Το μπλουζ της σωτηρίας
Τζοζεφ Στιγκλιτς, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2008-10-05
Δεν χρειάζεται πολύ μυαλό για να καταλάβει κανείς ότι το οικονομικό σύστημα των Ηνωμένων Πολιτειών -στην ουσία μιλάμε βέβαια για την παγκόσμια οικονομία- είναι άνω κάτω. Και τώρα, με την αμερικανική Βουλή των Αντιπροσώπων να έχει απορρίψει το προτεινόμενο από την κυβέρνηση Μπους σχέδιο των 700 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τη διέξοδο από την κρίση, είναι επίσης προφανές ότι δεν υπάρχει καμία συναίνεση για το πώς θα διορθωθεί η κατάσταση.
Τα προβλήματα στην αμερικανική οικονομία και το οικονομικό σύστημα είναι εμφανή εδώ και χρόνια. Ωστόσο, αυτό δεν απέτρεψε τους ηγέτες της Αμερικής να καταφύγουν και πάλι στους ίδιους ανθρώπους που συνέβαλαν στη δημιουργία της κρίσης και έκλειναν τα μάτια μπροστά στα προβλήματα έως ότου μας έφεραν στο χείλος μιας άλλης Μεγάλης Ύφεσης, και βολοδέρνουν σήμερα από το ένα σχέδιο διαφυγής στο άλλο, για να μας σώσουν.
Δεδομένου ότι οι παγκόσμιες αγορές πέφτουν κατακόρυφα, το σχέδιο σωτηρίας είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα τεθεί ξανά προς ψήφιση στο Κογκρέσο. Ίσως σώσουν τη Γουώλ Στρητ, τι θα γίνει όμως με την οικονομία; Τι θα γίνει με τους φορολογούμενους, τους ήδη εγκλωβισμένους από τα πρωτοφανή ελλείμματα και με τους απλήρωτους ακόμα λογαριασμούς για τις σαθρές υποδομές και τους δύο πολέμους; Σε τέτοιες περιστάσεις, μπορεί ένα σχέδιο σωτηρίας να λειτουργήσει;
Είναι σίγουρο ότι το σχέδιο σωτηρίας που μόλις καταψηφίστηκε ήταν πολύ καλύτερο από οτιδήποτε είχε προτείνει αρχικά η κυβέρνηση Μπους. Αλλά η βασική προσέγγισή του παρέμεινε εξαιρετικά προβληματική. Καταρχάς, στηρίχθηκε, για άλλη μια φορά, στην οικονομική θεωρία που πιστεύει ότι η ενίσχυση των υψηλών εισοδημάτων και της επιχειρηματικής δραστηριότητας ωφελεί την κοινωνία συνολικά: με κάποιον τρόπο, τα πολλά χρήματα στη Γουώλ Στρητ θα διοχετεύονταν και στις υπόλοιπες οδούς, βοηθώντας τους απλούς εργαζόμενους και τους κατόχους κατοικιών. Αυτού του είδους τα οικονομικά δεν λειτουργούν σχεδόν ποτέ, και το πιθανότερο είναι να μη λειτουργήσουν ούτε τούτη τη φορά.
Επιπλέον, το σχέδιο θεωρούσε ότι το θεμελιώδες πρόβλημα ήταν η εμπιστοσύνη. Αυτό είναι αναμφισβήτητα μέρος του προβλήματος, αλλά το ελλοχεύον πρόβλημα είναι ότι οι χρηματοοικονομικές αγορές χορήγησαν κάποια πολύ κακά δάνεια με εξαιρετικά λανθασμένα κριτήρια. Δημιουργήθηκε μια φούσκα στα στεγαστικά, και τα δάνεια χορηγήθηκαν βάσει διογκωμένων τιμών για την κατοικία.
