Νοσηρά συμπτώματα: η υγεία στον καπιταλισμό
Κολιν Λις, Συνέντευξη στον Γκρεγκ Άλμπο, Κυριακάτικη Αυγή, Δημοσιευμένο: 2010-02-28
Η συνέντευξη του Κόλιν Λις, που μαζί με τον Λίο Πάνιτς είναι οι επιμελητές του Socialist Register (SR), δόθηκε με την ευκαιρία της φετινής έκδοσης του SR, η οποία είναι αφιερωμένη στο ζήτημα της υγείας (Morbid symptoms: Health under capitalism). Τη συνέντευξη πήρε ο Γκρεγκ Άλμπο, καθηγητής πολιτικής οικονομίας, στο Πανεπιστήμιο του Γιορκ του Τορόντο, για λογαριασμό του Socialist Project, του μεγαλύτερου δικτύου αριστερών καναδών ακτιβιστών και διανοούμενων. Το πλήρες κείμενο της συνέντευξης (στα “Ενθέματα” δημοσιεύεται με μικρές περικοπές) είναι προσιτό στο ηλεκτρονικό δελτίο τού Socialist Project, The Bullet, 20.11.2009. Ας θυμίσουμε ότι το SR πρωτοκυκλοφόρησε το 1964 από τους αείμνηστους Ραλφ Μίλιμπαντ και Τζον Σάβιλ και από τότε σταθερά υπηρετεί τον διάλογο ανάμεσα σε διανοούμενους της μη δογματικής και κυρίως ριζοσπαστικής Αριστεράς. Με καθαρή την πεποίθηση ότι η «επανάληψη του δογματισμού δεν μπορεί να αποτελεί απάντηση στα προβλήματα του παρόντος», το SR φιλοξένησε συμβολές σημαντικότατων διανοητών από όλο τον κόσμο. Το SR εκδίδεται ή έχει κατά καιρούς εκδοθεί στην Ιταλία, την Ισπανία, την Κορέα, την Ινδία, την Τουρκία, τη Βραζιλία, τη Ν. Αφρική κ.α. Στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Σαββάλας κυκλοφορούν οι τόμοι: The New Imperial Challenge, The Empire Reloaded, Telling the Truth, Coming to Terms with Nature, Global Flashpoints: Reactions to Imperialism and Neoliberalism, Violence Today: Acturally Εxisting Barbarism. Περισσότερα στο www.merlingpress.co.uk και στο www.savalas.gr
Ο ετήσιος τόμος του Socialist Register με τίτλο Νοσηρά Συμπτώματα: η υγεία στον καπιταλισμό (επιμ. Leo Panitch και Colin Leys) παρέχει μια ριζοσπαστική αποτίμηση της υγείας στον καπιταλισμό, επιδιώκοντας μια συστηματική περιγραφή της ανταγωνιστικής σχέσης μεταξύ καπιταλισμού και ανθρώπινου σώματος, του τρόπου που η σύγχρονη υγειονομική περίθαλψη έχει διαβρωθεί σε βάθος από τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και των τρόπων με τους οποίους οι εργαζόμενοι στον χώρο της υγείας, οι ακτιβιστές και οι σοσιαλιστές αγωνίζονται και ακολουθούν εναλλακτικές πορείες αλληλεγγύης για την ανθρώπινη υγεία.
* Ποια είναι τα κεντρικά θέματα που θίγει το νέο Socialist Register;
Κόλιν Λις: Υπάρχουν στην πραγματικότητα δύο κεντρικά ζητήματα. Αφενός η ανάγκη να επικεντρωθούμε στη μαχητική εκστρατεία που διεξάγεται από το κεφάλαιο --τη βιομηχανία ασφαλίσεων υγείας, τη φαρμακευτική και βιοτεχνολογική βιομηχανία και τις εταιρείες υγειονομικής περίθαλψης-- για να διαλυθούν τα κρατικά συστήματα υγείας, στις χώρες όπου υφίστανται, και να μετατραπούν σε πεδία συσσώρευσης. Σε χώρες με μεσαίο και υψηλό εισόδημα οι δυνητικές αγορές αντιστοιχούν στο 7 έως 12% του εθνικού εισοδήματος. Ίσως και παραπάνω. Η δύναμη των επιχειρήσεων που κινούνται στον χώρο των υπηρεσιών δημόσιας υγείας είναι τεράστια και συνεχώς διευρύνεται. Στον Καναδά και το Ηνωμένο Βασίλειο, καθώς και σε άλλες ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, αποτελούν παράγοντες εξαιρετικής σημασίας για την αναδιάρθρωση των κρατών πάνω σε νεοφιλελεύθερους άξονες, η οποία, λίγο έως πολύ, προωθείται τα τελευταία τριάντα χρόνια σε όλες τις χώρες, ενώ όλο και περισσότερο εγκαθίσταται στην καρδιά του σχεδιασμού της κυβερνητικής πολιτικής. Τα υπουργεία Υγείας και τα διάφορα σχετικά τμήματα έχουν συρρικνωθεί και ο πολιτικός σχεδιασμός παραδίνεται στον ιδιωτικό τομέα, του οποίου το προσωπικό είτε αναλαμβάνει χρέη συμβούλου είτε καταλαμβάνει κυβερνητικές θέσεις, ενώ παράλληλα υπουργοί και δημόσιοι υπάλληλοι με πολυετή πείρα σπεύδουν να αναλάβουν επικερδείς θέσεις στον ιδιωτικό τομέα. Το σύνορο ανάμεσα στο δημόσιο και ιδιωτικό συμφέρον συνεχώς επικαλύπτεται, ειδικά όσον αφορά την υγεία. Αυτό δεν έχει γίνει πέρα για πέρα αντιληπτό.
