Ας μην περιμένουμε ώσπου να γίνουν παγκόσμιες συμφωνίες για το κλίμα
Έλινορ Όστρομ, Συνέντευξη στον Τόμας Φίσερμαν, Die Zeit, Δημοσιευμένο: 2009-10-14
Η Έλινορ Όστρομ, που μόλις βραβεύτηκε με το Νόμπελ οικονομικών, δεν συγκαταλέγεται στους πολιτικά στρατευμένους επιστήμονες. Τουλάχιστον όχι όπως μάθαμε να τους διαβάζουμε, καθώς θα δούμε στον χαμηλότονο, διστακτικό σχεδόν, ακραία απλό τρόπο έκφρασής της στη συνέντευξη που μεταφράσαμε από τη γερμανική Die Zeit. Όμως η καθηγήτρια αυτή στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα των ΗΠΑ αφιέρωσε πενήντα χρόνια έρευνας γύρω από τη διαχείριση των δημόσιων αγαθών. Στο κεντρικό της έργο Governing the Commons. The Evolution of Institutions for Collective Action (Διακυβέρνηση των κοινοτήτων. Η εξέλιξη θεσμών συλλογικής δράσης, 1990) έδειξε μέσα από πλήθος περιπτώσεων, σε όλες τις ηπείρους, την ικανότητα ομάδων παραγωγών να συνεργάζονται, να θέτουν κανόνες και να αξιοποιούν από κοινού σωστά τους φυσικούς πόρους, καταρρίπτοντας το δόγμα της "τραγωδίας των κοινοτήτων" που ήθελε την ατομική ιδιοτέλεια να οδηγεί στην υπερεκμετάλλευση και καταστροφή τους. Απέναντι στην κυρίαρχη μεγάλη αντιπαράθεση κράτους και αγοράς, που φαίνεται κάποτε αδιέξοδη, η έρευνά της αναδεικνύει τη διάσταση της τοπικής συλλογικής δράσης. Και αυτήν προτάσσει η Όστρομ στα μεγάλα προβλήματα, όπως είναι η διάσωση του κλίματος.
Ε.Π.
* Η οικονομία περιγράφεται πολλές φορές σαν "καταθλιπτική επιστήμη", ωστόσο τα αποτελέσματα των δικών σας ερευνών εγείρουν μεγάλες ελπίδες. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι μπορούν να συνεργάζονται μεταξύ τους πολύ καλύτερα απ’ ό,τι υποθέταμε έως τώρα. Θα καταφέρουμε να πάρουμε στα χέρια μας τα μεγάλα ζητήματα της ανθρωπότητας, το πρόβλημα του κλίματος πριν απ’ όλα;
* ΕΛΙΝΟΡ ΟΣΤΡΟΜ (γελάει): Θα αναγκαστούμε να τα καταφέρουμε...
* Σε τέτοια ερωτήματα οικονομολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες έδιναν έως τώρα απαντήσεις στη βάση μιας πραγματικά απαισιόδοξης εικόνας για τον άνθρωπο: ότι θα πρέπει να ιδιωτικοποιήσουμε τα δημόσια αγαθά ή να τα εποπτεύει το κράτος. Όλα τα άλλα ήσαν, λεγόταν, φαντασίες των ονειροπαρμένων.
* Ε.Ο.: Όχι μόνον οι οικονομικοί και πολιτικοί επιστήμονες. Το άρθρο-κλειδί με τίτλο "The Tragedy of the Commons" [Η τραγωδία των κοινοτήτων, στο περιοδικό Science, Δεκέμβριος 1968]...
* ...που κατέληγε στο συμπέρασμα ότι τα κοινόχρηστα αγαθά εν τέλει γίνονται πάντοτε αντικείμενο υπερεκμετάλλευσης και καταστρέφονται...
* Ε.Ο.: ...το έγραψε ο Garrett Hardin, ένας βιολόγος. Είναι σημαντικό να αμφισβητήσουμε αυτή την απαισιοδοξία. Από την άλλη, όμως, είναι λάθος να νομίσουμε ότι τέτοια προβλήματα θα εξαφανιστούν από μόνα τους. Σύμφωνα με την εμπειρία μας, πολλά τέτοια διλήμματα λύνονται -- πολλά πάλι όχι.
* Με άλλα λόγια, η πραγματικότητα είναι πολύπλοκη. Δεν ακούγεται ικανοποιητικό.
