O Λεωνίδας Kύρκος του KKE εσωτερικού
Σταύρος Ζουμπουλάκης, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2008-12-28
Αν βρίσκομαι σήμερα εδώ για να μιλήσω για τις Στιγμές του Λεωνίδα Κύρκου, οφείλεται στο γεγονός ότι υπήρξε κάποτε ο Ρήγας Φεραίος και το ΚΚΕ εσωτερικού και, βεβαίως, ότι υπήρξε η δικτατορία, που οδήγησε εμένα, όπως και χιλιάδες άλλους χωρίς αριστερή οικογενειακή παράδοση, στον Ρήγα και το Εσωτερικό. Ο Ρήγας, στον οποίο αφιερώσαμε τη νεότητά μας, υπήρξε το πολιτικό μας σπίτι, το μόνο για πολλούς από μας, υπήρξε η οργάνωση της πολιτικής μύησης και μαθητείας μας.
Ο Λεωνίδας Κύρκος συνδέεται με πολλές στιγμές της πρόσφατης ιστορίας μας, για μας τους Ρηγάδες όμως ο Κύρκος δεν είναι η ΕΠΟΝ και η Κατοχή, η ΕΔΑ και το 1-1-4, ή ο σημερινός κήρυκας της Κεντροαριστεράς, ο δικός μας Κύρκος είναι ο Κύρκος του ΚΚΕ εσωτερικού. Για αυτόν θέλω να σας μιλήσω σήμερα, δηλαδή θέλω ουσιαστικά να μιλήσω για το ΚΚΕ εσωτερικού και τον Ρήγα. Διαβάζω όμως τις Στιγμές και τις Στιγμές ΙΙ και δεν με βοηθάνε. Αυτό που θέλω βουλιμικά να διαβάσω μέσα εκεί δεν το βρίσκω, και απορώ για ποιο λόγο, αφού αυτή η περίοδος του Εσωτερικού και των μεταμορφώσεών του καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού βίου του. Στις Στιγμές βρίσκουμε, όλα κι όλα, μια αμελητέα αναφορά λίγων αράδων στη διάσπαση του ΚΚΕ (σ. 90), ένα μικρό κεφάλαιο ("Επεξεργασίες του ΚΚΕ εσωτ. μετά τη δικατορία", σ. 95-100) και άλλες δύο σελίδες, πάλι για τη διάσπαση (σ. 152-154). Στις Στιγμές ΙΙ υπάρχουν ακόμη λιγότερα, σχεδόν τίποτε, εκτός μόνο από δύο σελίδες (σ. 50-52), όπου αναφέρεται στο περιβόητο άρθρο του με το ψευδώνυμο Κ. Λουκίδης στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση (του ΚΚΕ εσωτερικού) και στους Στόχους του Έθνους. Ας προσθέσω ότι στην ίδια πείνα, σχετικά με το Εσωτερικό, μας αφήνουν και τα προηγούμενα Ανατρεπτικά (Προσκήνιο 1995) και ακόμη περισσότερο το Ποια Αριστερά; (Οδυσσέας 1987). Εν πάση περιπτώσει, με αφορμή τις λίγες λαβές που μου δίνουν τα δύο τομίδια των Στιγμών θα μιλήσω για το ΚΚΕ εσωτερικού, έχοντας επίγνωση πόσο δύσκολο και συνάμα πικρό είναι αυτό.
Πιστεύω πάντως ότι φέτος που γιορτάζονται σε όλον τον κόσμο τα σαράντα χρόνια από τον Μάη του ’68, με χιλιάδες εκδηλώσεις, εκδόσεις, αφιερώματα εφημερίδων και περιοδικών, συνέδρια, για τον Μάη ειδικά και για τη δεκαετία του ’60 γενικότερα --έγιναν και στην Ελλάδα αρκετά και καλά, κατά το μέτρο των δνάμεών της-- θα έπρεπε κάποιοι να θυμηθούν και ότι συμπληρώνονται σαράντα χρόνια από τη γέννηση του ΚΚΕ εσωτερικού και του Ρήγα Φεραίου. Έγινε μόνο ένα διήμερο συνέδριο που οργάνωσε η ΑΚΟΑ στη Νομική (6-7 Ιουνίου 2008), ένα αφιέρωμα της Εποχής σε τρεις συνέχειες (20.4.2008, 4.5.2008 και 8.6.2008) και ελάχιστα άλλα μικρότερης σημασίας -- μακάρι να έγιναν πολύ περισσότερα που να μην τα πήρα είδηση.
Το ΚΚΕ εσωτερικού δεν έρχεται ασφαλώς ουρανοκατέβατο το 1968, έχει προδιδακτορικές ρίζες, στην πολιτική της ΕΔΑ, σε δύσκολη ισορροπία και ενίοτε σε σύγκρουση με το ΚΚΕ, όπως αίφνης όταν η ΕΔΑ αρνείται να συμμορφωθεί με τη γραμμή του Π. Γ. του ΚΚΕ να καταψηφίσει την Ένωση Κέντρου το 1965, ένα μήνα πριν από την Αποστασία, και δίνει ψήφο ανοχής. Σε όλες αυτές τις προδικτατορικές στιγμές που εκ των υστέρων θα ερμηνευτούν ως στιγμές της μακράς κυοφορίας του ΚΚΕ εσωτερικού, θα συναντήσουμε τον Λεωνίδα Κύρκο. Στις Στιγμές ΙΙ (σ. 46-52), ο Κύρκος ξεχωρίζει τέσσερις παρεμβάσεις του στην πολιτική ζωή. Η πρώτη είναι η πρόταση των "Πέντε σημείων για την ομαλότητα" της ΕΔΑ, την οποία εισηγήθηκε στην Εκτελεστική Επιτροπή και αποφασίστηκε ομόφωνα (7 Φεβρουαρίου 1966), και η οποία αφορούσε την συνεργασία των πολιτικών δυνάμεων, ώστε να βρεθεί διέξοδος στην κρίση των Ιουλιανών, να σταματήσει η εκτροπή και να αποτραπεί ο κίνδυνος της δικτατορίας.1 Η δεύτερη παρέμβασή του την οποία ξεχωρίζει είναι το άρθρο του "Το αντιδικτατορικό μέτωπο: η απάντηση του λαού" στο περιοδικό της ΕΔΑ Ελληνική Αριστερά (τχ. 40, Νοέμβριος 1966, σ. 3-7),2 για ένα πλατύ αντιδικτατορικό μέτωπο. Πρόκειται για ένα οξυδερκές πολιτικό κείμενο που αναγνωρίζει τον κίνδυνο της δικτατορίας και καλεί όλες τις πολιτικές δυνάμεις, από την αντιδικτατορική Δεξιά ώς την Αριστερά, να συγκροτήσουν μέτωπο για την αποτροπή του δικτατορικού κινδύνου. Το κείμενο, παρατηρεί πικρά ο ίδιος στα Ανατρεπτικά (σ. 189), "πέρασε απαρατήρητο. Η ΕΔΑ --και το ΚΚΕ-- δεν είχαν προσανατολισμό για πάλη ενάντια στην επερχόμενη απειλή, πολύ περισσότερο η Ένωση Κέντρου". Αυτές οι δύο παρεμβάσεις του Λ. Κύρκου αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτού που θεωρείται πως είναι οι προδικτατορικές ρίζες του ΚΚΕ εσωτερικού. Θα μιλήσουμε παρακάτω για τις δύο επόμενες, από τις τέσσερις παρεμβάσεις που ξεχωρίζει ο ίδιος, και οι οποίες βρίσκονται σε ευθεία ιδεολογική και πολιτική συνέχεια με τις δύο πρώτες.