Το δεύτερο θεμελιώδες ζήτημα είναι το γεγονός ότι η υγειονομική περίθαλψη, σημαντική καθώς είναι, δεν είναι το πλέον σημαντικό: οι κρίσιμοι καθοριστικοί παράγοντες για την υγεία, όπου και αν ζει κανείς --στην Ινδία, τον Καναδά, τη Νότια Αφρική, τις ΗΠΑ, δεν έχει σημασία--, είναι τα καλά τρόφιμα, η καλή στέγη, η ασφάλεια στην εργασία και η προστασία απέναντι στις μολύνσεις. Έτσι, το εάν εσείς και η οικογένειά σας είστε υγιείς ή όχι είναι προ πάντων θέμα ισότητας. Οι φτωχότερες χώρες έχουν χειρότερη υγεία, όπως και οι φτωχότεροι άνθρωποι σε όλες τις χώρες, ακόμα και στις πλούσιες. Αν η δημόσια πολιτική δεν συνδεθεί με την ισότητα, ακόμα και στις πλούσιες χώρες, η υγεία των περισσότερων ανθρώπων θα παραμείνει σε πολύ χειρότερο επίπεδο απʼ ό,τι συνιστάται. Αλλά όσο πιο νεοφιλελεύθερη είναι μια κυβέρνηση, τόσο λιγότερο η πολιτική ενδιαφέρεται για την ισότητα.
Στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου η ανισότητα έχει οξυνθεί εντυπωσιακά, όλο και περισσότεροι καταδικάζονται στον πόνο, την ανικανότητα και τον πρόωρο θάνατο. Το ίδιο ισχύει διεθνώς. Όπως μας δείχνει στο δοκίμιό της η Meri Koivusalo, ο αποτελεσματικός έλεγχος σε θέματα διεθνούς πολιτικής υγείας σταθερά μεταφέρεται από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας στις εμπορικές οργανώσεις που δεν λογοδοτούν, όπως το Ίδρυμα Γκέιτς και το Παγκόσμιο Ταμείο ενάντια στο AIDS, τη Φυματίωση και την Ελονοσία. Ακόμη και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εξαρτάται από διάφορες εθελοντικές εισφορές για πάνω από τα τέσσερα πέμπτα του προϋπολογισμού του, ενώ η βασική του χρηματοδότηση προέρχεται από τα κράτη-μέλη των Ηνωμένων Εθνών. Ο όγκος των ενισχύσεων για την υγεία ελέγχεται έτσι όλο και περισσότερο από τις εταιρείες που συνδέονται με συγκεκριμένα συμφέροντα, ειδικά τις μεγάλες φαρμακευτικές. Η δέσμευση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, το 1978, να προωθήσει «υγεία για όλους» μέσω της διευρυμένης πρωτοβάθμιας περίθαλψης έχει ανοίξει το δρόμο σε στοχευμένη βοήθεια για συγκεκριμένες ασθένειες που επιλέγουν σε μεγάλο βαθμό οι παραπάνω εταιρείες. Ο στόχος να βελτιωθεί η υγεία των ανθρώπων απεμπολείται υπέρ του κέρδους.
* Πώς η υγειονομική περίθαλψη και όλες οι συναφείς δραστηριότητες και τομείς της εντάχθηκαν στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και την παγκόσμια δυναμική του; Υπάρχουν κάποιες ειδικές αντιφάσεις που το ανά χείρας Socialist Register αποκαλύπτει;
Κ.Λ.: Υπάρχει αντικειμενικά μια αντίφαση ανάμεσα στην ανάγκη του κεφαλαίου για εργατικό δυναμικό ικανό να παρέχει αξιόπιστη εργατική δύναμη, και επομένως αρκετά υγιές, και τον καταναγκασμό που ασκείται στα επιμέρους κεφάλαια --τις επιχειρήσεις-- να επιδιώκουν συνεχώς να πληρώνουν λιγότερα, πολύ κάτω από αυτό που απαιτείται για να παραμείνουν οι εργαζόμενοι υγιείς. Η αντίφαση αυτή όμως είναι λιγότερο πρόδηλη αυτή τη στιγμή, λόγω της τεράστιας στρατιάς διαθέσιμων εργαζομένων στην Κίνα, την Ινδία και τις άλλες χώρες του λεγόμενου «Νότου». Μέχρι τώρα το παγκόσμιο κεφάλαιο δεν έχει υποχρεωθεί να συμβάλει ώστε να κρατηθεί αυτό το εργατικό δυναμικό υγιές.