* Ε.Ο.: Μπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες θέσεις. Σε συστήματα όπου οι χρήστες απολαμβάνουν μακροπρόθεσμα δικαιώματα συγκομιδής ή χρήσης, και όπου μπορούν να αυτοοργανωθούν, πολλές ομάδες θα το πράξουν με επιτυχία και θα καταφέρουν να ελέγξουν τη χρήση από κοινού. Από αυτό όμως δεν μπορείτε να εξαγάγετε ένα απλό υπόδειγμα.
* Οι οικονομολόγοι αγαπούν τα απλά υποδείγματα.
* Ε.Ο.: Δεν έχω αντίρρηση στην κατάρτιση υποδειγμάτων. Πέρασα κάμποσο καιρό στο πανεπιστήμιο του Μπίλεφελντ, όπου έκανε έρευνα τότε ο Reinhart Selten [Νόμπελ οικονομικών 1994]. Η θεωρία των παιγνίων επηρέασε έντονα τη δουλειά μου. Μερικά από τα ερωτήματα που εξετάζω σαφώς μπορούν να παρασταθούν με υποδείγματα.
* Αλλά αυτό δεν σας αρκεί.
* Ε.Ο.: Ερευνήσαμε εμπειρικά συστήματα σε όλο τον κόσμο. Οι κανόνες που καθιστούν επιτυχή την οργάνωση αυτών των συστημάτων είναι πολύ διαφορετικοί. Αν θέλετε λοιπόν να ακούσετε μια γενίκευση, τότε σας λέω: Όποιος δοκιμάζει να θεσπίσει έναν ενιαίο κανόνα για το ψάρεμα σε μια μεγάλη περιοχή, θα αποτύχει.
* Συνιστάτε μια πολλαπλότητα τοπικών λύσεων. Πώς να κάνει κανείς έτσι πολιτική;
* Ε.Ο.: Επιτρέποντας αυτό που αποκαλώ πολυκεντρικά συστήματα -- μια ιδέα πάνω στην οποία δουλεύουμε πάνω από τριάντα χρόνια τώρα. Πάρτε ένα ομοσπονδιακό σύστημα σαν τη Γερμανία: Στο Φράιμπουργκ, για παράδειγμα, όπου έχω μείνει, αντιμετωπίζουν κάποια ζητήματα διαφορετικά από αλλού. Πώς φτιάχνουμε περισσότερους ποδηλατοδρόμους σε μια πόλη; Πώς πείθουμε τους κατόχους αυτοκινήτου να μετακινούνται πιο συχνά με το ποδήλατό τους; Άλλες πόλεις μπορούν να μάθουν από την πρακτική του Φράιμπουργκ, και το Φράιμπουργκ πάλι από άλλες πόλεις. Περισσότερη τοπική αυτονομία και δυνατότητες πειραματισμού αποδίδουν καλύτερα από μια κεντρική διοίκηση που ρυθμίζει τα πάντα.
* Επειδή έτσι ενεργοποιείται ένας διαγωνισμός ιδεών;
* Ε.Ο.: Ακριβώς. Θα έπρεπε να αφήσουμε τους ανθρώπους σε διαφορετικά επίπεδα να πειραματίζονται με κανόνες που έχουν σκοπό να διατηρήσουν τους φυσικούς μας πόρους σε καλή κατάσταση. Έτσι θα πετύχουμε καλύτερα αποτελέσματα από την Ευρωπαϊκή Ένωση ας πούμε, όταν προσπαθεί να θεσπίσει μιαν ενιαία αλιευτική πολιτική για τις γύρω θάλασσες. Δεν είναι τόσο καλή ιδέα.
* Όμως, κάποια από τα μεγαλύτερα προβλήματα της ανθρωπότητας είναι παγκόσμια. Αφορούν ολόκληρο τον πλανήτη μας -- και έχουμε έναν μονάχα. Δεν μπορούμε να πειραματιζόμαστε επ’ άπειρον. Πάρτε, για παράδειγμα, την προστασία του κλίματος.
* Ε.Ο.: Πρόσφατα δημοσίευσα ένα σχετικό άρθρο. Επιχειρώ εκεί μια πολυκεντρική προσέγγιση στην κλιματική αλλαγή. Εκκινούσαμε πάντα από την ιδέα ότι υπάρχει μόνον ένα επίπεδο --το παγκόσμιο-- για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα. Δεν έχω καμιά αντίρρηση σε παγκόσμιες συμφωνίες για το κλίμα, αντιθέτως. Αν όμως καθόμαστε και περιμένουμε ώσπου να επιτευχθούν αυτές οι συμφωνίες, ίσως να είναι πολύ αργά.