Η φούσκα έσκασε. Οι τιμές των ακινήτων πιθανώς θα πέσουν κι άλλο, κι έτσι θα υπάρξουν περισσότερες κατασχέσεις από υποθήκες, πράγμα που καμία χρηματική ένεση στην αγορά, με στόχο την άνοδό της, δεν πρόκειται να το αλλάξει. Τα κακά δάνεια, στη συνέχεια, δημιούργησαν τεράστιες τρύπες στους τραπεζικούς ισολογισμούς, οι οποίες πρέπει να κλείσουν. Οποιοδήποτε κυβερνητικό σχέδιο εξόδου από την κρίση που πληρώνει τη δίκαιη αξία για τα περιουσιακά στοιχεία δεν θα κάνει τίποτα για να τις κλείσει: θα ήταν σαν να μεταγγίζονταν τεράστιες ποσότητες αίματος σ’ έναν ασθενή που πάσχει από ακατάσχετη εσωτερική αιμορραγία.
Ακόμα κι αν ένα σχέδιο σωτηρίας εφαρμοζόταν αμέσως -κάτι που μοιάζει όλο και πιο απίθανο- θα δημιουργούνταν κάποια πιστωτική συστολή. Η αμερικανική οικονομία έχει στηριχτεί στην καταναλωτική έκρηξη που τροφοδοτείται από τον υπερβολικό δανεισμό, ο οποίος θα περιοριστεί. Οι πολιτείες και οι τοπικές αρχές περικόπτουν τις δαπάνες. Οι οικιακοί προϋπολογισμοί είναι πιο αδύναμοι. Μια οικονομική επιβράδυνση θα επιδεινώσει όλα τα οικονομικά μας προβλήματα.
Θα μπορούσαμε να κάνουμε περισσότερα με λιγότερα χρήματα. Οι τρύπες στους ισολογισμούς των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων πρέπει να κλείσουν με διαφανή τρόπο. Οι σκανδιναβικές χώρες άνοιξαν το δρόμο πριν δύο δεκαετίες. Ο Ουόρεν Μπάφετ έδειξε έναν ακόμα τρόπο, παρέχοντας τίτλους μετοχικού κεφαλαίου στην Goldman Sachs. Με την έκδοση προνομιούχων μετοχών με δικαίωμα αγοράς στο μέλλον σε καθορισμένη τιμή (warrants), περιορίζει κανείς τον κίνδυνο πτωτικών τάσεων για το κοινό και εξασφαλίζει τη συμμετοχή σε δυνατότητα ανόδου.
Αυτή η προσέγγιση όχι μόνο έχει αποδειχθεί σωστή, αλλά παρέχει επίσης και τα κίνητρα και τα μέσα που απαιτούνται για να επανέλθει σε κανονική λειτουργία η διαδικασία του δανεισμού. Αποφεύγει το μάταιο εγχείρημα να εκτιμά κανείς εκατομμύρια σύνθετες υποθήκες και τα ακόμα πιο σύνθετα χρηματοπιστωτικά προϊόντα στα οποία εντάσσονται, και λαμβάνει υπόψη της το πρόβλημα με τα "σαπάκια"1 -η κυβέρνηση κολλάει στα χειρότερα ή πλέον υπερτιμημένα περιουσιακά στοιχεία. Τελικά, τα πράγματα μπορεί να γίνουν πολύ γρηγορότερα.
Συγχρόνως, μπορούν να ληφθούν διάφορα μέτρα για να μειωθούν οι κατασχέσεις. Καταρχάς, η στέγαση μπορεί να γίνει πιο προσιτή για τους φτωχούς και τους Αμερικανούς με μεσαία εισοδήματα, εάν το ποσό από τις κρατήσεις των υποθηκών μετατραπεί σε μια ρευστοποιήσιμη πίστωση φόρου. Η κυβέρνηση πληρώνει αποτελεσματικά το 50% των τόκων των στεγαστικών δανείων και του φόρου ακίνητης περιουσίας για τους Αμερικανούς με ανώτερα εισοδήματα, όμως δεν κάνει τίποτα για τους φτωχούς. Δεύτερον, ο νόμος για την πτώχευση χρειάζεται για να επιτρέψει στους ιδιοκτήτες ακινήτων να επαναδιαπραγματευτούν την αξία των σπιτιών τους και να τα κρατήσουν. Τρίτον, η κυβέρνηση θα μπορούσε να αναλάβει μέρος της υποθήκης, εκμεταλλευόμενη τα χαμηλότερα έξοδα δανεισμού.