Υπάρχει όμως επίσης μια άμεση αντίφαση ανάμεσα στον ρόλο της υγειονομικής περίθαλψης να καταστήσει τον καπιταλισμό αποδεκτό στους εργαζομένους --στη λειτουργία νομιμοποίησής του-- και την επιθυμία του κεφαλαίου στον χώρο της περίθαλψης για κέρδη. Ένα σημαντικό δοκίμιο του Shaoguang Wang στον ανά χείρας τόμο δείχνει ότι, προκειμένου να διατηρηθεί η πολιτική σταθερότητα, η κινεζική κυβέρνηση αισθάνεται υποχρεωμένη, χάριν της κοινωνικής σταθερότητας, να εγκαταλείψει την αγοραία προσέγγιση όσον αφορά την υγειονομική περίθαλψη και να στοχεύσει τουλάχιστον στην αποκατάσταση της καθολικής πρόσβασης σε αυτήν. Το αν τα εκλογικά σώματα της Δύσης, που θεωρούν δεδομένη την καθολική πρόσβαση στην περίθαλψη, αποδεχτούν τη μετατροπή της σε εμπόρευμα, πολύ ανισότιμα διαθέσιμο, είναι ένα ερώτημα στο οποίο η Αριστερά πρέπει να επικεντρώσει επειγόντως. Οι άνθρωποι θα είναι έτοιμοι να δεχτούν την ιδέα ότι η υγεία των ανθρώπων δεν είναι πλέον ευθύνη των κυβερνήσεων;
* Το ΔΝΤ έχει επιβάλει λιτότητα για μια δεκαετία στον δημόσιο τομέα, στις αμοιβές και τα επιδόματα. Πρόκειται για το κερασάκι στην τούρτα μετά από μια μεγάλη περίοδο αγώνων ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της υγειονομικής περίθαλψης και των εργασιακών συνθηκών των εργαζομένων στον χώρο της περίθαλψης. Έχετε εμπλακεί σε πολλούς από αυτούς τους αγώνες για το ΕΣΥ στη Μεγάλη Βρετανία και, φυσικά, εν μέρει και στον Καναδά, δεδομένων των συχνών επισκέψεων και των συνεχόμενων στενών επαφών σας. Τι άλλο νομίζετε ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε;
Κ.Λ.: Πρόκειται για πολύ σημαντικό ζήτημα. Στις χώρες του ΟΟΣΑ, εκτός από τις ΗΠΑ (όπου η υγεία εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως εμπόρευμα), οι άνθρωποι έχουν αντισταθεί --με διαφορετικούς βαθμούς επιτυχίας, ανάλογα με τις περιστάσεις-- στην ιδιωτικοποίηση των δημόσιων συστημάτων υγείας που εγκαθιδρύθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στον Καναδά παραδείγματος χάριν, η πραγματικότητα της αμερικανικής αγοράς υγειονομικής περίθαλψης είναι εκεί, μόλις διασχίσεις τα σύνορα. Πολλοί Καναδοί έχουν εκεί συγγενείς και ξέρουν τα πάντα. Δεν χρειαζόταν να δουν το «Sicko» του Μάικλ Μουρ. Πολλοί Καναδοί είναι επίσης σχετικά όψιμοι μετανάστες που γνωρίζουν καλά «την ελευθερία από το φόβο» της ασθένειας ή των ατυχημάτων που τους προσφέρει το καθολικό υγειονομικό σύστημα στην χώρα υποδοχής. Συν τοις άλλοις, τα εργατικά συνδικάτα έχουν επενδύσει στην πάλη για να υπερασπίσουν την καναδική υγειονομική περίθαλψη: ο Συνασπισμός Υγείας του Καναδά είναι αγαπητός στα ΜΜΕ και διαθέτει μεγάλη υποστήριξη. Το αποτέλεσμα είναι πολύ κοντά στην ομοφωνία, όσο κάτι τέτοιο είναι δυνατό σε ένα ελεύθερο και δημοκρατικό κράτος -- σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα το 89,9% των Καναδών υποστηρίζει ή μάλλον υποστηρίζει την καθολική υγειονομική περίθαλψη.
Παρά την ογκώδη αυτή δημόσια υποστήριξη, το καναδικό σύστημα υγείας υπόκειται επίσης στην εφαρμογή του νεο-τεϋλορισμού στα νοσοκομεία, με απολύσεις βοηθητικού προσωπικού στον τομέα της καθαριότητας, στα πλυντήρια και τα μαγειρεία των νοσοκομείων, και στη μετακύληση της περίθαλψης στην απλήρωτη εργασία των οικογενειών, και ειδικά των γυναικών. Αυτό αναδεικνύεται σαφώς στο δοκίμιο των Pat και Hugh Armstrong σχετικά με τους αγώνες για τον έλεγχο στον εργασιακό χώρο της περίθαλψης στον Καναδά. Η προτροπή για περαιτέρω μειώσεις στον δημόσιο τομέα και οι επιθέσεις στα δικαιώματα των εργαζομένων του δημόσιου θα επιδεινώσουν αναμφισβήτητα αυτές τις τάσεις, αλλά, όπως επίσης παρουσιάζουν οι Armstrong, υπάρχει μια διευρυνόμενη δυνατότητα για συμμαχίες μεταξύ των βοηθητικών εργαζομένων, των νοσοκόμων ακόμη και των γιατρών για να αντιμετωπίσουν τις νέες επιθέσεις.