* Τι πρέπει να κάνουμε εντωμεταξύ;
* Ε.Ο.: Κάμποσα. Μια αρχή είναι ο αυξανόμενος αριθμός ποδηλατών στο Φράιμπουργκ που συμβάλλουν στη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Πολλά πράγματα, από τις ανεμογεννήτριες ως την ηλιακή ενέργεια και τη μόνωση των σπιτιών, μπορούν να γίνουν σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο. Ωφελούν την περιοχή όπως και ολόκληρο τον πλανήτη.
* Μα αρκεί αυτό; Στο πιο γνωστό μέρος της έρευνάς σας ασχολείστε με έναν πολύ ευρύτερο μηχανισμό για την επίλυση προβλημάτων: περιγράφετε όλα αυτά τα παραδείγματα ψαράδων, δασοκόμων, κτηνοτρόφων, που κατορθώνουν να οργανώσουν αποτελεσματικά μιαν αυτοεποπτεία και τιμωρία των παραβιάσεων. Γιατί ένας τέτοιος μηχανισμός να μην είναι αποτελεσματικός και στην πολιτική για το κλίμα;
* Ε.Ο.: Επειδή η εποπτεία σε διεθνές επίπεδο είναι εξαιρετικά δύσκολη. Αν όμως πείθουμε ολοένα περισσότερους ανθρώπους ότι έχουμε μπροστά μας ένα μεγάλο πρόβλημα και ότι κάτι πρέπει να κάνουν οι ίδιοι και οι γείτονές τους, και να βάζουν σε συζήτηση τυχόν παραβιάσεις στη γειτονιά τους, τότε θα αναπτυχθεί, από τα κάτω ας πούμε, περισσότερη εποπτεία.
[...]
* Η έρευνά σας δείχνει ότι η αυτοδιοίκηση λειτουργεί καλά όταν οι συμμετέχοντες γνωρίζονται και επικοινωνούν εντατικά μεταξύ τους.
* Ε.Ο.: Τουλάχιστον, αυτό βοηθάει πολύ.
* Στο διαδίκτυο είναι αλλιώς συνήθως. Δεν αντικρίζει κανείς κατά πρόσωπο αυτόν με τον οποίο επικοινωνεί.
* Ε.Ο.: Συχνά έτσι είναι. Στο διαδίκτυο υπάρχουν όμως και πολύ στενές μορφές επικοινωνίας. Πάρτε για παράδειγμα την από κοινού ανάπτυξη λογισμικού. Οι άνθρωποι δεν συναντώνται προσωπικά, αναπτύσσουν όμως στενές σχέσεις μεταξύ τους. Ομοίως σε συνεργατικά εγχειρήματα όπως η Wikipedia. Εκεί οπωσδήποτε μπορούμε να μεταφέρουμε γνώσεις από την έρευνά μας.
* Η φήμη των οικονομολόγων υπέφερε λόγω της οικονομικής κρίσης. Λίγοι την προέβλεψαν σωστά. Επιπλέον έρχεται η κριτική ότι η οικονομία είναι πολύ αφηρημένη, τα υποδείγματα πολύ αποκομμένα. Μεγάλο μέρος της δικής σας εργασίας είναι πιο συγκεκριμένο, καθώς δουλεύετε με επιτόπια έρευνα και εργαστηριακά πειράματα. Αποκτά έτσι η οικονομική επιστήμη μεγαλύτερη πρακτική αξία;
* Ε.Ο.: Ναι. Συνεργάζομαι στενά με μια σειρά οικονομολόγους. Εφαρμόζουμε τη θεωρία των παιγνίων και κάνουμε πειράματα, και κάνουμε επιτόπια έρευνα, συνδέοντας αυτά τα δύο. Δική μου ειδικότητα είναι η επιτόπια έρευνα, και νομίζω ότι μπορώ πλέον να ερμηνεύω καλά αυτά που βλέπω εκεί έξω. Αλλά συχνά στη ζωή συμβαίνουν πάρα πολλά πράγματα ταυτόχρονα, η κατάσταση παραγίνεται πολύπλοκη. Τότε επιστρέφουμε στη θεωρία και το εργαστήριο, για να διαχωρίσουμε τα επί μέρους φαινόμενα και να τα κατανοήσουμε βαθύτερα.