Αντίθετα, η προσέγγιση του Αμερικανού υπουργού οικονομικών Χένρι Πόλσον είναι ένα ακόμα παράδειγμα του είδους της απάτης που έφερε την Αμερική σ’ αυτά τα χάλια. Οι τράπεζες επενδύσεων και οι οργανισμοί αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας πίστεψαν στην οικονομική αλχημεία: στην άποψη ότι η πραγματική αξία θα μπορούσε να δημιουργηθεί με τον τεμαχισμό των τίτλων αξιών. Η νέα άποψη είναι ότι η πραγματική αξία μπορεί να δημιουργηθεί με τον μη τεμαχισμό και τον μη χωρισμό - βγάζοντας αυτά τα περιουσιακά στοιχεία έξω από το οικονομικό σύστημα και επιστρέφοντάς τα στην κυβέρνηση. Αυτό όμως απαιτεί να δοθούν περισσότερα για τα περιουσιακά στοιχεία, κάτι που θα ωφελούσε μόνο τις τράπεζες.
Τέλος, υπάρχει μια μεγάλη πιθανότητα, εάν ένα τέτοιο σχέδιο υιοθετηθεί τελικά, οι Αμερικανικοί φορολογούμενοι να βρεθούν εγκλωβισμένοι σε μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. Στα περιβαλλοντικά οικονομικά, υπάρχει μια βασική αρχή σύμφωνα με την οποία "ο ρυπαίνων πληρώνει". Είναι θέμα και δικαιοσύνης και αποτελεματικότητας. Η Γουώλ Στρητ έχει μολύνει την οικονομία με τοξικές υποθήκες. Πρέπει να πληρώσει για τον καθαρισμό.
Οι οικονομολόγοι συμφωνούν, ολοένα και περισσότερο, ότι οποιοδήποτε πρόγραμμα διαφυγής στη βάση του σχεδίου Πόλσον δεν θα λειτουργήσει. Σε αυτή την περίπτωση, η τεράστια αύξηση στο εθνικό χρέος και η συνειδητοποίηση ότι ούτε 700 δισεκατομμύρια δολάρια δεν είναι αρκετά για να σωθεί η αμερικανική οικονομία θα υποσκάψει περαιτέρω την εμπιστοσύνη, επιδεινώνοντας την κακή κατάσταση της οικονομίας.
Ωστόσο, είναι αδύνατο οι πολιτικοί να μείνουν άπραγοι σε μια τέτοια κρίση. Έτσι, μπορούμε να προσευχηθούμε ότι η υπό επεξεργασία συμφωνία με το δηλητηριώδες μίγμα ειδικών συμφερόντων, άκριτων οικονομικών και δεξιών ιδεολογιών που προκάλεσαν την κρίση μπορεί κάπως να παράγει ένα σχέδιο σωτηρίας που θα λειτουργήσει -ή η αποτυχία του οποίου δεν θα προκαλέσει μεγάλη ζημιά.
Το να διορθωθούν τα πράγματα -συμπεριλαμβανομένου ενός νέου ρυθμιστικού συστήματος που θα μειώνει την πιθανότητα να επαναληφθεί μια τέτοια κρίση- είναι ένα από τα πολλά εγχειρήματα που αναμένουν την επόμενη κυβέρνηση.
1. "lemons" στο πρωτότυπο: Λόγω αδιαφάνειας και έλλειψης πληροφοριών για την ποιότητα του προϊόντος που πωλείται, οι αγοραστές τείνουν να αγοράζουν τα προϊόντα στη χαμηλότερη τιμή και οι πωλητές προϊόντων καλής ποιότητας αποσύρονται από την αγορά, με αποτέλεσμα τελικά να πωλούνται μόνο προϊόντα κάκιστης ποιότητας -με άλλα λόγια μία αποτυχία στη λειτουργία του αγοραίου υποδείγματος.
