στον χώρο της παιδείας καλείται η αστυνόμευση να στηρίζει τις «μεταρρυθμίσεις» και να αντιμετωπίσει προβλήματα του πανεπιστημιακού χώρου. Στο πεδίο της αστυνόμευσης, αντίστροφα, καλείται η παιδεία να επιλύσει τα προβλήματα της δημόσιας τάξης. Ο κόσμος, εν τω μεταξύ, γνωρίζει ότι αντί για ψευτομεταρρυθμίσεις χρειάζεται δημόσιες δομές στην υπηρεσία της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και της ισότητας.
* Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ
