Τι δείχνει η νίκη του Ομπάμα στην ευρωπαϊκή Αριστερά
Isabelle Ferreras, Le Monde, Το Βήμα, Δημοσιευμένο: 2008-11-11
Τα τελευταία 30 χρόνια η ευρωπαϊκή Αριστερά αναρωτιόταν: τι στο καλό κάνουν οι αμερικανοί προοδευτικοί; Πού έχουν πάει; Το ερώτημα ήταν καθησυχαστικό. Διότι όλα πήγαιναν πολύ καλύτερα στη Γηραιά Ηπειρο. Εδώ υπήρχαν «αληθινές παραδόσεις»- εργατικές, σοσιαλιστικέςγερά ριζωμένες, αντίθετα από ό,τι συνέβαινε στον καημένο τον Νέο Κόσμο ο οποίος δεν είχε διαβάσει ποτέ τον Μαρξ ως το τέλος... Και η ευρωπαϊκή Αριστερά ήταν ευχαριστημένη βλέποντας τα κόμματά της να ανεβαίνουν κάθε τόσο στην εξουσία, τις συνδικαλιστικές οργανώσεις της να ακούγονται... Μήπως όμως η ιστορία είναι λίγο πιο σύνθετη και λίγο λιγότερο γοητευτική για την Αριστερά της Γηραιάς Ηπείρου;
Τι συνέβη στις Ηνωμένες Πολιτείες; Μετά το Μεγάλο Κραχ της δεκαετίας του 1930 επεβλήθη η ιδέα ότι το κράτος πρέπει να έχει καθοριστικό ρόλο στην οικοδόμηση μιας υγιούς οικονομίας. Ο σοσιαλδημοκρατικός συμβιβασμός, όπως τον ονόμασαν οι Ευρωπαίοι, θεμελιωμένος στο οικονομικό δόγμα του Κέινς, έδωσε στο ομοσπονδιακό κράτος ισχυρές αρμοδιότητες παρέμβασης στις δημόσιες δαπάνες και στην αναδιάρθρωση. Αυτός ο ρόλος-κλειδί του κράτους επεβλήθη μεταξύ άλλων χάρη στο Νew Deal του Φραγκλίνου Ρούζβελτ από το 1933 ως το 1936.
Η δραματική αυτή περίοδος σημάδεψε βαθιά τα πνεύματα της αμερικανικής Δεξιάς, η οποία ρίχνεται στη μάχη των ιδεών και ξεκινάει ένα έργο πολλών δεκαετιών το οποίο θα οδηγήσει στην ίδρυση του Αmerican Εnterprise Ιnstitute (1943), του Ηeritage Foundation (1973) και του Cato Ιnstitute (1977). Πρόκειται για μια πυραμίδα δεξαμενών σκέψης η οποία προωθεί την ιδέα της «περιορισμένης κυβέρνησης», της πρωτοκαθεδρίας των ατομικών ελευθεριών και ιδιαίτερα της ελευθερίας του επιχειρείν χωρίς εμπόδια και τον αμερικανικό εθνικισμό σε συνδυασμό με μια «επιθετική» εθνική άμυνα.
Αυτές οι συντηρητικές δεξαμενές σκέψης επηρεάζουν βαθιά τους Ρεπουμπλικανούς πολιτικούς και τους ψηφοφόρους τους και συμβάλλουν στις εκλογικές επιτυχίες του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, από τον Ρόναλντ Ρίγκαν ως τον Τζορτζ Μπους. Το ότι η αμερικανική Αριστερά ξεκινά μια μακρά πορεία στην έρημο τη δεκαετία του 1970, οφείλεται στο γεγονός ότι οι προσπάθειες που άρχισαν οι αντίπαλοί της τρεις δεκαετίες νωρίτερα αρχίζουν να αποδίδουν καρπούς. Η ιδεολογική αντεπίθεση από τη συμμαχία των Νεοφιλελευθέρων και των Νεοσυντηρητικών έγινε σε αυτό το διάστημα πολύ ισχυρή.
