Οι τράπεζες και η κρίση: Σκέψεις από τις πρώτες σελίδες των "Grundrisse"
Διονύσης Διβάρης, Αυγή της Κυριακής, Δημοσιευμένο: 2009-03-15
Το οικονομικό χειρόγραφο του Καρλ Μαρξ που ονομάστηκε "Grundrisse", δηλαδή "Βασικές γραμμές" (κριτικής της πολιτικής οικονομίας), γράφτηκε από τον Οκτώβρη του 1857 μέχρι τον Μάρτη του 1858 με πυρετικό ρυθμό --"κυρίως τις νύχτες", σύμφωνα με τον Μαρξ-- για να προλάβει, όπως ο ίδιος νόμιζε, την έκρηξη της νέας οικονομικής κρίσης και της κοινωνικής επανάστασης. Έμεινε ημιτελές σχεδίασμα, όπως τόσα άλλα, διαβάζεται όμως ξανά και ξανά και δεν έπαψε να προκαλεί, με τον πλούτο των ιδεών του, μέχρι τις μέρες μας.
Το χειρόγραφο αρχίζει με μια κριτική στις απόψεις του Αλφρέ Νταριμόν, μαθητή του Προυντόν, στο βιβλίο του Για τη μεταρρύθμιση των τραπεζών που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1856 με εισαγωγή του Εμίλ Ζιραρντέν. Στη Γαλλία υπήρχε οικονομική κρίση. Ευθύνεται η Κεντρική Τράπεζα της Γαλλίας, υποστήριζαν οι προυντονιστές. "Όλο το κακό", γράφει ο Νταριμόν, "προέρχεται από το ότι επιμένουμε να διατηρούμε την πρωτοκαθεδρία των πολύτιμων μετάλλων στην κυκλοφορία και τις ανταλλαγές".
Καθόλου δεν είναι έτσι, αντιλέγει ο Μαρξ. Για να δούμε τα στοιχεία. Η Τράπεζα της Γαλλίας έχανε χρυσό από τον Απρίλη έως τον Οκτώβρη του 1855, και ο Νταριμόν συγκρίνει αυτή τη μείωση μεταλλικού αποθέματος με τον όγκο των τραπεζικών προεξοφλήσεων. Ανοησίες, απαντάει ο Μαρξ, αυτά είναι ανόμοια πράγματα. Οι προεξοφλήσεις δείχνουν τις πιστωτικές ανάγκες (οι πελάτες φέρνουν γραμμάτια και παίρνουν μετρητά), ενώ το "μέταλλο" καλύπτει τις ανάγκες της κυκλοφορίας -- ίσχυε τότε κανόνας χρυσού. Πώς να συγκρίνεις αυτά τα μεγέθη χωρίς να προσθέσεις τις δύο στήλες που λείπουν, δηλαδή των τραπεζογραμματίων σε κυκλοφορία και των τραπεζικών καταθέσεων; Ο πελάτης προεξόφλησε το γραμμάτιο και πήρε μετρητά, αλλά τι τα έκανε; Τα πλήρωσε για να εξοφλήσει υποχρεώσεις (τότε το χρήμα κυκλοφορεί) ή τα κατέθεσε στην τράπεζα;
Αυτή η προχειρότητα, γράφει ο Μαρξ, είναι σκόπιμη. Ο Νταριμόν, και γενικά οι προυντονιστές, μπερδεύουν σκόπιμα την κυκλοφορία με τις πιστωτικές ανάγκες για να βολέψουν την προκατασκευασμένη θέση τους, πως μια τραπεζική μεταρρύθμιση θα λύσει τα προβλήματα της παραγωγής, θα θεραπεύσει όλα τα οικονομικά δεινά! Λένε πως η τράπεζα "ελέγχει" την κυκλοφορία και "πνίγει" την οικονομία με έλλειψη ρευστού, μόνο και μόνο για να μη χάσει τα πολύτιμα μεταλλικά της αποθέματα…
Βολική θεωρία, ακούγεται ευχάριστα -- για τον Μαρξ, όμως, τον πρώτο λόγο έχουν τα γεγονότα. Αν [συνεχίζει] στις δύο στήλες του Νταριμόν προστεθούν οι δύο που λείπουν, των τραπεζογραμματίων που κυκλοφορούν και των καταθέσεων, θα βλέπαμε ότι η σχέση είναι περίπλοκη, και δεν τη ρυθμίζει η τράπεζα αλλά οι πελάτες της, δηλαδή η ζήτηση και η προσφορά. Αν στους καλούς καιρούς η τράπεζα υψώσει σημαντικά τον τόκο, απλώς θα χάσει την πελατεία της. Οι έμποροι θα πάνε σε ιδιώτες να προεξοφλήσουν τα γραμμάτιά τους.