Τον Φεβρουάριο του 1968 συγκαλείται η 12η Ολομέλεια του ΚΚΕ, όπου και η περίφημη πια διαγραφή τριών μελών του Π.Γ. από την πλειοψηφία (οι τέσσερις δηλαδή διέγραψαν τους τρεις), προκαλείται η διάσπαση του ΚΚΕ και έτσι το έτος αυτό γίνεται το γενέθλιο έτος του ΚΚΕ εσωτερικού -- γνωστά και χιλιοειπωμένα πράγματα, τουλάχιστον για τους αναγνώστες της Αυγής. Όσο και αν υπήρχαν προδικτατορικά ήδη κάποια ιδεολογικά και πολιτικά σπέρματα ανανέωσης, η διάσπαση έγινε τελικά για ένα διαδικαστικό ζήτημα, μειοψηφιών και πλειοψηφιών· τα γεγονότα όμως θα οδηγήσουν σιγά σιγά τους έλληνες κομμουνιστές του Εσωτερικού στη συγκρότηση μιας άλλης ιδεολογικής και πολιτικής άποψης. Τα γεγονότα αυτά είναι κυρίως δύο: πρώτον, η σοβιετική εισβολή στην Πράγα τον Αύγουστο του 1968 (ο Κύρκος θα συνυπογράψει από τις Φυλακές Αβέρωφ το κείμενο των φυλακισμένων της Αίγινας κατά της εισβολής, βλ. Στιγμές, σ. 153) και, δεύτερον, η ανάπτυξη του ευρωκομμουνισμού κατά τη δεκαετία του ’70. Με δισταγμούς και ταλαντεύσεις τα πράγματα προχωράνε, διαμορφώνεται σιγά σιγά μια ανανεωμένη αριστερή πολιτική φυσιογνωμία, φαίνεται μάλιστα το Εσωτερικό να κερδίζει τη μάχη του συσχετισμού, κάτι όμως που θα αρχίσει να ανατρέπεται υπέρ του ΚΚΕ σε μια κρίσιμη στιγμή, τη στιγμή ακριβώς που το αντιδικτατορικό κίνημα γίνεται μαζικό στα πανεπιστήμια (1972). Τότε η Αντι-ΕΦΕΕ και η ΚΝΕ αρχίζουν να κυριαρχούν, καθώς ο Ρήγας έχει πάλι χτυπηθεί από την Ασφάλεια, ενώ η αλλαγή ηγεσίας του ΚΚΕ από τον Κολιγιάννη στον Φλωράκη (Δεκέμβριος 1972), και ο ερχομός της ηγεσίας στην Ελλάδα αλλάζει την εικόνα και στερεί από το ΚΚΕ εσωτερικού ένα βασικό επιχείρημά του, ότι δηλαδή αυτοί είναι έξω και αγνοούν την πραγματικότητα. Οι άλλοι είναι πια και αυτοί εδώ. Την ώρα της Μεταπολίτευσης τα πράγματα έχουν κριθεί οριστικά υπέρ του ΚΚΕ. Η μεταπολιτευτική πολιτική του Εσωτερικού αλλά και λόγοι δομικοί του κομμουνιστικού κινήματος δεν θα επιτρέψουν ποτέ στο ανανεωτικό κόμμα να ανατρέψει υπέρ αυτού τον συσχετισμό.
Δεν θα συνεχίσω άλλο την εξιστόρηση της διαδρομής του ΚΚΕ εσωτερικού, θα κάνω μόνο λόγο για τις άλλες δύο παρεμβάσεις του Κύρκου που άφησα υπόλοιπο. Η τρίτη παρέμβαση που ο ίδιος θεωρεί αξιομνημόνευτη είναι το άρθρο του ως Κ. Λουκίδης στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση (τχ. 7-8, Ιούλιος-Αύγουστος 1972) που προαναφέραμε, υπέρ της συμμετοχής των δημοκρατικών κομμάτων στις πιθανές εκλογές που θα διοργάνωνε η χούντα. Το τολμηρό αυτό κείμενο που προκάλεσε έντονες συζητήσεις και στο εσωτερικό του Εσωτερικού --μάλλιασε η γλώσσα μας να το συζητάμε-- και που ήταν εξαιρετικά δύσκολο, ιδίως σε μας τους Ρηγάδες να το υπερασπιστούμε, ο Κύρκος το θεωρεί σήμερα ευθεία συνέχεια των άλλων δύο προδικτατορικών παρεμβάσεών του, της πρότασης των πέντε σημείων και του άρθρου της Ελληνικής Αριστεράς. Η τέταρτη παρέμβαση που ο Κύρκος ξεχωρίζει, από το σύνολο της πολιτικής ζωής του, είναι οι Στόχοι του Έθνους, η εισήγησή του στην Κεντρική Επιτροπή που αποτέλεσε την πρώτη μεταπολιτευτική διακήρυξη του ΚΚΕ εσωτερικού, ένα πολύ σημαντικό πολιτικό κείμενο, που φανερώνει με καθαρότητα την πολιτική κουλτούρα του κόμματος αυτού, αλλά αποκαλύπτει ταυτόχρονα τη διστακτικότητα και τις αμφιταλαντεύσεις του. Έχει πάντως σημασία να τονίσουμε με έμφαση ότι από όλον τον πολιτικό βίο του ο Κύρκος ξεχωρίζει και περηφανεύεται για αυτές τις τέσσερις παρεμβάσεις. Και τις τέσσερις, που έγιναν σε ένα διάστημα οκτώ χρόνων, τις στοιχειώνει ο φόβος της δικτατορίας, τις διατρέχει η αγωνία για τη δημοκρατική ομαλότητα και τις διαπνέει όλες η ιδέα της σύγκλισης και της συναίνεσης των δημοκρατικών δυνάμεων.
Στην αναπόφευκτη ερώτηση ποια είναι η προσφορά του μικρού αυτού κόμματος στη μεταπολιτευτική ζωή του τόπου, θα έλεγα, με κάθε δυνατή συντομία:
Πρώτον, η ρητή και σαφής σύνδεση της Αριστεράς και του σοσιαλισμού με τη δημοκρατία, όχι με την "ουσιαστική", όπως θα ήθελαν οι δογματικές σοφιστείες, αλλά με την τυπική, δηλαδή τις εκλογές. Αυτό σήμαινε ο δημοκρατικός δρόμος: απόρριψη της επαναστατικής βίας, πολυκομματισμός και εκλογές, όπως με τόλμη διακήρυξε ο Μπάμπης Δρακόπουλος κατά την ιστορική απολογία του το 1973 ενώπιον του χουντικού δικαστηρίου: ο λαός δικαιούται να απορρίπτει διά των εκλογών ακόμη και τον σοσιαλισμό. Αυτό σήμερα φαίνεται αυτονόητο και όλες οι παλαιές εκείνες συζητήσεις δεν είναι πια κατανοητές, ηχούν παράξενα στα αυτιά μας. Για να γίνει όμως κάτι αυτονόητο κοινό κτήμα, πρέπει κάποιος να το πει πρώτος. Και αυτό το είπε το ΚΚΕ εσωτερικού, σε μια εποχή μάλιστα έντονης ριζοσπαστικοποίησης, κατά την οποία η βία ήταν νομιμοποιημένη στις συνειδήσεις λόγω της δικτατορίας -- ο Αντρέας Παπανδρέου και πολλοί άλλοι ήταν, ας μην το ξεχνάμε, υπέρ της ένοπλης βίας για την ανατροπή της δικτατορίας. Η θέση αυτή των Ελλήνων κομμουνιστών της ανανέωσης, διατυπωμένη ήδη μέσα στη χούντα, ήταν εξαιρετικά τολμηρή και σημαντική.