Το πρόγραμμα του υποψήφιου Μπαράκ Ομπάμα είναι κληρονόμος αυτής της ιστορίας ιδεολογικής ηγεμονίας. Πριν από δέκα χρόνια, όταν παρουσιάστηκε στους ψηφοφόρους του Σικάγου, ο Ομπάμα υποστηριζόταν από την πιο προοδευτική πτέρυγα των Δημοκρατικών. Η ατζέντα του ήταν αντίθετη στο κυρίαρχο ιδεολογικό ρεύμα της εποχής: ενισχυμένη κοινωνική ασφάλεια, δημόσιες επενδύσεις στην Παιδεία και την Υγεία, συνδικαλιστική εκπροσώπηση στις επιχειρήσεις... Οπωσδήποτε σήμερα, μιλώντας σε όλη την Αμερική, ο λόγος του έχει αμβλυνθεί κάπως. Τα βασικά όμως παραμένουν: μια θεωρία υπέρ της αποκατάστασης της δημόσιας εξουσίας στον ρόλο της βιομηχανικής αναδιάρθρωσης, αντίθετη στο δόγμα της αμερικανικής Δεξιάς. Πριν από οκτώ και τέσσερα χρόνια οι υποψήφιοι Αλ Γκορ και Τζον Κέρι δεν τόλμησαν ποτέ να εκφράσουν τέτοιες αρχές. Σήμερα οι Αμερικανοί εμπιστεύονται τον Μπαράκ Ομπάμα για την ανόρθωση της οικονομίας, όχι τον Τζον Μακ Κέιν. Είναι αυτό ζήτημα εικόνας; Ενας υποψήφιος που ξέρει να σκάει ένα λαμπερό χαμόγελο την κατάλληλη στιγμή; Βεβαίως και αυτό μετράει. Ωστόσο η αντιστροφή της κατάστασης προέρχεται από μια ιδεολογική ανατροπή που η αμερικανική Αριστερά ετοίμαζε εδώ και πολλά χρόνια.
Τι έκανε η αμερικανική Αριστερά όλες αυτές τις δεκαετίες; Αντλούσε μαθήματα από την επίθεση των συντηρητικών ιδεών. Οργάνωνε ένα πλαίσιο ευνοϊκό για την άρθρωση ενός Δημοκρατικού οράματος το οποίο επιτέλους δεν αποτελούσε πιο «ελαφριά» εκδοχή του Ρεπουμπλικανικού προγράμματος. Αναλάμβανε προοδευτικά ένα τιτάνιο έργο. Αναδιοργάνωνε τον ιστό των οπαδών της που ασφυκτιούσαν απέναντι στη δεξιά στροφή του Δημοκρατικού Κόμματος και την ελεύθερη πτώση του συνδικαλιστικού κινήματός του.
Ωθούσε το Δημοκρατικό Κόμμα προς τα αριστερά, στο δύσκολο πλαίσιο ενός πλειοψηφικού συστήματος, και ανοικοδομούσε ένα σοσιαλδημοκρατικό πρόγραμμα αντάξιο αυτού του ονόματος, αποδεικνύοντας την ισχύ των προτάσεών της σε πολιτειακό επίπεδο και κατακτώντας σημαντικές νίκες σε τοπικές αποφάσεις.