Και, αντίθετα, όταν στην κρίση όλοι θέλουν δανεικά, όταν η ζήτηση πιστώσεων ξεπερνά την προσφορά, είναι δυνατό, γράφει ο Μαρξ, η τράπεζα να μην ανεβάζει την τιμή (τον τόκο); Όλοι οι έμποροι το ίδιο δεν κάνουν; (Πρώτο σημείο λοιπόν για μας: αν πρόκειται οι τράπεζες να λειτουργήσουν διαφορετικά, πρέπει να είναι κοινωφελής (ρυθμισμένη, διατιμημένη) υπηρεσία και όχι κοινή "επιχείρηση".)
Έπειτα, το ισοζύγιο πληρωμών. Η Τράπεζα της Γαλλίας ύψωσε τον προεξοφλητικό τόκο, μείωσε τη διάρκεια των αποδεκτών γραμματίων για προεξόφληση, και ωστόσο η αιμορραγία του μεταλλικού της αποθέματος συνεχιζόταν. Ακόμα και αν η Γαλλία, προσθέτει ο Μαρξ, καταργούσε το μεταλλικό χρήμα και νομοθετούσε εσωτερικά το χαρτονόμισμα, τι θα έκανε στο εξωτερικό εμπόριο; Πώς θα πλήρωνε τις εισαγωγές της;
Το γαλλικό απόθεμα χρυσού αιμορραγεί επειδή το ισοζύγιο πληρωμών της Γαλλίας είναι ελλειμματικό. Κακή σοδειά στα σιτηρά, βεβαιώνει ο Νταριμόν. Και μεταξιού, συμπληρώνει ο Μαρξ, που μαζί είναι τα κυριότερα εξαγωγικά προϊόντα της Γαλλίας. Άνοιξαν πολλές επιχειρήσεις με τη Βιομηχανική Έκθεση στο Παρίσι, γράφει ο Νταριμόν. Και ξεκίνησαν "μεγάλες σπέκουλες" του γαλλικού κεφαλαίου στο εξωτερικό, προσθέτει ο Μαρξ. Εκροή πραγματικών κεφαλαίων, που ίσως να μη φέρουν ποτέ κέρδη στη Γαλλία. Και μην ξεχνάμε, πάλι συμπληρώνει ο Μαρξ, τον πόλεμο στην Ανατολή, που "από οικονομική άποψη είναι σαν να πετάει το έθνος ένα μέρος του κεφαλαίου του στη θάλασσα".
Πτώση λοιπόν της εγχώριας παραγωγής, φυγή κεφαλαίων σε αμφίβολες κερδοσκοπίες στο εξωτερικό και πόλεμος, να οι συνδυασμένες αιτίες για την απώλεια των γαλλικών αξιών. Και αν η Γαλλία καταργούσε τη βάση χρυσού και περνούσε στο χάρτινο χρήμα όπως ζητούσαν οι προυντονιστές, τότε στο έλλειμμα των πραγματικών αξιών θα αντιστοιχούσε μεγάλος όγκος τυπωμένου χρήματος, που πολλαπλασιάζεται χωρίς τελειωμό. Άρα; πληθωρισμός, και παράλυση της παραγωγής! Αντί για διέξοδο από την κρίση, μια τρύπα στο νερό!
Όπως στην κρίση το χρήμα "ακριβαίνει" απέναντι στα προϊόντα, έτσι στην "ευημερία" εκείνα ακριβαίνουν απέναντι στο χρήμα, θυμίζει ο Μαρξ. Αυτή δεν είναι η κίνηση των τιμών; Αυτό δεν σημαίνει χρηματική οικονομία χωρίς κοινωνικά σχεδιασμένη παραγωγή; Το χρήμα δεν είναι εδώ η κοινωνική εξουσία; Αφαιρέσετε την κοινωνική εξουσία από το χρήμα και αμέσως "θα υποχρεωθείτε να τη δώσετε σε πρόσωπα, για να άρχουν πάνω σε πρόσωπα".