Δεύτερον, η ευρωπαϊκή ιδεολογία του. Το μικρό ΚΚΕ εσωτερικού, που λαχάνιαζε να μπει στη Βουλή, και άλλοτε έμπαινε και άλλοτε δεν έμπαινε, ήταν το μόνο κόμμα της Αριστεράς --από το ΠΑΣΟΚ μέχρι την εξωκοινοβουλευτική-- που τάχθηκε υπέρ της ευρωπαϊκής προοπτικής της χώρας. Όταν κάποιοι βράχνιαζαν να φωνάζουν στις διαδηλώσεις "ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο", εμείς υπερασπιζόμασταν την δημοκρατική παράδοση της Ευρώπης και την ιδέα της πολιτικής ενοποίησής της, σε εποχή έντονου αντιδυτικού πνεύματος λόγω της ξενοκίνητης, όπως έλεγαν, δικτατορίας αλλά και ενός χρόνιου ιστορικού και πολιτισμικού αντιδυτικισμού. Το μικρό αυτό κόμμα και οι διανοούμενοί του κατοχύρωσαν την ευρωπαϊκή ιδέα στη συνείδηση των εν γένει αριστερών πολιτών ως μια προοδευτική ιδέα.
Σε αυτές τις δύο συμβολές πρέπει, νομίζω, να προστεθεί και μία τρίτη: το ΚΚΕ εσωτερικού και, περισσότερο, ο Ρήγας πρότειναν πραγματικά έναν άλλο πολιτικό πολιτισμό, έναν άλλο τρόπο να κάνουμε πολιτική. Έχοντας στους κόλπους τους τα πιο ζωντανά μυαλά της εποχής αποτελούσαν έναν χώρο ελευθερίας, παιδείας, σκέψης, κριτικής, συζήτησης και αντιπαράθεσης ιδεών, αμφιβολίας, κάτι που δεν συναντούσες εύκολα στα άλλα κόμματα και ιδίως στις πολιτικές Νεολαίες. Αυτή η μορφωτική υπεροχή ωστόσο, είμαι υποχρεωμένος δυστυχώς να προσθέσω, τρεπόταν όχι σπάνια σε υπεροψία: εμείς μόνο διαβάζαμε τα καλά βιβλία, εμείς βλέπαμε τις καλές ταινίες, εμείς ακούγαμε την καλή μουσική, εμείς διασκεδάζαμε στα καλύτερα στέκια -- ήμασταν πάντα στη σωστή μεριά!
Αυτές είναι, κατ’ εμέ, οι κύριες συμβολές του ΚΚΕ εσωτερικού στην πολιτική ζωή της χώρας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και οι μόνες. Θα μπορούσα να προσθέσω την ευαισθητοποίηση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την πολιτική υπεράσπιση μειονοτήτων και μειοψηφιών, τη συμβολή του στο κίνημα των γυναικών κ.ά. Εν γένει, θα έλεγα ότι το Εσωτερικό πλούτισε την πολιτική ζωή με ιδέες -- η τελευταία μεγάλη συμβολή του πολιτικού χώρου αυτού ήταν στο αντιεθνικιστικό μέτωπο των αρχών της δεκαετίας του ’90, όταν γίνονταν κάθε είδους εξαλλοσύνες για το Μακεδονικό Ζήτημα, που όσο και αν προσχώρησε λίγο καθυστερημένα σε αυτό, μετά από κάποιους πρώτους μήνες διστακτικότητας, έπαιξε τελικά καθοριστικό ρόλο-- και την πλούτισε επίσης με πρόσωπα, που είτε έμειναν στο χώρο αυτό είτε μετακινήθηκαν, κατόπιν μιας προσωπικής πολιτικής αναζήτησης, στο ΠΑΣΟΚ ή όπου αλλού.
Το εγχείρημα του ΚΚΕ εσωτερικού βεβαίως ηττήθηκε, ήταν μια γοητευτική περιπέτεια που ηττήθηκε σχεδόν εξαρχής. Ο Κύρκος, όπως και πολλοί άλλοι, μιλάει ρητά, χωρίς μισόλογα, για ήττα. Οι λόγοι αυτής της ήττας είναι μεγάλη συζήτηση, αν υποτεθεί ότι το εγχείρημα δεν ήταν από την αρχή αδύνατο και το στοίχημα επομένως εκ προοιμίου χαμένο, αν υποτεθεί δηλαδή ότι ήταν δυνατή μια ανανέωση του κομμουνιστικού κινήματος, ιδίως του ελληνικού. Αφήνοντας αυτήν τη σκληρή υπόθεση στην άκρη, θα έλεγα ότι τρεις ήταν οι κύριοι λόγοι της ήττας του:
α) Το ΚΚΕ εσωτερικού και ο Ρήγας και η ΕΑΡ δεν απέκτησαν ποτέ κοινωνικά ριζώματα. Δεν εξέφρασαν κοινωνικές ομάδες και συμφέροντα. Έμειναν πολιτικές οργανώσεις διανοουμένων, ελίτ, χωρίς πρόσβαση στα λαϊκά στρώματα, αποξενωμένες από τους φτωχούς και τους αδικημένους υπέρ των οποίων διακήρυτταν ότι αγωνίζονται. Και μιας και η αφορμή της αποψινής συνάντησης είναι αυτοβιογραφική, ας διηγηθώ και εγώ κάτι: ήμουν μαθητής ενός εξατάξιου Γυμνασίου Αρρένων μιας λαϊκής συνοικίας των Αθηνών και αγνοούσα εντελώς, όπως και όλοι οι συμμαθητές μου, την ύπαρξη ιδιωτικών σχολείων --είχαμε ακουστά μόνο το Κολλέγιο. Έμαθα τα ονόματα των σχολείων αυτών στις οργανώσεις του Ρήγα: ο ένας είχε τελειώσει (ή τελείωνε) του Μωραΐτη, άλλος του Ζηρίδη, μια το Αρσάκειο και άλλη τις Ουρσουλίνες. Έμαθα εκεί μέσα πολλά άγνωστα ονόματα -- και όχι μόνο σχολείων. Τους εργάτες, τους αγρότες, τους χαμηλόμισθους υπαλλήλους, τους "μη προνομιούχους", όπως θα πει προσφυώς ο Α. Παπανδρέου, δεν τους εκφράσαμε, δεν συνδεθήκαμε μαζί τους, μας ένιωθαν ξένους και ήμασταν πράγματι ξένοι. Για αυτούς μιλούσαν τα κομματικά κείμενα και οι αποφάσεις μας, αλλά εμείς ζούσαμε μακριά τους.
β) Το ΚΚΕ εσωτερικού θέλησε να είναι και να πρόβαλλε ότι είναι το κόμμα του ήθους, το κόμμα της υπεράσπισης κάθε αγαθής ειρηνικής ιδέας και κάθε συμφιλιωτικής καλής πράξης, ένα κόμμα σχεδόν προσκοπικό, οιονεί απολιτικό, ένα κόμμα που δεν όρισε ποτέ τις πραγματικές πολιτικές συγκρούσεις, ένα κόμμα τελικά που όλοι συμπαθούσαν αλλά ελάχιστοι ψήφιζαν. Αυτόν ακριβώς τον ηθικό, απολιτικό χαρακτήρα εξέφραζε, χωρίς να το συνειδητοποιεί, η κοινή άποψη ότι οι Ρηγάδες είναι καλά παιδιά.
γ) Η δύναμη των συμβόλων σε κάθε δογματοπαγή πολιτική παράδοση και η προνομιακή σχέση του ΚΚΕ με τη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες έκανε τους Έλληνες κομμουνιστές να το προτιμήσουν έναντι του ΚΚΕ εσωτερικού. Διαπαιδαγωγημένοι επί δεκαετίες να λατρεύουν και να υμνούν την πρώτη "σοσιαλιστική πατρίδα", ήταν φυσικότερο για αυτούς να συνταχθούν με το κόμμα που διακονούσε τη λατρεία αυτή.