Τέλος, μετά το τραύμα της ανάληψης της εξουσίας από τον Τζορτζ Μπους το 2000, όταν η κυριαρχία των Ρεπουμπλικανών έμοιαζε περισσότερο ακατανίκητη από ποτέ, η Αριστερά φρόντισε να διατυπώσει νέο όραμα και να συγκεντρώσει έναν νέο συνασπισμό, πέρα από διαχωριστικές γραμμές: τοπικοί και εθνικοί εκλεγμένοι, συνδικαλιστικό κίνημα, περιβαλλοντικό κίνημα, εκκλησίες όλων των δογμάτων, πράσινοι επιχειρηματίες, προοδευτικά ερευνητικά κέντρα, φοιτητικά κινήματα... Η πρωτοβουλία Αpollo Αlliance, που αναδείχθηκε μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, αποτελεί το εμβληματικό παράδειγμα. Στην εξίσωση του Μπους- τρομοκρατία καταστροφή του περιβάλλοντος μετεγκατάσταση της βιομηχανικής απασχόλησης- η Αpollo Αlliance απάντησε: Ανεξαρτησία απέναντι στις χώρες που παράγουν πετρέλαιο και τρομοκρατία, προστασία του περιβάλλοντος και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, απασχόληση στην κατασκευαστική βιομηχανία και στις υπηρεσίες, χωρίς μετεγκατάσταση και με συνδικάτα. Σήμερα δεν είναι τυχαίο ότι οι πρωτεργάτες αυτής της πρωτοβουλίας ήταν βασικά στελέχη στην εκστρατεία του Ομπάμα. Η ισχύς του Δημοκρατικού υποψηφίου προήλθε από αυτή τη μακρά εργασία προετοιμασίας. Βεβαίως η οικονομική κρίση επιτάχυνε την ωρίμανσή της. Βεβαίως το χάρισμα του Μπαράκ και της Μισέλ Ομπάμα κάνει μια πραγματική διαφορά. Τι θα λέγαμε όμως για την αξιοπιστία- την ικανότητα να γίνεται πιστευτός- του δημοκρατικού υποψηφίου αν δεν είχε προϋπάρξει αυτό το βαθύ και ουσιαστικό έργο της αμερικανικής Αριστεράς;
Αυτό το ερώτημα πρέπει να θέσει σήμερα στον εαυτό της η ευρωπαϊκή Αριστερά. Διότι πολύ φοβούμαστε ότι ίσως βρίσκεται στην ίδια κατάσταση ιδεολογικής και προγραμματικής αδυναμίας όπως εκείνη στην οποία βρισκόταν η αμερικανική Αριστερά τη δεκαετία του 1970. Οι πολιτικές νίκες προετοιμάζονται μακροπρόθεσμα. Ισως, παρ΄ ότι δεν συνηθίζεται, τα κόμματα της Αριστεράς της Ευρώπης θα μπορούσαν αυτή τη φορά να εμπνευστούν από τις Ηνωμένες Πολιτείες.
* Η κυρία Ιsabelle Ferreras είναι καθηγήτρια στο Καθολικό Πανεπιστήμιο του Λέβεν του Βελγίου και συνεργάτις-ερευνήτρια στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.
Τι συνέβη στις Ηνωμένες Πολιτείες; Μετά το Μεγάλο Κραχ της δεκαετίας του 1930 επεβλήθη η ιδέα ότι το κράτος πρέπει να έχει καθοριστικό ρόλο στην οικοδόμηση μιας υγιούς οικονομίας. Ο σοσιαλδημοκρατικός συμβιβασμός, όπως τον ονόμασαν οι Ευρωπαίοι, θεμελιωμένος στο οικονομικό δόγμα του Κέινς, έδωσε στο ομοσπονδιακό κράτος ισχυρές αρμοδιότητες παρέμβασης στις δημόσιες δαπάνες και στην αναδιάρθρωση. Αυτός ο ρόλος-κλειδί του κράτους επεβλήθη μεταξύ άλλων χάρη στο Νew Deal του Φραγκλίνου Ρούζβελτ από το 1933 ως το 1936.