Στην Αγγλία, όπου η επίθεση στο δημόσιο σύστημα έχει προχωρήσει πολύ περισσότερο, οι πραγματοποιηθείσες εκστρατείες εναντίον της υπονομεύονται από το γεγονός ότι προωθήθηκε όχι από τους συντηρητικούς (που θα ήταν φυσικά ευτυχείς να το δουν να συμβαίνει), αλλά από μια κυβέρνηση Εργατικών -- και τα συνδικάτα είναι συνδεδεμένα με το Εργατικό Κόμμα. Ακόμη και το UNISON, το κύριο εργατικό σωματείο των υγειονομικών υπηρεσιών, είναι απρόθυμο να επιτεθεί στην εμπορευματοποίηση του Εθνικού Συστήματος Υγείας δημόσια, ακόμα κι αν τα μέλη του είναι αντίθετα σε συντριπτικό ποσοστό. Κατά συνέπεια, ενώ το ΕΣΥ παραμένει ο δημοφιλέστερος θεσμός στη χώρα, υπάρχει περιορισμένη αντίληψη για το πόσο πολύ και γρήγορα κατακερματίζεται και ιδιωτικοποιείται. Τώρα που όλα τα μεγάλα πολιτικά κόμματα έχουν υποστηρίξει την άποψη ότι όλοι πρέπει να σηκώσουν τα χέρια και να πληρώσουν για την πλεονεξία των τραπεζιτών, συναινώντας σε μια δεκαετία περικοπών στις δημόσιες υπηρεσίες, θα είναι ενδιαφέρον να δούμε τι θα συμβεί όταν οι περικοπές αρχίσουν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στις υγειονομικές υπηρεσίες.
Επείγει --και αποτελεί και μια σημαντική ευκαιρία-- η Αριστερά να καταδείξει σαφώς τον τρόπο που σχετίζονται τα πράγματα. Ο αντίκτυπος της λιτότητας στις υπηρεσίες υγείας θα μπορούσε και πρέπει να αναγκάσει τα συνδικάτα να αποβάλουν τελικά τη δουλοπρέπεια τους στη νεο-θατσερική ελίτ των Εργατικών και να ενθαρρύνουν τις νέες πολιτικές δυνάμεις να συγχωνευθούν γύρω από την ανάγκη να επικυρωθεί το δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη ως βασικό πολιτικό δικαίωμα, ως συστατικό ισότητας. [...]
* Το Socialist Register πάντοτε προσπαθούσε να οραματίζεται πρακτικές ουτοπίες για τους σοσιαλιστικούς αγώνες. Αυτό είναι κάτι που έχουμε αντιμετωπίσει ως πρόβλημα στον Καναδά σε σχέση με την υγειονομική περίθαλψη -- την ανάγκη να υπερβούμε την απλή περαιτέρω υπονόμευση της δημόσιας υγείας. Ποια η συμβολή του νέου Socialist Register στις πρακτικές ουτοπίες σήμερα και σε ένα πρόγραμμα για την Αριστερά για την υγεία;
Κ.Λ.: Οι αρχές στις οποίες πρέπει να θεμελιώνεται ένα πρόγραμμα υγείας αναδεικνύονται σαφώς στον ανά χείρας τόμο. Γενικά, μια σοσιαλιστική πολιτική υγείας θα έπρεπε να υπερχρεώσει την οικονομική πολιτική να εξυπηρετεί τη λογική: όλοι όσο το δυνατόν υγιέστεροι και όχι κάποιοι ελάχιστοι όσο το δυνατόν πλουσιότεροι. Όπως λέει ο Hans-Ulrich Deppe, ένας διαπρεπής γερμανός καθηγητής της ιατρικής, στο δοκίμιό του για τη φύση της υγειονομικής περίθαλψης, η υγεία είναι μια καθολική ανάγκη που πρέπει να συνιστά καθολικό δικαίωμα, και αυτό σημαίνει ότι κάθε πτυχή της πολιτικής υγείας πρέπει να στηρίζεται στην αρχή της κοινωνικής αλληλεγγύης. Τι σημαίνει αυτό στην πράξη θα ποικίλει ευρέως, ανάλογα με το σύστημα υγείας που υπάρχει ήδη, τη δημόσια στάση απέναντι στην υγεία και την ιατρική, τις αναγκαίες ιδιαιτερότητας κάθε χώρας κλπ. Και δεν μπορεί παρά να επιλυθεί στην πράξη∙ τα λεπτομερή σχέδια που γίνονται εκ των προτέρων δεν πρόκειται να βοηθήσουν πολύ. Ωστόσο, μια δημοκρατικότερη πολιτική υγείας, που πρέπει να είναι η αφετηρία, θα συνεπάγεται πάντα μερικές εντυπωσιακές αλλαγές. Για παράδειγμα, το δυνατό επιλογικό κείμενο του Julian Tudor Hart επισημαίνει ότι στις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες, το εν τρίτο των ενηλίκων --ένα αστρονομικό ποσοστό-- υποφέρει από κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας, όμως μόνο ένα μικροσκοπικό μέρος της δυστυχίας που αυτό αντιπροσωπεύει αναγνωρίζεται, πόσο μάλλον θεραπεύεται --ακόμη και σε συστήματα υγείας που υποθετικά είναι εξίσου προσιτά σε όλους.