Σε αυτούς τους τρεις βασικούς λόγους μπορούν να προστεθούν και άλλοι:
-- ο δισταγμός, η ταλάντευση, ο επαμφοτερισμός, τα πρώτα χρόνια τουλάχιστον, έναντι του άλλου ΚΚ, έναντι της Σοβιετικής Ένωσης και του ιστορικού κομμουνισμού, αλλά και η στάση έναντι της Ρουμανίας, μέχρι το τέλος. Όλα αυτά προκάλεσαν και εσωτερικούς τριγμούς και διαιρέσεις (η σύγκρουση, π.χ., για το αν ο Ρήγας θα αυτοχαρακτηρίζεται ως ΠΟΝ ή ΚΟΝ, Πανελλήνια ή Κομμουνιστική Οργάνωση Νέων)
-- η γραμμή συναίνεσης και σύγκλισης του ΚΚΕ εσωτερικού, η ΕΑΔΕ, καθώς προτεινόταν σε ένα πολιτικό περιβάλλον ριζοσπαστισμού, δογματισμού και, συχνά, φανατισμού, δυσκολευόταν να πείσει τα ίδια τα μέλη του, και ιδίως τα μέλη του Ρήγα, με αποτέλεσμα τη μόνιμη διάσταση και σύγκρουση Κόμματος-Νεολαίας, η οποία θα κορυφωθεί με τα γεγονότα της Β΄ Πανελλαδικής (1977-1978). Tο τραγελαφικό της υπόθεσης αυτής είναι ότι το κόμμα που κατηγορείτο για δεξιά, συμβιβαστική γραμμή να γίνει το φυτώριο ενός γνήσιου αριστερισμού. Η γραμμή της ΕΑΔΕ, συνέχεια της προδικτατορικής πολιτικής της ΕΔΑ για την αποτροπή του δικτατορικού κινδύνου, εκφράζει αφενός τον πραγματικό φόβο μιας νέας ανατροπής της εύθραυστης δημοκρατίας του ’74 και την ειλικρινή έγνοια για μια στέρεη επιτέλους δημοκρατία στον τόπο, και, αφετέρου, την αγωνία της Αριστεράς να βγει από το πολιτικό περιθώριο και να παίξει στην κεντρική πολιτική σκηνή, ισότιμα με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις. Ήταν πάντως μια γραμμή σύνθετη, πολύπλοκη, που δεν μπορούσε να ευδοκιμήσει στο κλίμα της αντιδεξιάς πόλωσης, που καλλιεργούσε το ΠΑΣΟΚ, και του δογματισμού του ΚΚΕ. Ίσως να κράτησε και περισσότερο (μέχρι το 1978) από όσο ήταν πραγματικά αναγκαία.
***
Ο Λεωνίδας Κύρκος, είναι κοινό μυστικό, υπήρξε δεινός ρήτορας, ήταν ο ρήτορας της μεταπολιτευτικής Αριστεράς. Γνωρίζει καλά λοιπόν, όπως κάθε σπουδαίος ρήτορας (βλ. Στιγμές ΙΙ, σ. 62), ότι ο ρητορικός λόγος δεν είναι ένα γραπτό κείμενο που διαβάζεται, αλλά ένας προφορικός λόγος που πλάθεται και αναπλάθεται την ώρα που εκφωνείται, που συνομιλεί με τους ακροατές και παρακολουθεί τις αντιδράσεις τους, ένας λόγος, τέλος, στον οποίο καθοριστικό ρόλο παίζουν τα σωματικά στοιχεία, η φωνή, η χειρονομία, οι παύσεις, οι διακυμάνσεις της τονικότητας. Τον έχω ακούσει αμέτρητες φορές σε κλειστούς και ανοιχτούς χώρους. Θεωρώ κορυφαία ρητορική στιγμή του την ομιλία στη μεγάλη προεκλογική συγκέντρωση του ΚΚΕ εσωτερικού στην Πλατεία Συντάγματος το 1985, ένα χρόνο πριν από την αυτοδιάλυσή του. Στο τέλος της ομιλίας ανέφερε τα ονόματα των υποψηφίων του ΚΚΕ εσωτερικού και τους καλούσε έναν έναν να ανεβαίνουν στην εξέδρα:
Αφού αράδιασε κάμποσα ονόματα (Μπάμπης Δρακόπουλος, Κώστας Φιλίνης, Άγγελος Διαμαντόπουλος, Άγγελος Ελεφάντης, Φώτης Κουβέλης, Κώστας Κωσταράκος, Φώφη Λαζάρου, Κώστας Μανωλκίδης, Δημήτρης Μαρωνίτης, Παναγιώτης Μουλάς, Ασσαντούρ Μπαχαριάν, Τάκης Μπενάς, Στέλιος Νέστωρ, Χρύσα Προκοπάκη και άλλα) απηύθυνε μια ερώτηση στο συγκεντρωμένο πλήθος, και θυμάμαι ακόμη ζωηρά το ρίγος που μας προκάλεσε. Ρώτησε λοιπόν με τρομερή ένταση: "Σας λένε τίποτε αυτά τα ονόματα;".
Αυτά τα ονόματα μας έλεγαν πολλά. Ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους ήμαστε στο ΚΚΕ εσωτερικού. Είκοσι τόσα χρόνια από τότε αναρωτιέμαι αν τα ονόματα αυτά και ό,τι εξέφραζαν εξακολουθούν να λένε πραγματικά κάτι σήμερα, όχι στην κοινωνία γενικά, αλλά στα στελέχη, τα μέλη και τους οπαδούς του Συνασπισμού και του ΣΥΡΙΖΑ.
ΥΓ. Όταν πριν από κάμποσους μήνες εκφωνήθηκε τούτη η ομιλία είχε μια επίκαιρη, για τότε, κατακλείδα. Σήμερα, η επικαιρότητα των πρωτοφανών γεγονότων που ζει η χώρα απαιτεί άλλη κατακλείδα. Μας την προσφέρει έτοιμη ο ίδιος ο Κύρκος, με το γνωστό ήδη κείμενό του στην Ελευθεροτυπία (12.12.2008). Αφού εκφράσει την οργή του για τον φόνο του μικρού μαθητή και την συμπαράταξή του με τις κινητοποιήσεις και τις διαδηλώσεις που τον ακολούθησαν, θα καταγγείλει με δριμύτητα, όχι γενικά και αόριστα τις καταστροφές, αλλά συγκεκριμένα και ρητά αυτούς που τις προκαλούν. Και θα καταλήξει: "Όλους αυτούς που τους κατηγορώ στο όνομα της ιστορίας του εργατικού κινήματος, τους ΑΠΑΓΟΡΕΥΩ να επικαλούνται το όνομα της Αριστεράς. Δεν έχουν, ούτε μπορούσαν να έχουν καμία σχέση μαζί της. Και τους κατηγορώ ακόμα μία φορά σαν προβοκάτορες, εχθρούς της Δημοκρατίας. Και τους καλώ, αν έχουν κουκούτσι μυαλό και αίσθηση ευθύνης, να εγκαταλείψουν τις άθλιες μεθόδους τους και να εξαφανιστούν από τη δημόσια ζωή".
Είναι άραγε σε θέση ο σημερινός Συνασπισμός και ο ΣΥΡΙΖΑ να ακούσουν εν προκειμένω τη φωνή του τελευταίου εν ζωή από τους ιστορικούς ηγέτες της ελληνικής Αριστεράς;
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης είναι διευθυντής της "Νέας Εστίας".
Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη και συμπληρωμένη μορφή της ομιλίας του στην εκδήλωση για την παρουσίαση των "Στιγμών ΙΙ" του Λεωνίδα Κύρκου (εκδ. Βιβλιοπωλείον της "Εστίας", Αθήνα 2008), στο Μουσείο Μπενάκη, 19.6.2008. Στην ίδια εκδήλωση μίλησαν, επίσης, ο Νίκος Αλιβιζάτος και ο Στέφανος Πεσμαζόγλου (τα κείμενά τους δημοσιεύθηκαν στα "Ενθέματα", στις 7 και στις 14.9. 2008).