*Αν διατυπώνατε μιαν ημερήσια διάταξη για την έρευνα, τι θα βάζατε στην κορυφή;
* Ε.Ο.: Να μάθουμε ως επιστήμονες να συνεργαζόμαστε. Δεν μπορούμε να κατέχουμε όλες τις απαιτούμενες μεθόδους, ο καθένας για τον εαυτό του, πρέπει επομένως να συνεργαζόμαστε με τους συναδέλφους που τις ξέρουν πραγματικά καλά.
* Ε.Ο.: Αν θέλουμε να λύσουμε μερικά από τα μεγάλα προβλήματα του περιβάλλοντος, πρέπει να συνεργαστούμε πολύ πιο στενά με τους περιβαλλοντολόγους. Πρέπει να κατανοούμε την οικολογική πλευρά ακριβώς όπως και την κοινωνική.
Μετάφραση: Ελίζα Παπαδάκη
Η συνέντευξη δόθηκε στον Τόμας Φίσερμαν και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Die Zeit", στις 14.10.2009
Ε.Π.
* Η οικονομία περιγράφεται πολλές φορές σαν "καταθλιπτική επιστήμη", ωστόσο τα αποτελέσματα των δικών σας ερευνών εγείρουν μεγάλες ελπίδες. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι μπορούν να συνεργάζονται μεταξύ τους πολύ καλύτερα απ’ ό,τι υποθέταμε έως τώρα. Θα καταφέρουμε να πάρουμε στα χέρια μας τα μεγάλα ζητήματα της ανθρωπότητας, το πρόβλημα του κλίματος πριν απ’ όλα;
* ΕΛΙΝΟΡ ΟΣΤΡΟΜ (γελάει): Θα αναγκαστούμε να τα καταφέρουμε...
* Σε τέτοια ερωτήματα οικονομολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες έδιναν έως τώρα απαντήσεις στη βάση μιας πραγματικά απαισιόδοξης εικόνας για τον άνθρωπο: ότι θα πρέπει να ιδιωτικοποιήσουμε τα δημόσια αγαθά ή να τα εποπτεύει το κράτος. Όλα τα άλλα ήσαν, λεγόταν, φαντασίες των ονειροπαρμένων.
* Ε.Ο.: Όχι μόνον οι οικονομικοί και πολιτικοί επιστήμονες. Το άρθρο-κλειδί με τίτλο "The Tragedy of the Commons" [Η τραγωδία των κοινοτήτων, στο περιοδικό Science, Δεκέμβριος 1968]...
* ...που κατέληγε στο συμπέρασμα ότι τα κοινόχρηστα αγαθά εν τέλει γίνονται πάντοτε αντικείμενο υπερεκμετάλλευσης και καταστρέφονται...
* Ε.Ο.: ...το έγραψε ο Garrett Hardin, ένας βιολόγος. Είναι σημαντικό να αμφισβητήσουμε αυτή την απαισιοδοξία. Από την άλλη, όμως, είναι λάθος να νομίσουμε ότι τέτοια προβλήματα θα εξαφανιστούν από μόνα τους. Σύμφωνα με την εμπειρία μας, πολλά τέτοια διλήμματα λύνονται -- πολλά πάλι όχι.
* Με άλλα λόγια, η πραγματικότητα είναι πολύπλοκη. Δεν ακούγεται ικανοποιητικό.
* Ε.Ο.: Μπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες θέσεις. Σε συστήματα όπου οι χρήστες απολαμβάνουν μακροπρόθεσμα δικαιώματα συγκομιδής ή χρήσης, και όπου μπορούν να αυτοοργανωθούν, πολλές ομάδες θα το πράξουν με επιτυχία και θα καταφέρουν να ελέγξουν τη χρήση από κοινού. Από αυτό όμως δεν μπορείτε να εξαγάγετε ένα απλό υπόδειγμα.
* Οι οικονομολόγοι αγαπούν τα απλά υποδείγματα.
* Ε.Ο.: Δεν έχω αντίρρηση στην κατάρτιση υποδειγμάτων. Πέρασα κάμποσο καιρό στο πανεπιστήμιο του Μπίλεφελντ, όπου έκανε έρευνα τότε ο Reinhart Selten [Νόμπελ οικονομικών 1994]. Η θεωρία των παιγνίων επηρέασε έντονα τη δουλειά μου. Μερικά από τα ερωτήματα που εξετάζω σαφώς μπορούν να παρασταθούν με υποδείγματα.