Μια σοσιαλιστική πολιτική υγείας πρέπει προφανώς να το αντιμετωπίσει, κάτι που συνεπάγεται κάποιες σημαντικές μετατοπίσεις στάσεων και πόρων, και μια ριζική αλλαγή στους κοινωνικούς όρους που προκαλούν μεγάλο μέρος του προβλήματος. Μια σοσιαλιστική πολιτική υγείας θα στόχευε στην εναρμόνιση των ιατρικών προτεραιοτήτων με τα συμπεράσματα της ιατρικής επιστήμης -- ένα πολύ διαφορετικό πράγμα από την προτεραιότητα που αποδίδεται τώρα στην ιατρική φροντίδα υψηλής τεχνολογίας για περιπτώσεις που αντιπροσωπεύουν ένα μικροσκοπικό μέρος του βάρους της ασθένειας ανάμεσα στον ευρύτερο πληθυσμό (για να μην αναφερθώ στους πληθυσμούς του παγκόσμιου Νότου).
Το να αναλογιζόμαστε πώς θα έμοιαζε μια σοσιαλιστική πολιτική υγείας σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στην πραγματικότητα ανοίγει διάφορους εξαιρετικά συναρπαστικούς ορίζοντες. Δημιουργεί επίσης τη δυνατότητα νέων συμμαχιών εν γένει στον αγώνα για σοσιαλισμό. Παραδείγματος χάριν, μόλις αναγνωριστεί ότι η καλή υγεία εξαρτάται περισσότερο από την κοινωνική και οικονομική ισότητα απʼ ό,τι από την υγειονομική περίθαλψη --όσο εξαιρετικά σημαντική και αν είναι η υγειονομική περίθαλψη-- οι ακτιβιστές της υγείας, που αναλογίζονται το είδος της πολιτικής που απαιτείται για να εξασφαλιστεί καλή υγεία για όλους, βρίσκουν φυσικούς συμμάχους σε μια ολόκληρη σειρά κινημάτων που αγωνίζονται για την ισότητα στην εργασία, για τις γυναίκες, για τους ανέργους, για τους ανθρώπους χωρίς χαρτιά και για τις ποικίλες μειονότητες. Με τον ίδιο τρόπο, η πρόβλεψη του κράτους και της δημοκρατικής λογοδοσίας που θα μπορούσε να εξασφαλίσει ότι η μεγιστοποίηση της υγείας των ανθρώπων έγινε και παρέμεινε μια βασική υποχρέωση της κοινωνίας, είναι ένας ισχυρός τρόπος να επικεντρώσουμε στο είδος του κράτους που απαιτείται για την επίτευξη άλλων αλληλέγγυων στόχων.
Η υγεία είναι ένα βαθιά «συγκινησιακό» θέμα και η Αριστερά έχει κάθε λόγο να το κάνει προνομιακό. Όχι μόνο για να υπερασπίσει τη δημόσια καθολική πρόσβαση στην περίθαλψη, αλλά και με μια ριζοσπαστική έννοια, όπως προτείναμε με τον Λίο Πάνιτς στον πρόλογο: η αντίφαση καπιταλισμού και υγείας θα έπρεπε να μετατραπεί σε κεντρική διάσταση μιας ανανεωμένης σοσιαλιστικής στρατηγικής.
μετάφραση: Κατερίνα Λαμπρινού
Ο ετήσιος τόμος του Socialist Register με τίτλο Νοσηρά Συμπτώματα: η υγεία στον καπιταλισμό (επιμ. Leo Panitch και Colin Leys) παρέχει μια ριζοσπαστική αποτίμηση της υγείας στον καπιταλισμό, επιδιώκοντας μια συστηματική περιγραφή της ανταγωνιστικής σχέσης μεταξύ καπιταλισμού και ανθρώπινου σώματος, του τρόπου που η σύγχρονη υγειονομική περίθαλψη έχει διαβρωθεί σε βάθος από τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και των τρόπων με τους οποίους οι εργαζόμενοι στον χώρο της υγείας, οι ακτιβιστές και οι σοσιαλιστές αγωνίζονται και ακολουθούν εναλλακτικές πορείες αλληλεγγύης για την ανθρώπινη υγεία.