1. Βλ. Στιγμές ΙΙ, σ. 36-45, όπου και το πλήρες κείμενο της πρότασης· βλ. ακόμη Ανατρεπτικά, ό.π., σ. 188, και πάλι το κείμενο, σ. 259-262.
2. Αναδημοσιεύεται και αυτό στα Ανατρεπτικά, ό.π., σ. 263-7.
Ο Λεωνίδας Κύρκος συνδέεται με πολλές στιγμές της πρόσφατης ιστορίας μας, για μας τους Ρηγάδες όμως ο Κύρκος δεν είναι η ΕΠΟΝ και η Κατοχή, η ΕΔΑ και το 1-1-4, ή ο σημερινός κήρυκας της Κεντροαριστεράς, ο δικός μας Κύρκος είναι ο Κύρκος του ΚΚΕ εσωτερικού. Για αυτόν θέλω να σας μιλήσω σήμερα, δηλαδή θέλω ουσιαστικά να μιλήσω για το ΚΚΕ εσωτερικού και τον Ρήγα. Διαβάζω όμως τις Στιγμές και τις Στιγμές ΙΙ και δεν με βοηθάνε. Αυτό που θέλω βουλιμικά να διαβάσω μέσα εκεί δεν το βρίσκω, και απορώ για ποιο λόγο, αφού αυτή η περίοδος του Εσωτερικού και των μεταμορφώσεών του καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού βίου του. Στις Στιγμές βρίσκουμε, όλα κι όλα, μια αμελητέα αναφορά λίγων αράδων στη διάσπαση του ΚΚΕ (σ. 90), ένα μικρό κεφάλαιο ("Επεξεργασίες του ΚΚΕ εσωτ. μετά τη δικατορία", σ. 95-100) και άλλες δύο σελίδες, πάλι για τη διάσπαση (σ. 152-154). Στις Στιγμές ΙΙ υπάρχουν ακόμη λιγότερα, σχεδόν τίποτε, εκτός μόνο από δύο σελίδες (σ. 50-52), όπου αναφέρεται στο περιβόητο άρθρο του με το ψευδώνυμο Κ. Λουκίδης στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση (του ΚΚΕ εσωτερικού) και στους Στόχους του Έθνους. Ας προσθέσω ότι στην ίδια πείνα, σχετικά με το Εσωτερικό, μας αφήνουν και τα προηγούμενα Ανατρεπτικά (Προσκήνιο 1995) και ακόμη περισσότερο το Ποια Αριστερά; (Οδυσσέας 1987). Εν πάση περιπτώσει, με αφορμή τις λίγες λαβές που μου δίνουν τα δύο τομίδια των Στιγμών θα μιλήσω για το ΚΚΕ εσωτερικού, έχοντας επίγνωση πόσο δύσκολο και συνάμα πικρό είναι αυτό.
Πιστεύω πάντως ότι φέτος που γιορτάζονται σε όλον τον κόσμο τα σαράντα χρόνια από τον Μάη του ’68, με χιλιάδες εκδηλώσεις, εκδόσεις, αφιερώματα εφημερίδων και περιοδικών, συνέδρια, για τον Μάη ειδικά και για τη δεκαετία του ’60 γενικότερα --έγιναν και στην Ελλάδα αρκετά και καλά, κατά το μέτρο των δνάμεών της-- θα έπρεπε κάποιοι να θυμηθούν και ότι συμπληρώνονται σαράντα χρόνια από τη γέννηση του ΚΚΕ εσωτερικού και του Ρήγα Φεραίου. Έγινε μόνο ένα διήμερο συνέδριο που οργάνωσε η ΑΚΟΑ στη Νομική (6-7 Ιουνίου 2008), ένα αφιέρωμα της Εποχής σε τρεις συνέχειες (20.4.2008, 4.5.2008 και 8.6.2008) και ελάχιστα άλλα μικρότερης σημασίας -- μακάρι να έγιναν πολύ περισσότερα που να μην τα πήρα είδηση.
Το ΚΚΕ εσωτερικού δεν έρχεται ασφαλώς ουρανοκατέβατο το 1968, έχει προδιδακτορικές ρίζες, στην πολιτική της ΕΔΑ, σε δύσκολη ισορροπία και ενίοτε σε σύγκρουση με το ΚΚΕ, όπως αίφνης όταν η ΕΔΑ αρνείται να συμμορφωθεί με τη γραμμή του Π. Γ. του ΚΚΕ να καταψηφίσει την Ένωση Κέντρου το 1965, ένα μήνα πριν από την Αποστασία, και δίνει ψήφο ανοχής. Σε όλες αυτές τις προδικτατορικές στιγμές που εκ των υστέρων θα ερμηνευτούν ως στιγμές της μακράς κυοφορίας του ΚΚΕ εσωτερικού, θα συναντήσουμε τον Λεωνίδα Κύρκο. Στις Στιγμές ΙΙ (σ. 46-52), ο Κύρκος ξεχωρίζει τέσσερις παρεμβάσεις του στην πολιτική ζωή. Η πρώτη είναι η πρόταση των "Πέντε σημείων για την ομαλότητα" της ΕΔΑ, την οποία εισηγήθηκε στην Εκτελεστική Επιτροπή και αποφασίστηκε ομόφωνα (7 Φεβρουαρίου 1966), και η οποία αφορούσε την συνεργασία των πολιτικών δυνάμεων, ώστε να βρεθεί διέξοδος στην κρίση των Ιουλιανών, να σταματήσει η εκτροπή και να αποτραπεί ο κίνδυνος της δικτατορίας.1 Η δεύτερη παρέμβασή του την οποία ξεχωρίζει είναι το άρθρο του "Το αντιδικτατορικό μέτωπο: η απάντηση του λαού" στο περιοδικό της ΕΔΑ Ελληνική Αριστερά (τχ. 40, Νοέμβριος 1966, σ. 3-7),2 για ένα πλατύ αντιδικτατορικό μέτωπο. Πρόκειται για ένα οξυδερκές πολιτικό κείμενο που αναγνωρίζει τον κίνδυνο της δικτατορίας και καλεί όλες τις πολιτικές δυνάμεις, από την αντιδικτατορική Δεξιά ώς την Αριστερά, να συγκροτήσουν μέτωπο για την αποτροπή του δικτατορικού κινδύνου. Το κείμενο, παρατηρεί πικρά ο ίδιος στα Ανατρεπτικά (σ. 189), "πέρασε απαρατήρητο. Η ΕΔΑ --και το ΚΚΕ-- δεν είχαν προσανατολισμό για πάλη ενάντια στην επερχόμενη απειλή, πολύ περισσότερο η Ένωση Κέντρου". Αυτές οι δύο παρεμβάσεις του Λ. Κύρκου αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτού που θεωρείται πως είναι οι προδικτατορικές ρίζες του ΚΚΕ εσωτερικού. Θα μιλήσουμε παρακάτω για τις δύο επόμενες, από τις τέσσερις παρεμβάσεις που ξεχωρίζει ο ίδιος, και οι οποίες βρίσκονται σε ευθεία ιδεολογική και πολιτική συνέχεια με τις δύο πρώτες.