Η δραματική αυτή περίοδος σημάδεψε βαθιά τα πνεύματα της αμερικανικής Δεξιάς, η οποία ρίχνεται στη μάχη των ιδεών και ξεκινάει ένα έργο πολλών δεκαετιών το οποίο θα οδηγήσει στην ίδρυση του Αmerican Εnterprise Ιnstitute (1943), του Ηeritage Foundation (1973) και του Cato Ιnstitute (1977). Πρόκειται για μια πυραμίδα δεξαμενών σκέψης η οποία προωθεί την ιδέα της «περιορισμένης κυβέρνησης», της πρωτοκαθεδρίας των ατομικών ελευθεριών και ιδιαίτερα της ελευθερίας του επιχειρείν χωρίς εμπόδια και τον αμερικανικό εθνικισμό σε συνδυασμό με μια «επιθετική» εθνική άμυνα.
Αυτές οι συντηρητικές δεξαμενές σκέψης επηρεάζουν βαθιά τους Ρεπουμπλικανούς πολιτικούς και τους ψηφοφόρους τους και συμβάλλουν στις εκλογικές επιτυχίες του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, από τον Ρόναλντ Ρίγκαν ως τον Τζορτζ Μπους. Το ότι η αμερικανική Αριστερά ξεκινά μια μακρά πορεία στην έρημο τη δεκαετία του 1970, οφείλεται στο γεγονός ότι οι προσπάθειες που άρχισαν οι αντίπαλοί της τρεις δεκαετίες νωρίτερα αρχίζουν να αποδίδουν καρπούς. Η ιδεολογική αντεπίθεση από τη συμμαχία των Νεοφιλελευθέρων και των Νεοσυντηρητικών έγινε σε αυτό το διάστημα πολύ ισχυρή.
Το πρόγραμμα του υποψήφιου Μπαράκ Ομπάμα είναι κληρονόμος αυτής της ιστορίας ιδεολογικής ηγεμονίας. Πριν από δέκα χρόνια, όταν παρουσιάστηκε στους ψηφοφόρους του Σικάγου, ο Ομπάμα υποστηριζόταν από την πιο προοδευτική πτέρυγα των Δημοκρατικών. Η ατζέντα του ήταν αντίθετη στο κυρίαρχο ιδεολογικό ρεύμα της εποχής: ενισχυμένη κοινωνική ασφάλεια, δημόσιες επενδύσεις στην Παιδεία και την Υγεία, συνδικαλιστική εκπροσώπηση στις επιχειρήσεις... Οπωσδήποτε σήμερα, μιλώντας σε όλη την Αμερική, ο λόγος του έχει αμβλυνθεί κάπως. Τα βασικά όμως παραμένουν: μια θεωρία υπέρ της αποκατάστασης της δημόσιας εξουσίας στον ρόλο της βιομηχανικής αναδιάρθρωσης, αντίθετη στο δόγμα της αμερικανικής Δεξιάς. Πριν από οκτώ και τέσσερα χρόνια οι υποψήφιοι Αλ Γκορ και Τζον Κέρι δεν τόλμησαν ποτέ να εκφράσουν τέτοιες αρχές. Σήμερα οι Αμερικανοί εμπιστεύονται τον Μπαράκ Ομπάμα για την ανόρθωση της οικονομίας, όχι τον Τζον Μακ Κέιν. Είναι αυτό ζήτημα εικόνας; Ενας υποψήφιος που ξέρει να σκάει ένα λαμπερό χαμόγελο την κατάλληλη στιγμή; Βεβαίως και αυτό μετράει. Ωστόσο η αντιστροφή της κατάστασης προέρχεται από μια ιδεολογική ανατροπή που η αμερικανική Αριστερά ετοίμαζε εδώ και πολλά χρόνια.
Τι έκανε η αμερικανική Αριστερά όλες αυτές τις δεκαετίες; Αντλούσε μαθήματα από την επίθεση των συντηρητικών ιδεών. Οργάνωνε ένα πλαίσιο ευνοϊκό για την άρθρωση ενός Δημοκρατικού οράματος το οποίο επιτέλους δεν αποτελούσε πιο «ελαφριά» εκδοχή του Ρεπουμπλικανικού προγράμματος. Αναλάμβανε προοδευτικά ένα τιτάνιο έργο. Αναδιοργάνωνε τον ιστό των οπαδών της που ασφυκτιούσαν απέναντι στη δεξιά στροφή του Δημοκρατικού Κόμματος και την ελεύθερη πτώση του συνδικαλιστικού κινήματός του.