Μετάφραση: Κατερίνα Λαμπρινού
Ευχαριστούμε θερμά τον Σπύρο Λαπατσώρα για τη βοήθειά του στην απόδοση όρων του κειμένου.
O Joseph Stiglitz είναι κάτοχος του Νόμπελ Οικονομίας (2001 και διδάσκει στο Columbia University. Το άρθρο του "Bail-out blues" δημοσιεύθηκε στον Guardian, στις 30.9.2008.
Τα προβλήματα στην αμερικανική οικονομία και το οικονομικό σύστημα είναι εμφανή εδώ και χρόνια. Ωστόσο, αυτό δεν απέτρεψε τους ηγέτες της Αμερικής να καταφύγουν και πάλι στους ίδιους ανθρώπους που συνέβαλαν στη δημιουργία της κρίσης και έκλειναν τα μάτια μπροστά στα προβλήματα έως ότου μας έφεραν στο χείλος μιας άλλης Μεγάλης Ύφεσης, και βολοδέρνουν σήμερα από το ένα σχέδιο διαφυγής στο άλλο, για να μας σώσουν.
Δεδομένου ότι οι παγκόσμιες αγορές πέφτουν κατακόρυφα, το σχέδιο σωτηρίας είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα τεθεί ξανά προς ψήφιση στο Κογκρέσο. Ίσως σώσουν τη Γουώλ Στρητ, τι θα γίνει όμως με την οικονομία; Τι θα γίνει με τους φορολογούμενους, τους ήδη εγκλωβισμένους από τα πρωτοφανή ελλείμματα και με τους απλήρωτους ακόμα λογαριασμούς για τις σαθρές υποδομές και τους δύο πολέμους; Σε τέτοιες περιστάσεις, μπορεί ένα σχέδιο σωτηρίας να λειτουργήσει;
Είναι σίγουρο ότι το σχέδιο σωτηρίας που μόλις καταψηφίστηκε ήταν πολύ καλύτερο από οτιδήποτε είχε προτείνει αρχικά η κυβέρνηση Μπους. Αλλά η βασική προσέγγισή του παρέμεινε εξαιρετικά προβληματική. Καταρχάς, στηρίχθηκε, για άλλη μια φορά, στην οικονομική θεωρία που πιστεύει ότι η ενίσχυση των υψηλών εισοδημάτων και της επιχειρηματικής δραστηριότητας ωφελεί την κοινωνία συνολικά: με κάποιον τρόπο, τα πολλά χρήματα στη Γουώλ Στρητ θα διοχετεύονταν και στις υπόλοιπες οδούς, βοηθώντας τους απλούς εργαζόμενους και τους κατόχους κατοικιών. Αυτού του είδους τα οικονομικά δεν λειτουργούν σχεδόν ποτέ, και το πιθανότερο είναι να μη λειτουργήσουν ούτε τούτη τη φορά.
Επιπλέον, το σχέδιο θεωρούσε ότι το θεμελιώδες πρόβλημα ήταν η εμπιστοσύνη. Αυτό είναι αναμφισβήτητα μέρος του προβλήματος, αλλά το ελλοχεύον πρόβλημα είναι ότι οι χρηματοοικονομικές αγορές χορήγησαν κάποια πολύ κακά δάνεια με εξαιρετικά λανθασμένα κριτήρια. Δημιουργήθηκε μια φούσκα στα στεγαστικά, και τα δάνεια χορηγήθηκαν βάσει διογκωμένων τιμών για την κατοικία.
Η φούσκα έσκασε. Οι τιμές των ακινήτων πιθανώς θα πέσουν κι άλλο, κι έτσι θα υπάρξουν περισσότερες κατασχέσεις από υποθήκες, πράγμα που καμία χρηματική ένεση στην αγορά, με στόχο την άνοδό της, δεν πρόκειται να το αλλάξει. Τα κακά δάνεια, στη συνέχεια, δημιούργησαν τεράστιες τρύπες στους τραπεζικούς ισολογισμούς, οι οποίες πρέπει να κλείσουν. Οποιοδήποτε κυβερνητικό σχέδιο εξόδου από την κρίση που πληρώνει τη δίκαιη αξία για τα περιουσιακά στοιχεία δεν θα κάνει τίποτα για να τις κλείσει: θα ήταν σαν να μεταγγίζονταν τεράστιες ποσότητες αίματος σ’ έναν ασθενή που πάσχει από ακατάσχετη εσωτερική αιμορραγία.