* Αλλά αυτό δεν σας αρκεί.
* Ε.Ο.: Ερευνήσαμε εμπειρικά συστήματα σε όλο τον κόσμο. Οι κανόνες που καθιστούν επιτυχή την οργάνωση αυτών των συστημάτων είναι πολύ διαφορετικοί. Αν θέλετε λοιπόν να ακούσετε μια γενίκευση, τότε σας λέω: Όποιος δοκιμάζει να θεσπίσει έναν ενιαίο κανόνα για το ψάρεμα σε μια μεγάλη περιοχή, θα αποτύχει.
* Συνιστάτε μια πολλαπλότητα τοπικών λύσεων. Πώς να κάνει κανείς έτσι πολιτική;
* Ε.Ο.: Επιτρέποντας αυτό που αποκαλώ πολυκεντρικά συστήματα -- μια ιδέα πάνω στην οποία δουλεύουμε πάνω από τριάντα χρόνια τώρα. Πάρτε ένα ομοσπονδιακό σύστημα σαν τη Γερμανία: Στο Φράιμπουργκ, για παράδειγμα, όπου έχω μείνει, αντιμετωπίζουν κάποια ζητήματα διαφορετικά από αλλού. Πώς φτιάχνουμε περισσότερους ποδηλατοδρόμους σε μια πόλη; Πώς πείθουμε τους κατόχους αυτοκινήτου να μετακινούνται πιο συχνά με το ποδήλατό τους; Άλλες πόλεις μπορούν να μάθουν από την πρακτική του Φράιμπουργκ, και το Φράιμπουργκ πάλι από άλλες πόλεις. Περισσότερη τοπική αυτονομία και δυνατότητες πειραματισμού αποδίδουν καλύτερα από μια κεντρική διοίκηση που ρυθμίζει τα πάντα.
* Επειδή έτσι ενεργοποιείται ένας διαγωνισμός ιδεών;
* Ε.Ο.: Ακριβώς. Θα έπρεπε να αφήσουμε τους ανθρώπους σε διαφορετικά επίπεδα να πειραματίζονται με κανόνες που έχουν σκοπό να διατηρήσουν τους φυσικούς μας πόρους σε καλή κατάσταση. Έτσι θα πετύχουμε καλύτερα αποτελέσματα από την Ευρωπαϊκή Ένωση ας πούμε, όταν προσπαθεί να θεσπίσει μιαν ενιαία αλιευτική πολιτική για τις γύρω θάλασσες. Δεν είναι τόσο καλή ιδέα.
* Όμως, κάποια από τα μεγαλύτερα προβλήματα της ανθρωπότητας είναι παγκόσμια. Αφορούν ολόκληρο τον πλανήτη μας -- και έχουμε έναν μονάχα. Δεν μπορούμε να πειραματιζόμαστε επ’ άπειρον. Πάρτε, για παράδειγμα, την προστασία του κλίματος.
* Ε.Ο.: Πρόσφατα δημοσίευσα ένα σχετικό άρθρο. Επιχειρώ εκεί μια πολυκεντρική προσέγγιση στην κλιματική αλλαγή. Εκκινούσαμε πάντα από την ιδέα ότι υπάρχει μόνον ένα επίπεδο --το παγκόσμιο-- για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα. Δεν έχω καμιά αντίρρηση σε παγκόσμιες συμφωνίες για το κλίμα, αντιθέτως. Αν όμως καθόμαστε και περιμένουμε ώσπου να επιτευχθούν αυτές οι συμφωνίες, ίσως να είναι πολύ αργά.
* Τι πρέπει να κάνουμε εντωμεταξύ;
* Ε.Ο.: Κάμποσα. Μια αρχή είναι ο αυξανόμενος αριθμός ποδηλατών στο Φράιμπουργκ που συμβάλλουν στη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Πολλά πράγματα, από τις ανεμογεννήτριες ως την ηλιακή ενέργεια και τη μόνωση των σπιτιών, μπορούν να γίνουν σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο. Ωφελούν την περιοχή όπως και ολόκληρο τον πλανήτη.