Ωθούσε το Δημοκρατικό Κόμμα προς τα αριστερά, στο δύσκολο πλαίσιο ενός πλειοψηφικού συστήματος, και ανοικοδομούσε ένα σοσιαλδημοκρατικό πρόγραμμα αντάξιο αυτού του ονόματος, αποδεικνύοντας την ισχύ των προτάσεών της σε πολιτειακό επίπεδο και κατακτώντας σημαντικές νίκες σε τοπικές αποφάσεις.
Τέλος, μετά το τραύμα της ανάληψης της εξουσίας από τον Τζορτζ Μπους το 2000, όταν η κυριαρχία των Ρεπουμπλικανών έμοιαζε περισσότερο ακατανίκητη από ποτέ, η Αριστερά φρόντισε να διατυπώσει νέο όραμα και να συγκεντρώσει έναν νέο συνασπισμό, πέρα από διαχωριστικές γραμμές: τοπικοί και εθνικοί εκλεγμένοι, συνδικαλιστικό κίνημα, περιβαλλοντικό κίνημα, εκκλησίες όλων των δογμάτων, πράσινοι επιχειρηματίες, προοδευτικά ερευνητικά κέντρα, φοιτητικά κινήματα... Η πρωτοβουλία Αpollo Αlliance, που αναδείχθηκε μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, αποτελεί το εμβληματικό παράδειγμα. Στην εξίσωση του Μπους- τρομοκρατία καταστροφή του περιβάλλοντος μετεγκατάσταση της βιομηχανικής απασχόλησης- η Αpollo Αlliance απάντησε: Ανεξαρτησία απέναντι στις χώρες που παράγουν πετρέλαιο και τρομοκρατία, προστασία του περιβάλλοντος και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, απασχόληση στην κατασκευαστική βιομηχανία και στις υπηρεσίες, χωρίς μετεγκατάσταση και με συνδικάτα. Σήμερα δεν είναι τυχαίο ότι οι πρωτεργάτες αυτής της πρωτοβουλίας ήταν βασικά στελέχη στην εκστρατεία του Ομπάμα. Η ισχύς του Δημοκρατικού υποψηφίου προήλθε από αυτή τη μακρά εργασία προετοιμασίας. Βεβαίως η οικονομική κρίση επιτάχυνε την ωρίμανσή της. Βεβαίως το χάρισμα του Μπαράκ και της Μισέλ Ομπάμα κάνει μια πραγματική διαφορά. Τι θα λέγαμε όμως για την αξιοπιστία- την ικανότητα να γίνεται πιστευτός- του δημοκρατικού υποψηφίου αν δεν είχε προϋπάρξει αυτό το βαθύ και ουσιαστικό έργο της αμερικανικής Αριστεράς;
Αυτό το ερώτημα πρέπει να θέσει σήμερα στον εαυτό της η ευρωπαϊκή Αριστερά. Διότι πολύ φοβούμαστε ότι ίσως βρίσκεται στην ίδια κατάσταση ιδεολογικής και προγραμματικής αδυναμίας όπως εκείνη στην οποία βρισκόταν η αμερικανική Αριστερά τη δεκαετία του 1970. Οι πολιτικές νίκες προετοιμάζονται μακροπρόθεσμα. Ισως, παρ΄ ότι δεν συνηθίζεται, τα κόμματα της Αριστεράς της Ευρώπης θα μπορούσαν αυτή τη φορά να εμπνευστούν από τις Ηνωμένες Πολιτείες.
* Η κυρία Ιsabelle Ferreras είναι καθηγήτρια στο Καθολικό Πανεπιστήμιο του Λέβεν του Βελγίου και συνεργάτις-ερευνήτρια στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.