Με αυτή την τρομερή φράση, που συνοψίζει όλη την πείρα του "εφαρμοσμένου σοσιαλισμού" έναν αιώνα μετά, ο Μαρξ απαντά στο επιχείρημα του Νταριμόν πως όχι, η "μεταρρύθμιση των τραπεζών" δεν θα αλλάξει μόνο την κυκλοφορία αλλά και την παραγωγή, θα φέρει το "εργασιακό χρήμα" ώστε ο εργαζόμενος να απολαμβάνει το προϊόν των κόπων του.
"Δυστυχώς", ειρωνεύεται πικρά ο Μαρξ, "προκύπτουν μερικές μικρές επιφυλάξεις". Τι θα γίνονται οι παλιές υποχρεώσεις καθώς η παραγωγικότητα θα αυξάνεται και το "εργασιακό κουπόνι" θα κερδίζει αξία; Θα επωφελείται από την ανατίμηση ο σωρευμένος πλούτος; Και το κυριότερο, με ποιο τρόπο η Κεντρική Τράπεζα θα διατηρεί την ισορροπία ανάμεσα στην προσφορά και τη ζήτηση; Αν η ίδια η παραγωγή δεν είναι σχεδιασμένη κοινωνικά, πώς η Τράπεζα θα επιβάλλει τη συμμετρία; Θα γίνει "πάπας της παραγωγής";
Χωρίς τύραννο, χωρίς "πάπα", χωρίς "εξουσία που έχει δοθεί σε πρόσωπα για να άρχουν πάνω σε πρόσωπα", πώς θα πετύχουμε την κοινωνικά σύμμετρη παραγωγή, πώς θα πετύχουμε την κατάργηση των κρίσεων;
Μόνον όταν εκπληρωθούν οι αντικειμενικές και υποκειμενικές προϋποθέσεις για μια συλλογική κοινωνική διεύθυνση της παραγωγής --είναι όμως εδώ, ωριμάζουν κάτω από τα μάτια σας!-- μας λέει άλλη μια φορά ο Μαρξ (δεν του άρεσαν οι μελλοντολογίες) και μας αφήνει. Το χειρόγραφο περνάει στην ανάλυση της αξίας και του χρήματος. Τα υπόλοιπα πρέπει να τα βρούμε, και να τα γράψουμε, εμείς.
Το χειρόγραφο αρχίζει με μια κριτική στις απόψεις του Αλφρέ Νταριμόν, μαθητή του Προυντόν, στο βιβλίο του Για τη μεταρρύθμιση των τραπεζών που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1856 με εισαγωγή του Εμίλ Ζιραρντέν. Στη Γαλλία υπήρχε οικονομική κρίση. Ευθύνεται η Κεντρική Τράπεζα της Γαλλίας, υποστήριζαν οι προυντονιστές. "Όλο το κακό", γράφει ο Νταριμόν, "προέρχεται από το ότι επιμένουμε να διατηρούμε την πρωτοκαθεδρία των πολύτιμων μετάλλων στην κυκλοφορία και τις ανταλλαγές".