Τον Φεβρουάριο του 1968 συγκαλείται η 12η Ολομέλεια του ΚΚΕ, όπου και η περίφημη πια διαγραφή τριών μελών του Π.Γ. από την πλειοψηφία (οι τέσσερις δηλαδή διέγραψαν τους τρεις), προκαλείται η διάσπαση του ΚΚΕ και έτσι το έτος αυτό γίνεται το γενέθλιο έτος του ΚΚΕ εσωτερικού -- γνωστά και χιλιοειπωμένα πράγματα, τουλάχιστον για τους αναγνώστες της Αυγής. Όσο και αν υπήρχαν προδικτατορικά ήδη κάποια ιδεολογικά και πολιτικά σπέρματα ανανέωσης, η διάσπαση έγινε τελικά για ένα διαδικαστικό ζήτημα, μειοψηφιών και πλειοψηφιών· τα γεγονότα όμως θα οδηγήσουν σιγά σιγά τους έλληνες κομμουνιστές του Εσωτερικού στη συγκρότηση μιας άλλης ιδεολογικής και πολιτικής άποψης. Τα γεγονότα αυτά είναι κυρίως δύο: πρώτον, η σοβιετική εισβολή στην Πράγα τον Αύγουστο του 1968 (ο Κύρκος θα συνυπογράψει από τις Φυλακές Αβέρωφ το κείμενο των φυλακισμένων της Αίγινας κατά της εισβολής, βλ. Στιγμές, σ. 153) και, δεύτερον, η ανάπτυξη του ευρωκομμουνισμού κατά τη δεκαετία του ’70. Με δισταγμούς και ταλαντεύσεις τα πράγματα προχωράνε, διαμορφώνεται σιγά σιγά μια ανανεωμένη αριστερή πολιτική φυσιογνωμία, φαίνεται μάλιστα το Εσωτερικό να κερδίζει τη μάχη του συσχετισμού, κάτι όμως που θα αρχίσει να ανατρέπεται υπέρ του ΚΚΕ σε μια κρίσιμη στιγμή, τη στιγμή ακριβώς που το αντιδικτατορικό κίνημα γίνεται μαζικό στα πανεπιστήμια (1972). Τότε η Αντι-ΕΦΕΕ και η ΚΝΕ αρχίζουν να κυριαρχούν, καθώς ο Ρήγας έχει πάλι χτυπηθεί από την Ασφάλεια, ενώ η αλλαγή ηγεσίας του ΚΚΕ από τον Κολιγιάννη στον Φλωράκη (Δεκέμβριος 1972), και ο ερχομός της ηγεσίας στην Ελλάδα αλλάζει την εικόνα και στερεί από το ΚΚΕ εσωτερικού ένα βασικό επιχείρημά του, ότι δηλαδή αυτοί είναι έξω και αγνοούν την πραγματικότητα. Οι άλλοι είναι πια και αυτοί εδώ. Την ώρα της Μεταπολίτευσης τα πράγματα έχουν κριθεί οριστικά υπέρ του ΚΚΕ. Η μεταπολιτευτική πολιτική του Εσωτερικού αλλά και λόγοι δομικοί του κομμουνιστικού κινήματος δεν θα επιτρέψουν ποτέ στο ανανεωτικό κόμμα να ανατρέψει υπέρ αυτού τον συσχετισμό.
Δεν θα συνεχίσω άλλο την εξιστόρηση της διαδρομής του ΚΚΕ εσωτερικού, θα κάνω μόνο λόγο για τις άλλες δύο παρεμβάσεις του Κύρκου που άφησα υπόλοιπο. Η τρίτη παρέμβαση που ο ίδιος θεωρεί αξιομνημόνευτη είναι το άρθρο του ως Κ. Λουκίδης στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση (τχ. 7-8, Ιούλιος-Αύγουστος 1972) που προαναφέραμε, υπέρ της συμμετοχής των δημοκρατικών κομμάτων στις πιθανές εκλογές που θα διοργάνωνε η χούντα. Το τολμηρό αυτό κείμενο που προκάλεσε έντονες συζητήσεις και στο εσωτερικό του Εσωτερικού --μάλλιασε η γλώσσα μας να το συζητάμε-- και που ήταν εξαιρετικά δύσκολο, ιδίως σε μας τους Ρηγάδες να το υπερασπιστούμε, ο Κύρκος το θεωρεί σήμερα ευθεία συνέχεια των άλλων δύο προδικτατορικών παρεμβάσεών του, της πρότασης των πέντε σημείων και του άρθρου της Ελληνικής Αριστεράς. Η τέταρτη παρέμβαση που ο Κύρκος ξεχωρίζει, από το σύνολο της πολιτικής ζωής του, είναι οι Στόχοι του Έθνους, η εισήγησή του στην Κεντρική Επιτροπή που αποτέλεσε την πρώτη μεταπολιτευτική διακήρυξη του ΚΚΕ εσωτερικού, ένα πολύ σημαντικό πολιτικό κείμενο, που φανερώνει με καθαρότητα την πολιτική κουλτούρα του κόμματος αυτού, αλλά αποκαλύπτει ταυτόχρονα τη διστακτικότητα και τις αμφιταλαντεύσεις του. Έχει πάντως σημασία να τονίσουμε με έμφαση ότι από όλον τον πολιτικό βίο του ο Κύρκος ξεχωρίζει και περηφανεύεται για αυτές τις τέσσερις παρεμβάσεις. Και τις τέσσερις, που έγιναν σε ένα διάστημα οκτώ χρόνων, τις στοιχειώνει ο φόβος της δικτατορίας, τις διατρέχει η αγωνία για τη δημοκρατική ομαλότητα και τις διαπνέει όλες η ιδέα της σύγκλισης και της συναίνεσης των δημοκρατικών δυνάμεων.
Στην αναπόφευκτη ερώτηση ποια είναι η προσφορά του μικρού αυτού κόμματος στη μεταπολιτευτική ζωή του τόπου, θα έλεγα, με κάθε δυνατή συντομία:
Πρώτον, η ρητή και σαφής σύνδεση της Αριστεράς και του σοσιαλισμού με τη δημοκρατία, όχι με την "ουσιαστική", όπως θα ήθελαν οι δογματικές σοφιστείες, αλλά με την τυπική, δηλαδή τις εκλογές. Αυτό σήμαινε ο δημοκρατικός δρόμος: απόρριψη της επαναστατικής βίας, πολυκομματισμός και εκλογές, όπως με τόλμη διακήρυξε ο Μπάμπης Δρακόπουλος κατά την ιστορική απολογία του το 1973 ενώπιον του χουντικού δικαστηρίου: ο λαός δικαιούται να απορρίπτει διά των εκλογών ακόμη και τον σοσιαλισμό. Αυτό σήμερα φαίνεται αυτονόητο και όλες οι παλαιές εκείνες συζητήσεις δεν είναι πια κατανοητές, ηχούν παράξενα στα αυτιά μας. Για να γίνει όμως κάτι αυτονόητο κοινό κτήμα, πρέπει κάποιος να το πει πρώτος. Και αυτό το είπε το ΚΚΕ εσωτερικού, σε μια εποχή μάλιστα έντονης ριζοσπαστικοποίησης, κατά την οποία η βία ήταν νομιμοποιημένη στις συνειδήσεις λόγω της δικτατορίας -- ο Αντρέας Παπανδρέου και πολλοί άλλοι ήταν, ας μην το ξεχνάμε, υπέρ της ένοπλης βίας για την ανατροπή της δικτατορίας. Η θέση αυτή των Ελλήνων κομμουνιστών της ανανέωσης, διατυπωμένη ήδη μέσα στη χούντα, ήταν εξαιρετικά τολμηρή και σημαντική.
Δεύτερον, η ευρωπαϊκή ιδεολογία του. Το μικρό ΚΚΕ εσωτερικού, που λαχάνιαζε να μπει στη Βουλή, και άλλοτε έμπαινε και άλλοτε δεν έμπαινε, ήταν το μόνο κόμμα της Αριστεράς --από το ΠΑΣΟΚ μέχρι την εξωκοινοβουλευτική-- που τάχθηκε υπέρ της ευρωπαϊκής προοπτικής της χώρας. Όταν κάποιοι βράχνιαζαν να φωνάζουν στις διαδηλώσεις "ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο", εμείς υπερασπιζόμασταν την δημοκρατική παράδοση της Ευρώπης και την ιδέα της πολιτικής ενοποίησής της, σε εποχή έντονου αντιδυτικού πνεύματος λόγω της ξενοκίνητης, όπως έλεγαν, δικτατορίας αλλά και ενός χρόνιου ιστορικού και πολιτισμικού αντιδυτικισμού. Το μικρό αυτό κόμμα και οι διανοούμενοί του κατοχύρωσαν την ευρωπαϊκή ιδέα στη συνείδηση των εν γένει αριστερών πολιτών ως μια προοδευτική ιδέα.