* Ποια είναι τα κεντρικά θέματα που θίγει το νέο Socialist Register;
Κόλιν Λις: Υπάρχουν στην πραγματικότητα δύο κεντρικά ζητήματα. Αφενός η ανάγκη να επικεντρωθούμε στη μαχητική εκστρατεία που διεξάγεται από το κεφάλαιο --τη βιομηχανία ασφαλίσεων υγείας, τη φαρμακευτική και βιοτεχνολογική βιομηχανία και τις εταιρείες υγειονομικής περίθαλψης-- για να διαλυθούν τα κρατικά συστήματα υγείας, στις χώρες όπου υφίστανται, και να μετατραπούν σε πεδία συσσώρευσης. Σε χώρες με μεσαίο και υψηλό εισόδημα οι δυνητικές αγορές αντιστοιχούν στο 7 έως 12% του εθνικού εισοδήματος. Ίσως και παραπάνω. Η δύναμη των επιχειρήσεων που κινούνται στον χώρο των υπηρεσιών δημόσιας υγείας είναι τεράστια και συνεχώς διευρύνεται. Στον Καναδά και το Ηνωμένο Βασίλειο, καθώς και σε άλλες ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, αποτελούν παράγοντες εξαιρετικής σημασίας για την αναδιάρθρωση των κρατών πάνω σε νεοφιλελεύθερους άξονες, η οποία, λίγο έως πολύ, προωθείται τα τελευταία τριάντα χρόνια σε όλες τις χώρες, ενώ όλο και περισσότερο εγκαθίσταται στην καρδιά του σχεδιασμού της κυβερνητικής πολιτικής. Τα υπουργεία Υγείας και τα διάφορα σχετικά τμήματα έχουν συρρικνωθεί και ο πολιτικός σχεδιασμός παραδίνεται στον ιδιωτικό τομέα, του οποίου το προσωπικό είτε αναλαμβάνει χρέη συμβούλου είτε καταλαμβάνει κυβερνητικές θέσεις, ενώ παράλληλα υπουργοί και δημόσιοι υπάλληλοι με πολυετή πείρα σπεύδουν να αναλάβουν επικερδείς θέσεις στον ιδιωτικό τομέα. Το σύνορο ανάμεσα στο δημόσιο και ιδιωτικό συμφέρον συνεχώς επικαλύπτεται, ειδικά όσον αφορά την υγεία. Αυτό δεν έχει γίνει πέρα για πέρα αντιληπτό.
Το δεύτερο θεμελιώδες ζήτημα είναι το γεγονός ότι η υγειονομική περίθαλψη, σημαντική καθώς είναι, δεν είναι το πλέον σημαντικό: οι κρίσιμοι καθοριστικοί παράγοντες για την υγεία, όπου και αν ζει κανείς --στην Ινδία, τον Καναδά, τη Νότια Αφρική, τις ΗΠΑ, δεν έχει σημασία--, είναι τα καλά τρόφιμα, η καλή στέγη, η ασφάλεια στην εργασία και η προστασία απέναντι στις μολύνσεις. Έτσι, το εάν εσείς και η οικογένειά σας είστε υγιείς ή όχι είναι προ πάντων θέμα ισότητας. Οι φτωχότερες χώρες έχουν χειρότερη υγεία, όπως και οι φτωχότεροι άνθρωποι σε όλες τις χώρες, ακόμα και στις πλούσιες. Αν η δημόσια πολιτική δεν συνδεθεί με την ισότητα, ακόμα και στις πλούσιες χώρες, η υγεία των περισσότερων ανθρώπων θα παραμείνει σε πολύ χειρότερο επίπεδο απʼ ό,τι συνιστάται. Αλλά όσο πιο νεοφιλελεύθερη είναι μια κυβέρνηση, τόσο λιγότερο η πολιτική ενδιαφέρεται για την ισότητα.
Στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου η ανισότητα έχει οξυνθεί εντυπωσιακά, όλο και περισσότεροι καταδικάζονται στον πόνο, την ανικανότητα και τον πρόωρο θάνατο. Το ίδιο ισχύει διεθνώς. Όπως μας δείχνει στο δοκίμιό της η Meri Koivusalo, ο αποτελεσματικός έλεγχος σε θέματα διεθνούς πολιτικής υγείας σταθερά μεταφέρεται από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας στις εμπορικές οργανώσεις που δεν λογοδοτούν, όπως το Ίδρυμα Γκέιτς και το Παγκόσμιο Ταμείο ενάντια στο AIDS, τη Φυματίωση και την Ελονοσία. Ακόμη και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εξαρτάται από διάφορες εθελοντικές εισφορές για πάνω από τα τέσσερα πέμπτα του προϋπολογισμού του, ενώ η βασική του χρηματοδότηση προέρχεται από τα κράτη-μέλη των Ηνωμένων Εθνών. Ο όγκος των ενισχύσεων για την υγεία ελέγχεται έτσι όλο και περισσότερο από τις εταιρείες που συνδέονται με συγκεκριμένα συμφέροντα, ειδικά τις μεγάλες φαρμακευτικές. Η δέσμευση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, το 1978, να προωθήσει «υγεία για όλους» μέσω της διευρυμένης πρωτοβάθμιας περίθαλψης έχει ανοίξει το δρόμο σε στοχευμένη βοήθεια για συγκεκριμένες ασθένειες που επιλέγουν σε μεγάλο βαθμό οι παραπάνω εταιρείες. Ο στόχος να βελτιωθεί η υγεία των ανθρώπων απεμπολείται υπέρ του κέρδους.