Καθόλου δεν είναι έτσι, αντιλέγει ο Μαρξ. Για να δούμε τα στοιχεία. Η Τράπεζα της Γαλλίας έχανε χρυσό από τον Απρίλη έως τον Οκτώβρη του 1855, και ο Νταριμόν συγκρίνει αυτή τη μείωση μεταλλικού αποθέματος με τον όγκο των τραπεζικών προεξοφλήσεων. Ανοησίες, απαντάει ο Μαρξ, αυτά είναι ανόμοια πράγματα. Οι προεξοφλήσεις δείχνουν τις πιστωτικές ανάγκες (οι πελάτες φέρνουν γραμμάτια και παίρνουν μετρητά), ενώ το "μέταλλο" καλύπτει τις ανάγκες της κυκλοφορίας -- ίσχυε τότε κανόνας χρυσού. Πώς να συγκρίνεις αυτά τα μεγέθη χωρίς να προσθέσεις τις δύο στήλες που λείπουν, δηλαδή των τραπεζογραμματίων σε κυκλοφορία και των τραπεζικών καταθέσεων; Ο πελάτης προεξόφλησε το γραμμάτιο και πήρε μετρητά, αλλά τι τα έκανε; Τα πλήρωσε για να εξοφλήσει υποχρεώσεις (τότε το χρήμα κυκλοφορεί) ή τα κατέθεσε στην τράπεζα;
Αυτή η προχειρότητα, γράφει ο Μαρξ, είναι σκόπιμη. Ο Νταριμόν, και γενικά οι προυντονιστές, μπερδεύουν σκόπιμα την κυκλοφορία με τις πιστωτικές ανάγκες για να βολέψουν την προκατασκευασμένη θέση τους, πως μια τραπεζική μεταρρύθμιση θα λύσει τα προβλήματα της παραγωγής, θα θεραπεύσει όλα τα οικονομικά δεινά! Λένε πως η τράπεζα "ελέγχει" την κυκλοφορία και "πνίγει" την οικονομία με έλλειψη ρευστού, μόνο και μόνο για να μη χάσει τα πολύτιμα μεταλλικά της αποθέματα…
Βολική θεωρία, ακούγεται ευχάριστα -- για τον Μαρξ, όμως, τον πρώτο λόγο έχουν τα γεγονότα. Αν [συνεχίζει] στις δύο στήλες του Νταριμόν προστεθούν οι δύο που λείπουν, των τραπεζογραμματίων που κυκλοφορούν και των καταθέσεων, θα βλέπαμε ότι η σχέση είναι περίπλοκη, και δεν τη ρυθμίζει η τράπεζα αλλά οι πελάτες της, δηλαδή η ζήτηση και η προσφορά. Αν στους καλούς καιρούς η τράπεζα υψώσει σημαντικά τον τόκο, απλώς θα χάσει την πελατεία της. Οι έμποροι θα πάνε σε ιδιώτες να προεξοφλήσουν τα γραμμάτιά τους.
Και, αντίθετα, όταν στην κρίση όλοι θέλουν δανεικά, όταν η ζήτηση πιστώσεων ξεπερνά την προσφορά, είναι δυνατό, γράφει ο Μαρξ, η τράπεζα να μην ανεβάζει την τιμή (τον τόκο); Όλοι οι έμποροι το ίδιο δεν κάνουν; (Πρώτο σημείο λοιπόν για μας: αν πρόκειται οι τράπεζες να λειτουργήσουν διαφορετικά, πρέπει να είναι κοινωφελής (ρυθμισμένη, διατιμημένη) υπηρεσία και όχι κοινή "επιχείρηση".)
Έπειτα, το ισοζύγιο πληρωμών. Η Τράπεζα της Γαλλίας ύψωσε τον προεξοφλητικό τόκο, μείωσε τη διάρκεια των αποδεκτών γραμματίων για προεξόφληση, και ωστόσο η αιμορραγία του μεταλλικού της αποθέματος συνεχιζόταν. Ακόμα και αν η Γαλλία, προσθέτει ο Μαρξ, καταργούσε το μεταλλικό χρήμα και νομοθετούσε εσωτερικά το χαρτονόμισμα, τι θα έκανε στο εξωτερικό εμπόριο; Πώς θα πλήρωνε τις εισαγωγές της;
Το γαλλικό απόθεμα χρυσού αιμορραγεί επειδή το ισοζύγιο πληρωμών της Γαλλίας είναι ελλειμματικό. Κακή σοδειά στα σιτηρά, βεβαιώνει ο Νταριμόν. Και μεταξιού, συμπληρώνει ο Μαρξ, που μαζί είναι τα κυριότερα εξαγωγικά προϊόντα της Γαλλίας. Άνοιξαν πολλές επιχειρήσεις με τη Βιομηχανική Έκθεση στο Παρίσι, γράφει ο Νταριμόν. Και ξεκίνησαν "μεγάλες σπέκουλες" του γαλλικού κεφαλαίου στο εξωτερικό, προσθέτει ο Μαρξ. Εκροή πραγματικών κεφαλαίων, που ίσως να μη φέρουν ποτέ κέρδη στη Γαλλία. Και μην ξεχνάμε, πάλι συμπληρώνει ο Μαρξ, τον πόλεμο στην Ανατολή, που "από οικονομική άποψη είναι σαν να πετάει το έθνος ένα μέρος του κεφαλαίου του στη θάλασσα".