Σε αυτές τις δύο συμβολές πρέπει, νομίζω, να προστεθεί και μία τρίτη: το ΚΚΕ εσωτερικού και, περισσότερο, ο Ρήγας πρότειναν πραγματικά έναν άλλο πολιτικό πολιτισμό, έναν άλλο τρόπο να κάνουμε πολιτική. Έχοντας στους κόλπους τους τα πιο ζωντανά μυαλά της εποχής αποτελούσαν έναν χώρο ελευθερίας, παιδείας, σκέψης, κριτικής, συζήτησης και αντιπαράθεσης ιδεών, αμφιβολίας, κάτι που δεν συναντούσες εύκολα στα άλλα κόμματα και ιδίως στις πολιτικές Νεολαίες. Αυτή η μορφωτική υπεροχή ωστόσο, είμαι υποχρεωμένος δυστυχώς να προσθέσω, τρεπόταν όχι σπάνια σε υπεροψία: εμείς μόνο διαβάζαμε τα καλά βιβλία, εμείς βλέπαμε τις καλές ταινίες, εμείς ακούγαμε την καλή μουσική, εμείς διασκεδάζαμε στα καλύτερα στέκια -- ήμασταν πάντα στη σωστή μεριά!
Αυτές είναι, κατ’ εμέ, οι κύριες συμβολές του ΚΚΕ εσωτερικού στην πολιτική ζωή της χώρας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και οι μόνες. Θα μπορούσα να προσθέσω την ευαισθητοποίηση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την πολιτική υπεράσπιση μειονοτήτων και μειοψηφιών, τη συμβολή του στο κίνημα των γυναικών κ.ά. Εν γένει, θα έλεγα ότι το Εσωτερικό πλούτισε την πολιτική ζωή με ιδέες -- η τελευταία μεγάλη συμβολή του πολιτικού χώρου αυτού ήταν στο αντιεθνικιστικό μέτωπο των αρχών της δεκαετίας του ’90, όταν γίνονταν κάθε είδους εξαλλοσύνες για το Μακεδονικό Ζήτημα, που όσο και αν προσχώρησε λίγο καθυστερημένα σε αυτό, μετά από κάποιους πρώτους μήνες διστακτικότητας, έπαιξε τελικά καθοριστικό ρόλο-- και την πλούτισε επίσης με πρόσωπα, που είτε έμειναν στο χώρο αυτό είτε μετακινήθηκαν, κατόπιν μιας προσωπικής πολιτικής αναζήτησης, στο ΠΑΣΟΚ ή όπου αλλού.
Το εγχείρημα του ΚΚΕ εσωτερικού βεβαίως ηττήθηκε, ήταν μια γοητευτική περιπέτεια που ηττήθηκε σχεδόν εξαρχής. Ο Κύρκος, όπως και πολλοί άλλοι, μιλάει ρητά, χωρίς μισόλογα, για ήττα. Οι λόγοι αυτής της ήττας είναι μεγάλη συζήτηση, αν υποτεθεί ότι το εγχείρημα δεν ήταν από την αρχή αδύνατο και το στοίχημα επομένως εκ προοιμίου χαμένο, αν υποτεθεί δηλαδή ότι ήταν δυνατή μια ανανέωση του κομμουνιστικού κινήματος, ιδίως του ελληνικού. Αφήνοντας αυτήν τη σκληρή υπόθεση στην άκρη, θα έλεγα ότι τρεις ήταν οι κύριοι λόγοι της ήττας του:
α) Το ΚΚΕ εσωτερικού και ο Ρήγας και η ΕΑΡ δεν απέκτησαν ποτέ κοινωνικά ριζώματα. Δεν εξέφρασαν κοινωνικές ομάδες και συμφέροντα. Έμειναν πολιτικές οργανώσεις διανοουμένων, ελίτ, χωρίς πρόσβαση στα λαϊκά στρώματα, αποξενωμένες από τους φτωχούς και τους αδικημένους υπέρ των οποίων διακήρυτταν ότι αγωνίζονται. Και μιας και η αφορμή της αποψινής συνάντησης είναι αυτοβιογραφική, ας διηγηθώ και εγώ κάτι: ήμουν μαθητής ενός εξατάξιου Γυμνασίου Αρρένων μιας λαϊκής συνοικίας των Αθηνών και αγνοούσα εντελώς, όπως και όλοι οι συμμαθητές μου, την ύπαρξη ιδιωτικών σχολείων --είχαμε ακουστά μόνο το Κολλέγιο. Έμαθα τα ονόματα των σχολείων αυτών στις οργανώσεις του Ρήγα: ο ένας είχε τελειώσει (ή τελείωνε) του Μωραΐτη, άλλος του Ζηρίδη, μια το Αρσάκειο και άλλη τις Ουρσουλίνες. Έμαθα εκεί μέσα πολλά άγνωστα ονόματα -- και όχι μόνο σχολείων. Τους εργάτες, τους αγρότες, τους χαμηλόμισθους υπαλλήλους, τους "μη προνομιούχους", όπως θα πει προσφυώς ο Α. Παπανδρέου, δεν τους εκφράσαμε, δεν συνδεθήκαμε μαζί τους, μας ένιωθαν ξένους και ήμασταν πράγματι ξένοι. Για αυτούς μιλούσαν τα κομματικά κείμενα και οι αποφάσεις μας, αλλά εμείς ζούσαμε μακριά τους.
β) Το ΚΚΕ εσωτερικού θέλησε να είναι και να πρόβαλλε ότι είναι το κόμμα του ήθους, το κόμμα της υπεράσπισης κάθε αγαθής ειρηνικής ιδέας και κάθε συμφιλιωτικής καλής πράξης, ένα κόμμα σχεδόν προσκοπικό, οιονεί απολιτικό, ένα κόμμα που δεν όρισε ποτέ τις πραγματικές πολιτικές συγκρούσεις, ένα κόμμα τελικά που όλοι συμπαθούσαν αλλά ελάχιστοι ψήφιζαν. Αυτόν ακριβώς τον ηθικό, απολιτικό χαρακτήρα εξέφραζε, χωρίς να το συνειδητοποιεί, η κοινή άποψη ότι οι Ρηγάδες είναι καλά παιδιά.
γ) Η δύναμη των συμβόλων σε κάθε δογματοπαγή πολιτική παράδοση και η προνομιακή σχέση του ΚΚΕ με τη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες σοσιαλιστικές χώρες έκανε τους Έλληνες κομμουνιστές να το προτιμήσουν έναντι του ΚΚΕ εσωτερικού. Διαπαιδαγωγημένοι επί δεκαετίες να λατρεύουν και να υμνούν την πρώτη "σοσιαλιστική πατρίδα", ήταν φυσικότερο για αυτούς να συνταχθούν με το κόμμα που διακονούσε τη λατρεία αυτή.