Ακόμα κι αν ένα σχέδιο σωτηρίας εφαρμοζόταν αμέσως -κάτι που μοιάζει όλο και πιο απίθανο- θα δημιουργούνταν κάποια πιστωτική συστολή. Η αμερικανική οικονομία έχει στηριχτεί στην καταναλωτική έκρηξη που τροφοδοτείται από τον υπερβολικό δανεισμό, ο οποίος θα περιοριστεί. Οι πολιτείες και οι τοπικές αρχές περικόπτουν τις δαπάνες. Οι οικιακοί προϋπολογισμοί είναι πιο αδύναμοι. Μια οικονομική επιβράδυνση θα επιδεινώσει όλα τα οικονομικά μας προβλήματα.
Θα μπορούσαμε να κάνουμε περισσότερα με λιγότερα χρήματα. Οι τρύπες στους ισολογισμούς των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων πρέπει να κλείσουν με διαφανή τρόπο. Οι σκανδιναβικές χώρες άνοιξαν το δρόμο πριν δύο δεκαετίες. Ο Ουόρεν Μπάφετ έδειξε έναν ακόμα τρόπο, παρέχοντας τίτλους μετοχικού κεφαλαίου στην Goldman Sachs. Με την έκδοση προνομιούχων μετοχών με δικαίωμα αγοράς στο μέλλον σε καθορισμένη τιμή (warrants), περιορίζει κανείς τον κίνδυνο πτωτικών τάσεων για το κοινό και εξασφαλίζει τη συμμετοχή σε δυνατότητα ανόδου.
Αυτή η προσέγγιση όχι μόνο έχει αποδειχθεί σωστή, αλλά παρέχει επίσης και τα κίνητρα και τα μέσα που απαιτούνται για να επανέλθει σε κανονική λειτουργία η διαδικασία του δανεισμού. Αποφεύγει το μάταιο εγχείρημα να εκτιμά κανείς εκατομμύρια σύνθετες υποθήκες και τα ακόμα πιο σύνθετα χρηματοπιστωτικά προϊόντα στα οποία εντάσσονται, και λαμβάνει υπόψη της το πρόβλημα με τα "σαπάκια"1 -η κυβέρνηση κολλάει στα χειρότερα ή πλέον υπερτιμημένα περιουσιακά στοιχεία. Τελικά, τα πράγματα μπορεί να γίνουν πολύ γρηγορότερα.
Συγχρόνως, μπορούν να ληφθούν διάφορα μέτρα για να μειωθούν οι κατασχέσεις. Καταρχάς, η στέγαση μπορεί να γίνει πιο προσιτή για τους φτωχούς και τους Αμερικανούς με μεσαία εισοδήματα, εάν το ποσό από τις κρατήσεις των υποθηκών μετατραπεί σε μια ρευστοποιήσιμη πίστωση φόρου. Η κυβέρνηση πληρώνει αποτελεσματικά το 50% των τόκων των στεγαστικών δανείων και του φόρου ακίνητης περιουσίας για τους Αμερικανούς με ανώτερα εισοδήματα, όμως δεν κάνει τίποτα για τους φτωχούς. Δεύτερον, ο νόμος για την πτώχευση χρειάζεται για να επιτρέψει στους ιδιοκτήτες ακινήτων να επαναδιαπραγματευτούν την αξία των σπιτιών τους και να τα κρατήσουν. Τρίτον, η κυβέρνηση θα μπορούσε να αναλάβει μέρος της υποθήκης, εκμεταλλευόμενη τα χαμηλότερα έξοδα δανεισμού.