* Πώς η υγειονομική περίθαλψη και όλες οι συναφείς δραστηριότητες και τομείς της εντάχθηκαν στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και την παγκόσμια δυναμική του; Υπάρχουν κάποιες ειδικές αντιφάσεις που το ανά χείρας Socialist Register αποκαλύπτει;
Κ.Λ.: Υπάρχει αντικειμενικά μια αντίφαση ανάμεσα στην ανάγκη του κεφαλαίου για εργατικό δυναμικό ικανό να παρέχει αξιόπιστη εργατική δύναμη, και επομένως αρκετά υγιές, και τον καταναγκασμό που ασκείται στα επιμέρους κεφάλαια --τις επιχειρήσεις-- να επιδιώκουν συνεχώς να πληρώνουν λιγότερα, πολύ κάτω από αυτό που απαιτείται για να παραμείνουν οι εργαζόμενοι υγιείς. Η αντίφαση αυτή όμως είναι λιγότερο πρόδηλη αυτή τη στιγμή, λόγω της τεράστιας στρατιάς διαθέσιμων εργαζομένων στην Κίνα, την Ινδία και τις άλλες χώρες του λεγόμενου «Νότου». Μέχρι τώρα το παγκόσμιο κεφάλαιο δεν έχει υποχρεωθεί να συμβάλει ώστε να κρατηθεί αυτό το εργατικό δυναμικό υγιές.
Υπάρχει όμως επίσης μια άμεση αντίφαση ανάμεσα στον ρόλο της υγειονομικής περίθαλψης να καταστήσει τον καπιταλισμό αποδεκτό στους εργαζομένους --στη λειτουργία νομιμοποίησής του-- και την επιθυμία του κεφαλαίου στον χώρο της περίθαλψης για κέρδη. Ένα σημαντικό δοκίμιο του Shaoguang Wang στον ανά χείρας τόμο δείχνει ότι, προκειμένου να διατηρηθεί η πολιτική σταθερότητα, η κινεζική κυβέρνηση αισθάνεται υποχρεωμένη, χάριν της κοινωνικής σταθερότητας, να εγκαταλείψει την αγοραία προσέγγιση όσον αφορά την υγειονομική περίθαλψη και να στοχεύσει τουλάχιστον στην αποκατάσταση της καθολικής πρόσβασης σε αυτήν. Το αν τα εκλογικά σώματα της Δύσης, που θεωρούν δεδομένη την καθολική πρόσβαση στην περίθαλψη, αποδεχτούν τη μετατροπή της σε εμπόρευμα, πολύ ανισότιμα διαθέσιμο, είναι ένα ερώτημα στο οποίο η Αριστερά πρέπει να επικεντρώσει επειγόντως. Οι άνθρωποι θα είναι έτοιμοι να δεχτούν την ιδέα ότι η υγεία των ανθρώπων δεν είναι πλέον ευθύνη των κυβερνήσεων;
* Το ΔΝΤ έχει επιβάλει λιτότητα για μια δεκαετία στον δημόσιο τομέα, στις αμοιβές και τα επιδόματα. Πρόκειται για το κερασάκι στην τούρτα μετά από μια μεγάλη περίοδο αγώνων ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της υγειονομικής περίθαλψης και των εργασιακών συνθηκών των εργαζομένων στον χώρο της περίθαλψης. Έχετε εμπλακεί σε πολλούς από αυτούς τους αγώνες για το ΕΣΥ στη Μεγάλη Βρετανία και, φυσικά, εν μέρει και στον Καναδά, δεδομένων των συχνών επισκέψεων και των συνεχόμενων στενών επαφών σας. Τι άλλο νομίζετε ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε;
Κ.Λ.: Πρόκειται για πολύ σημαντικό ζήτημα. Στις χώρες του ΟΟΣΑ, εκτός από τις ΗΠΑ (όπου η υγεία εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως εμπόρευμα), οι άνθρωποι έχουν αντισταθεί --με διαφορετικούς βαθμούς επιτυχίας, ανάλογα με τις περιστάσεις-- στην ιδιωτικοποίηση των δημόσιων συστημάτων υγείας που εγκαθιδρύθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στον Καναδά παραδείγματος χάριν, η πραγματικότητα της αμερικανικής αγοράς υγειονομικής περίθαλψης είναι εκεί, μόλις διασχίσεις τα σύνορα. Πολλοί Καναδοί έχουν εκεί συγγενείς και ξέρουν τα πάντα. Δεν χρειαζόταν να δουν το «Sicko» του Μάικλ Μουρ. Πολλοί Καναδοί είναι επίσης σχετικά όψιμοι μετανάστες που γνωρίζουν καλά «την ελευθερία από το φόβο» της ασθένειας ή των ατυχημάτων που τους προσφέρει το καθολικό υγειονομικό σύστημα στην χώρα υποδοχής. Συν τοις άλλοις, τα εργατικά συνδικάτα έχουν επενδύσει στην πάλη για να υπερασπίσουν την καναδική υγειονομική περίθαλψη: ο Συνασπισμός Υγείας του Καναδά είναι αγαπητός στα ΜΜΕ και διαθέτει μεγάλη υποστήριξη. Το αποτέλεσμα είναι πολύ κοντά στην ομοφωνία, όσο κάτι τέτοιο είναι δυνατό σε ένα ελεύθερο και δημοκρατικό κράτος -- σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα το 89,9% των Καναδών υποστηρίζει ή μάλλον υποστηρίζει την καθολική υγειονομική περίθαλψη.