Σε αυτούς τους τρεις βασικούς λόγους μπορούν να προστεθούν και άλλοι:
-- ο δισταγμός, η ταλάντευση, ο επαμφοτερισμός, τα πρώτα χρόνια τουλάχιστον, έναντι του άλλου ΚΚ, έναντι της Σοβιετικής Ένωσης και του ιστορικού κομμουνισμού, αλλά και η στάση έναντι της Ρουμανίας, μέχρι το τέλος. Όλα αυτά προκάλεσαν και εσωτερικούς τριγμούς και διαιρέσεις (η σύγκρουση, π.χ., για το αν ο Ρήγας θα αυτοχαρακτηρίζεται ως ΠΟΝ ή ΚΟΝ, Πανελλήνια ή Κομμουνιστική Οργάνωση Νέων)
-- η γραμμή συναίνεσης και σύγκλισης του ΚΚΕ εσωτερικού, η ΕΑΔΕ, καθώς προτεινόταν σε ένα πολιτικό περιβάλλον ριζοσπαστισμού, δογματισμού και, συχνά, φανατισμού, δυσκολευόταν να πείσει τα ίδια τα μέλη του, και ιδίως τα μέλη του Ρήγα, με αποτέλεσμα τη μόνιμη διάσταση και σύγκρουση Κόμματος-Νεολαίας, η οποία θα κορυφωθεί με τα γεγονότα της Β΄ Πανελλαδικής (1977-1978). Tο τραγελαφικό της υπόθεσης αυτής είναι ότι το κόμμα που κατηγορείτο για δεξιά, συμβιβαστική γραμμή να γίνει το φυτώριο ενός γνήσιου αριστερισμού. Η γραμμή της ΕΑΔΕ, συνέχεια της προδικτατορικής πολιτικής της ΕΔΑ για την αποτροπή του δικτατορικού κινδύνου, εκφράζει αφενός τον πραγματικό φόβο μιας νέας ανατροπής της εύθραυστης δημοκρατίας του ’74 και την ειλικρινή έγνοια για μια στέρεη επιτέλους δημοκρατία στον τόπο, και, αφετέρου, την αγωνία της Αριστεράς να βγει από το πολιτικό περιθώριο και να παίξει στην κεντρική πολιτική σκηνή, ισότιμα με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις. Ήταν πάντως μια γραμμή σύνθετη, πολύπλοκη, που δεν μπορούσε να ευδοκιμήσει στο κλίμα της αντιδεξιάς πόλωσης, που καλλιεργούσε το ΠΑΣΟΚ, και του δογματισμού του ΚΚΕ. Ίσως να κράτησε και περισσότερο (μέχρι το 1978) από όσο ήταν πραγματικά αναγκαία.
***
Ο Λεωνίδας Κύρκος, είναι κοινό μυστικό, υπήρξε δεινός ρήτορας, ήταν ο ρήτορας της μεταπολιτευτικής Αριστεράς. Γνωρίζει καλά λοιπόν, όπως κάθε σπουδαίος ρήτορας (βλ. Στιγμές ΙΙ, σ. 62), ότι ο ρητορικός λόγος δεν είναι ένα γραπτό κείμενο που διαβάζεται, αλλά ένας προφορικός λόγος που πλάθεται και αναπλάθεται την ώρα που εκφωνείται, που συνομιλεί με τους ακροατές και παρακολουθεί τις αντιδράσεις τους, ένας λόγος, τέλος, στον οποίο καθοριστικό ρόλο παίζουν τα σωματικά στοιχεία, η φωνή, η χειρονομία, οι παύσεις, οι διακυμάνσεις της τονικότητας. Τον έχω ακούσει αμέτρητες φορές σε κλειστούς και ανοιχτούς χώρους. Θεωρώ κορυφαία ρητορική στιγμή του την ομιλία στη μεγάλη προεκλογική συγκέντρωση του ΚΚΕ εσωτερικού στην Πλατεία Συντάγματος το 1985, ένα χρόνο πριν από την αυτοδιάλυσή του. Στο τέλος της ομιλίας ανέφερε τα ονόματα των υποψηφίων του ΚΚΕ εσωτερικού και τους καλούσε έναν έναν να ανεβαίνουν στην εξέδρα:
Αφού αράδιασε κάμποσα ονόματα (Μπάμπης Δρακόπουλος, Κώστας Φιλίνης, Άγγελος Διαμαντόπουλος, Άγγελος Ελεφάντης, Φώτης Κουβέλης, Κώστας Κωσταράκος, Φώφη Λαζάρου, Κώστας Μανωλκίδης, Δημήτρης Μαρωνίτης, Παναγιώτης Μουλάς, Ασσαντούρ Μπαχαριάν, Τάκης Μπενάς, Στέλιος Νέστωρ, Χρύσα Προκοπάκη και άλλα) απηύθυνε μια ερώτηση στο συγκεντρωμένο πλήθος, και θυμάμαι ακόμη ζωηρά το ρίγος που μας προκάλεσε. Ρώτησε λοιπόν με τρομερή ένταση: "Σας λένε τίποτε αυτά τα ονόματα;".
Αυτά τα ονόματα μας έλεγαν πολλά. Ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους ήμαστε στο ΚΚΕ εσωτερικού. Είκοσι τόσα χρόνια από τότε αναρωτιέμαι αν τα ονόματα αυτά και ό,τι εξέφραζαν εξακολουθούν να λένε πραγματικά κάτι σήμερα, όχι στην κοινωνία γενικά, αλλά στα στελέχη, τα μέλη και τους οπαδούς του Συνασπισμού και του ΣΥΡΙΖΑ.
ΥΓ. Όταν πριν από κάμποσους μήνες εκφωνήθηκε τούτη η ομιλία είχε μια επίκαιρη, για τότε, κατακλείδα. Σήμερα, η επικαιρότητα των πρωτοφανών γεγονότων που ζει η χώρα απαιτεί άλλη κατακλείδα. Μας την προσφέρει έτοιμη ο ίδιος ο Κύρκος, με το γνωστό ήδη κείμενό του στην Ελευθεροτυπία (12.12.2008). Αφού εκφράσει την οργή του για τον φόνο του μικρού μαθητή και την συμπαράταξή του με τις κινητοποιήσεις και τις διαδηλώσεις που τον ακολούθησαν, θα καταγγείλει με δριμύτητα, όχι γενικά και αόριστα τις καταστροφές, αλλά συγκεκριμένα και ρητά αυτούς που τις προκαλούν. Και θα καταλήξει: "Όλους αυτούς που τους κατηγορώ στο όνομα της ιστορίας του εργατικού κινήματος, τους ΑΠΑΓΟΡΕΥΩ να επικαλούνται το όνομα της Αριστεράς. Δεν έχουν, ούτε μπορούσαν να έχουν καμία σχέση μαζί της. Και τους κατηγορώ ακόμα μία φορά σαν προβοκάτορες, εχθρούς της Δημοκρατίας. Και τους καλώ, αν έχουν κουκούτσι μυαλό και αίσθηση ευθύνης, να εγκαταλείψουν τις άθλιες μεθόδους τους και να εξαφανιστούν από τη δημόσια ζωή".
Είναι άραγε σε θέση ο σημερινός Συνασπισμός και ο ΣΥΡΙΖΑ να ακούσουν εν προκειμένω τη φωνή του τελευταίου εν ζωή από τους ιστορικούς ηγέτες της ελληνικής Αριστεράς;
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης είναι διευθυντής της "Νέας Εστίας".
Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη και συμπληρωμένη μορφή της ομιλίας του στην εκδήλωση για την παρουσίαση των "Στιγμών ΙΙ" του Λεωνίδα Κύρκου (εκδ. Βιβλιοπωλείον της "Εστίας", Αθήνα 2008), στο Μουσείο Μπενάκη, 19.6.2008. Στην ίδια εκδήλωση μίλησαν, επίσης, ο Νίκος Αλιβιζάτος και ο Στέφανος Πεσμαζόγλου (τα κείμενά τους δημοσιεύθηκαν στα "Ενθέματα", στις 7 και στις 14.9. 2008).
1. Βλ. Στιγμές ΙΙ, σ. 36-45, όπου και το πλήρες κείμενο της πρότασης· βλ. ακόμη Ανατρεπτικά, ό.π., σ. 188, και πάλι το κείμενο, σ. 259-262.
2. Αναδημοσιεύεται και αυτό στα Ανατρεπτικά, ό.π., σ. 263-7.