Αντίθετα, η προσέγγιση του Αμερικανού υπουργού οικονομικών Χένρι Πόλσον είναι ένα ακόμα παράδειγμα του είδους της απάτης που έφερε την Αμερική σ’ αυτά τα χάλια. Οι τράπεζες επενδύσεων και οι οργανισμοί αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας πίστεψαν στην οικονομική αλχημεία: στην άποψη ότι η πραγματική αξία θα μπορούσε να δημιουργηθεί με τον τεμαχισμό των τίτλων αξιών. Η νέα άποψη είναι ότι η πραγματική αξία μπορεί να δημιουργηθεί με τον μη τεμαχισμό και τον μη χωρισμό - βγάζοντας αυτά τα περιουσιακά στοιχεία έξω από το οικονομικό σύστημα και επιστρέφοντάς τα στην κυβέρνηση. Αυτό όμως απαιτεί να δοθούν περισσότερα για τα περιουσιακά στοιχεία, κάτι που θα ωφελούσε μόνο τις τράπεζες.
Τέλος, υπάρχει μια μεγάλη πιθανότητα, εάν ένα τέτοιο σχέδιο υιοθετηθεί τελικά, οι Αμερικανικοί φορολογούμενοι να βρεθούν εγκλωβισμένοι σε μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. Στα περιβαλλοντικά οικονομικά, υπάρχει μια βασική αρχή σύμφωνα με την οποία "ο ρυπαίνων πληρώνει". Είναι θέμα και δικαιοσύνης και αποτελεματικότητας. Η Γουώλ Στρητ έχει μολύνει την οικονομία με τοξικές υποθήκες. Πρέπει να πληρώσει για τον καθαρισμό.
Οι οικονομολόγοι συμφωνούν, ολοένα και περισσότερο, ότι οποιοδήποτε πρόγραμμα διαφυγής στη βάση του σχεδίου Πόλσον δεν θα λειτουργήσει. Σε αυτή την περίπτωση, η τεράστια αύξηση στο εθνικό χρέος και η συνειδητοποίηση ότι ούτε 700 δισεκατομμύρια δολάρια δεν είναι αρκετά για να σωθεί η αμερικανική οικονομία θα υποσκάψει περαιτέρω την εμπιστοσύνη, επιδεινώνοντας την κακή κατάσταση της οικονομίας.
Ωστόσο, είναι αδύνατο οι πολιτικοί να μείνουν άπραγοι σε μια τέτοια κρίση. Έτσι, μπορούμε να προσευχηθούμε ότι η υπό επεξεργασία συμφωνία με το δηλητηριώδες μίγμα ειδικών συμφερόντων, άκριτων οικονομικών και δεξιών ιδεολογιών που προκάλεσαν την κρίση μπορεί κάπως να παράγει ένα σχέδιο σωτηρίας που θα λειτουργήσει -ή η αποτυχία του οποίου δεν θα προκαλέσει μεγάλη ζημιά.
Το να διορθωθούν τα πράγματα -συμπεριλαμβανομένου ενός νέου ρυθμιστικού συστήματος που θα μειώνει την πιθανότητα να επαναληφθεί μια τέτοια κρίση- είναι ένα από τα πολλά εγχειρήματα που αναμένουν την επόμενη κυβέρνηση.
1. "lemons" στο πρωτότυπο: Λόγω αδιαφάνειας και έλλειψης πληροφοριών για την ποιότητα του προϊόντος που πωλείται, οι αγοραστές τείνουν να αγοράζουν τα προϊόντα στη χαμηλότερη τιμή και οι πωλητές προϊόντων καλής ποιότητας αποσύρονται από την αγορά, με αποτέλεσμα τελικά να πωλούνται μόνο προϊόντα κάκιστης ποιότητας -με άλλα λόγια μία αποτυχία στη λειτουργία του αγοραίου υποδείγματος.
Μετάφραση: Κατερίνα Λαμπρινού
Ευχαριστούμε θερμά τον Σπύρο Λαπατσώρα για τη βοήθειά του στην απόδοση όρων του κειμένου.
O Joseph Stiglitz είναι κάτοχος του Νόμπελ Οικονομίας (2001 και διδάσκει στο Columbia University. Το άρθρο του "Bail-out blues" δημοσιεύθηκε στον Guardian, στις 30.9.2008.