Πτώση λοιπόν της εγχώριας παραγωγής, φυγή κεφαλαίων σε αμφίβολες κερδοσκοπίες στο εξωτερικό και πόλεμος, να οι συνδυασμένες αιτίες για την απώλεια των γαλλικών αξιών. Και αν η Γαλλία καταργούσε τη βάση χρυσού και περνούσε στο χάρτινο χρήμα όπως ζητούσαν οι προυντονιστές, τότε στο έλλειμμα των πραγματικών αξιών θα αντιστοιχούσε μεγάλος όγκος τυπωμένου χρήματος, που πολλαπλασιάζεται χωρίς τελειωμό. Άρα; πληθωρισμός, και παράλυση της παραγωγής! Αντί για διέξοδο από την κρίση, μια τρύπα στο νερό!
Όπως στην κρίση το χρήμα "ακριβαίνει" απέναντι στα προϊόντα, έτσι στην "ευημερία" εκείνα ακριβαίνουν απέναντι στο χρήμα, θυμίζει ο Μαρξ. Αυτή δεν είναι η κίνηση των τιμών; Αυτό δεν σημαίνει χρηματική οικονομία χωρίς κοινωνικά σχεδιασμένη παραγωγή; Το χρήμα δεν είναι εδώ η κοινωνική εξουσία; Αφαιρέσετε την κοινωνική εξουσία από το χρήμα και αμέσως "θα υποχρεωθείτε να τη δώσετε σε πρόσωπα, για να άρχουν πάνω σε πρόσωπα".
Με αυτή την τρομερή φράση, που συνοψίζει όλη την πείρα του "εφαρμοσμένου σοσιαλισμού" έναν αιώνα μετά, ο Μαρξ απαντά στο επιχείρημα του Νταριμόν πως όχι, η "μεταρρύθμιση των τραπεζών" δεν θα αλλάξει μόνο την κυκλοφορία αλλά και την παραγωγή, θα φέρει το "εργασιακό χρήμα" ώστε ο εργαζόμενος να απολαμβάνει το προϊόν των κόπων του.
"Δυστυχώς", ειρωνεύεται πικρά ο Μαρξ, "προκύπτουν μερικές μικρές επιφυλάξεις". Τι θα γίνονται οι παλιές υποχρεώσεις καθώς η παραγωγικότητα θα αυξάνεται και το "εργασιακό κουπόνι" θα κερδίζει αξία; Θα επωφελείται από την ανατίμηση ο σωρευμένος πλούτος; Και το κυριότερο, με ποιο τρόπο η Κεντρική Τράπεζα θα διατηρεί την ισορροπία ανάμεσα στην προσφορά και τη ζήτηση; Αν η ίδια η παραγωγή δεν είναι σχεδιασμένη κοινωνικά, πώς η Τράπεζα θα επιβάλλει τη συμμετρία; Θα γίνει "πάπας της παραγωγής";
Χωρίς τύραννο, χωρίς "πάπα", χωρίς "εξουσία που έχει δοθεί σε πρόσωπα για να άρχουν πάνω σε πρόσωπα", πώς θα πετύχουμε την κοινωνικά σύμμετρη παραγωγή, πώς θα πετύχουμε την κατάργηση των κρίσεων;
Μόνον όταν εκπληρωθούν οι αντικειμενικές και υποκειμενικές προϋποθέσεις για μια συλλογική κοινωνική διεύθυνση της παραγωγής --είναι όμως εδώ, ωριμάζουν κάτω από τα μάτια σας!-- μας λέει άλλη μια φορά ο Μαρξ (δεν του άρεσαν οι μελλοντολογίες) και μας αφήνει. Το χειρόγραφο περνάει στην ανάλυση της αξίας και του χρήματος. Τα υπόλοιπα πρέπει να τα βρούμε, και να τα γράψουμε, εμείς.
