Τενεκεδένια πρόβατα και ξύλινα πεπόνια

Η Τιμισοάρα των μειονοτικών Γερμανών και των γερμανόφωνων Εβραίων δεν μας είναι terra incognita· πολυάριθμοι Ελληνες φοιτητές τη γεύτηκαν στα χρόνια του «σοσιαλισμού». Αν κάτι πλησίασε το με όρους κινηματογραφικής φαντασίας «απόλυτο κακό» στην Ευρώπη του ’80, ήταν η Ρουμανία. Αυτό δεν οφειλόταν μόνο στον τρόμο, στην κλιμακούμενη ανέχεια που ο παρανοϊκός δικτάτορας επέβαλε, αλλά και σε μιαν εν πολλοίς αποσιωπημένη βαρβαρότητα, στην αποθηρίωση ενός καθυστερημένου αγροτικού πληθυσμού που από τον προπολεμικό του Μεσαίωνα βρέθηκε να φυτοζωεί σε καταθλιπτική προλεταριακή δουλεία – εν ονόματι «ιδανικών».

Η πρόσφατη βράβευση (Νομπέλ λογοτεχνίας) της Χέρτα Μίλερ (1953) αποτελεί, κατά τούτο, άλλο ένα υπερήμερο σχίσιμο παραπετάσματος. Πόσω μάλλον που η Μίλερ, κυνηγημένη, όπως όλοι οι μειονοτικοί, από τον Τσαουσέσκου, εξακολουθεί να καταγγέλλει με το έργο και την αρθρογραφία της στον γερμανικό Τύπο (ζει στο Βερολίνο από το 1987), όχι μόνον το παλαιό καθεστώς αλλά και την αποτυχία μιας ριζικής κάθαρσης στη Ρουμανία της δημοκρατικής μετάβασης.

Πόσο αποτελεσματικά οι συγγραφείς–γόνοι μπορούν να συμβάλουν στην αποκαθήλωση των εγκληματιών–προγόνων; Σε ποιο βαθμό μία πείσμων στράτευση γίνεται καλλιτεχνικό μπούμερανγκ; Η Σουαβή Μίλερ, κόρη ενός στρατιώτη των SS και μιας αγρότισσας που εκτοπίστηκε σε σοβιετικό στρατόπεδο κατά την παράλογη διαδικασία των αντιποίνων παίρνει, ώς ένα βαθμό, τη σκυτάλη από τη μεγάλη σχολή των Αυστριακών, που ανέλαβαν παρόμοια αποστολή. Η πιο ουσιώδης, ωστόσο, η λογοτεχνικά αξιόλογη αλλά και πολιτισμικά συμπαγέστερη πλευρά του έργου της είναι η σχεδόν ενστικτώδης διαπραγμάτευση της πνιγηρής φρίκης του ρουμανικού κάμπου («η χωριάτικη γαλήνη, απαγορευτική της σκέψης»), των αιμοποτών, των βιαστών, των σφαγέων, των εκδορέων, του «προλεταριάτου των τενεκεδένιων προβάτων και των ξύλινων πεπονιών» (από το καλύτερο, ίσως, βιβλίο της, Herztier (κατά λέξη: Ζώο Καρδιάς). Η ίδια οπτική δεν λείπει ούτε από το λιγότερο πειστικό τελευταίο έργο της (Atemschaukel: Ανάσα–Αιώρα), όπου ο ομοφυλόφιλος νεαρός πρωταγωνιστής (που επινοείται με πρότυπο τον επίσης μειονοτικό γερμανόφωνο ποιητή Οσκαρ Παστιόρ, 1927 - 2006) χαίρεται αφελώς με την προοπτική του εκτοπισμού του σε στρατόπεδο, φτάνει να ξεφύγει από την ασφυκτική κοινωνία του χωριού του.

Η συγγραφική αξιοσύνη της θεωρείται, πάντως, από πολλούς υπερτιμημένη· καθώς το βραβείο οφείλει να πληροί ταυτόχρονα και στον βέλτιστο βαθμό κριτήρια σύνθετα, κινδυνεύει τώρα, γι’ άλλη μια φορά, να μπατάρει προς την «ηθική» πλευρά εις βάρος της λογοτεχνίας. Αφηγείται, βεβαίως, η Μίλερ, ύλη συγκλονιστική· έχει με θάρρος και σαφήνεια συνταχθεί με τη «σωστή» πλευρά. Οι παρωχημένοι, μολαταύτα, υπερρεαλιστικοί τόνοι, ποιητικίζοντες παρά ποιητικοί, και τα αφελή λεκτικά κολάζ προκαλούν αμηχανία, ενώ η φτωχή, μάλλον, παρά λιτή γλώσσα της, έδωσε, μετά τη βράβευση, λαβή για σχόλια ειρωνικά. Μεταξύ άλλων, ένας Βρετανός ομότεχνός της (εμπλεκόμενος, θα ’λεγε κανείς, και προσωπικά, ως παιδί Ούγγρων πολιτικών προσφύγων) δεν δίστασε να υποστηρίξει σε έγκυρη εφημερίδα ότι αν έπεφταν στα χέρια του κείμενα σαν εκείνα της Μίλερ στο πλαίσιο ενός σεμιναρίου δημιουργικής γραφής, θα της πρότεινε να βάζει κάπου κάπου και καμιά δευτερεύουσα πρόταση…