* Μα αρκεί αυτό; Στο πιο γνωστό μέρος της έρευνάς σας ασχολείστε με έναν πολύ ευρύτερο μηχανισμό για την επίλυση προβλημάτων: περιγράφετε όλα αυτά τα παραδείγματα ψαράδων, δασοκόμων, κτηνοτρόφων, που κατορθώνουν να οργανώσουν αποτελεσματικά μιαν αυτοεποπτεία και τιμωρία των παραβιάσεων. Γιατί ένας τέτοιος μηχανισμός να μην είναι αποτελεσματικός και στην πολιτική για το κλίμα;
* Ε.Ο.: Επειδή η εποπτεία σε διεθνές επίπεδο είναι εξαιρετικά δύσκολη. Αν όμως πείθουμε ολοένα περισσότερους ανθρώπους ότι έχουμε μπροστά μας ένα μεγάλο πρόβλημα και ότι κάτι πρέπει να κάνουν οι ίδιοι και οι γείτονές τους, και να βάζουν σε συζήτηση τυχόν παραβιάσεις στη γειτονιά τους, τότε θα αναπτυχθεί, από τα κάτω ας πούμε, περισσότερη εποπτεία.
[...]
* Η έρευνά σας δείχνει ότι η αυτοδιοίκηση λειτουργεί καλά όταν οι συμμετέχοντες γνωρίζονται και επικοινωνούν εντατικά μεταξύ τους.
* Ε.Ο.: Τουλάχιστον, αυτό βοηθάει πολύ.
* Στο διαδίκτυο είναι αλλιώς συνήθως. Δεν αντικρίζει κανείς κατά πρόσωπο αυτόν με τον οποίο επικοινωνεί.
* Ε.Ο.: Συχνά έτσι είναι. Στο διαδίκτυο υπάρχουν όμως και πολύ στενές μορφές επικοινωνίας. Πάρτε για παράδειγμα την από κοινού ανάπτυξη λογισμικού. Οι άνθρωποι δεν συναντώνται προσωπικά, αναπτύσσουν όμως στενές σχέσεις μεταξύ τους. Ομοίως σε συνεργατικά εγχειρήματα όπως η Wikipedia. Εκεί οπωσδήποτε μπορούμε να μεταφέρουμε γνώσεις από την έρευνά μας.
* Η φήμη των οικονομολόγων υπέφερε λόγω της οικονομικής κρίσης. Λίγοι την προέβλεψαν σωστά. Επιπλέον έρχεται η κριτική ότι η οικονομία είναι πολύ αφηρημένη, τα υποδείγματα πολύ αποκομμένα. Μεγάλο μέρος της δικής σας εργασίας είναι πιο συγκεκριμένο, καθώς δουλεύετε με επιτόπια έρευνα και εργαστηριακά πειράματα. Αποκτά έτσι η οικονομική επιστήμη μεγαλύτερη πρακτική αξία;
* Ε.Ο.: Ναι. Συνεργάζομαι στενά με μια σειρά οικονομολόγους. Εφαρμόζουμε τη θεωρία των παιγνίων και κάνουμε πειράματα, και κάνουμε επιτόπια έρευνα, συνδέοντας αυτά τα δύο. Δική μου ειδικότητα είναι η επιτόπια έρευνα, και νομίζω ότι μπορώ πλέον να ερμηνεύω καλά αυτά που βλέπω εκεί έξω. Αλλά συχνά στη ζωή συμβαίνουν πάρα πολλά πράγματα ταυτόχρονα, η κατάσταση παραγίνεται πολύπλοκη. Τότε επιστρέφουμε στη θεωρία και το εργαστήριο, για να διαχωρίσουμε τα επί μέρους φαινόμενα και να τα κατανοήσουμε βαθύτερα.
*Αν διατυπώνατε μιαν ημερήσια διάταξη για την έρευνα, τι θα βάζατε στην κορυφή;
* Ε.Ο.: Να μάθουμε ως επιστήμονες να συνεργαζόμαστε. Δεν μπορούμε να κατέχουμε όλες τις απαιτούμενες μεθόδους, ο καθένας για τον εαυτό του, πρέπει επομένως να συνεργαζόμαστε με τους συναδέλφους που τις ξέρουν πραγματικά καλά.
* Ε.Ο.: Αν θέλουμε να λύσουμε μερικά από τα μεγάλα προβλήματα του περιβάλλοντος, πρέπει να συνεργαστούμε πολύ πιο στενά με τους περιβαλλοντολόγους. Πρέπει να κατανοούμε την οικολογική πλευρά ακριβώς όπως και την κοινωνική.
Μετάφραση: Ελίζα Παπαδάκη
Η συνέντευξη δόθηκε στον Τόμας Φίσερμαν και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Die Zeit", στις 14.10.2009