Παρά την ογκώδη αυτή δημόσια υποστήριξη, το καναδικό σύστημα υγείας υπόκειται επίσης στην εφαρμογή του νεο-τεϋλορισμού στα νοσοκομεία, με απολύσεις βοηθητικού προσωπικού στον τομέα της καθαριότητας, στα πλυντήρια και τα μαγειρεία των νοσοκομείων, και στη μετακύληση της περίθαλψης στην απλήρωτη εργασία των οικογενειών, και ειδικά των γυναικών. Αυτό αναδεικνύεται σαφώς στο δοκίμιο των Pat και Hugh Armstrong σχετικά με τους αγώνες για τον έλεγχο στον εργασιακό χώρο της περίθαλψης στον Καναδά. Η προτροπή για περαιτέρω μειώσεις στον δημόσιο τομέα και οι επιθέσεις στα δικαιώματα των εργαζομένων του δημόσιου θα επιδεινώσουν αναμφισβήτητα αυτές τις τάσεις, αλλά, όπως επίσης παρουσιάζουν οι Armstrong, υπάρχει μια διευρυνόμενη δυνατότητα για συμμαχίες μεταξύ των βοηθητικών εργαζομένων, των νοσοκόμων ακόμη και των γιατρών για να αντιμετωπίσουν τις νέες επιθέσεις.
Στην Αγγλία, όπου η επίθεση στο δημόσιο σύστημα έχει προχωρήσει πολύ περισσότερο, οι πραγματοποιηθείσες εκστρατείες εναντίον της υπονομεύονται από το γεγονός ότι προωθήθηκε όχι από τους συντηρητικούς (που θα ήταν φυσικά ευτυχείς να το δουν να συμβαίνει), αλλά από μια κυβέρνηση Εργατικών -- και τα συνδικάτα είναι συνδεδεμένα με το Εργατικό Κόμμα. Ακόμη και το UNISON, το κύριο εργατικό σωματείο των υγειονομικών υπηρεσιών, είναι απρόθυμο να επιτεθεί στην εμπορευματοποίηση του Εθνικού Συστήματος Υγείας δημόσια, ακόμα κι αν τα μέλη του είναι αντίθετα σε συντριπτικό ποσοστό. Κατά συνέπεια, ενώ το ΕΣΥ παραμένει ο δημοφιλέστερος θεσμός στη χώρα, υπάρχει περιορισμένη αντίληψη για το πόσο πολύ και γρήγορα κατακερματίζεται και ιδιωτικοποιείται. Τώρα που όλα τα μεγάλα πολιτικά κόμματα έχουν υποστηρίξει την άποψη ότι όλοι πρέπει να σηκώσουν τα χέρια και να πληρώσουν για την πλεονεξία των τραπεζιτών, συναινώντας σε μια δεκαετία περικοπών στις δημόσιες υπηρεσίες, θα είναι ενδιαφέρον να δούμε τι θα συμβεί όταν οι περικοπές αρχίσουν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στις υγειονομικές υπηρεσίες.
Επείγει --και αποτελεί και μια σημαντική ευκαιρία-- η Αριστερά να καταδείξει σαφώς τον τρόπο που σχετίζονται τα πράγματα. Ο αντίκτυπος της λιτότητας στις υπηρεσίες υγείας θα μπορούσε και πρέπει να αναγκάσει τα συνδικάτα να αποβάλουν τελικά τη δουλοπρέπεια τους στη νεο-θατσερική ελίτ των Εργατικών και να ενθαρρύνουν τις νέες πολιτικές δυνάμεις να συγχωνευθούν γύρω από την ανάγκη να επικυρωθεί το δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη ως βασικό πολιτικό δικαίωμα, ως συστατικό ισότητας. [...]
* Το Socialist Register πάντοτε προσπαθούσε να οραματίζεται πρακτικές ουτοπίες για τους σοσιαλιστικούς αγώνες. Αυτό είναι κάτι που έχουμε αντιμετωπίσει ως πρόβλημα στον Καναδά σε σχέση με την υγειονομική περίθαλψη -- την ανάγκη να υπερβούμε την απλή περαιτέρω υπονόμευση της δημόσιας υγείας. Ποια η συμβολή του νέου Socialist Register στις πρακτικές ουτοπίες σήμερα και σε ένα πρόγραμμα για την Αριστερά για την υγεία;
Κ.Λ.: Οι αρχές στις οποίες πρέπει να θεμελιώνεται ένα πρόγραμμα υγείας αναδεικνύονται σαφώς στον ανά χείρας τόμο. Γενικά, μια σοσιαλιστική πολιτική υγείας θα έπρεπε να υπερχρεώσει την οικονομική πολιτική να εξυπηρετεί τη λογική: όλοι όσο το δυνατόν υγιέστεροι και όχι κάποιοι ελάχιστοι όσο το δυνατόν πλουσιότεροι. Όπως λέει ο Hans-Ulrich Deppe, ένας διαπρεπής γερμανός καθηγητής της ιατρικής, στο δοκίμιό του για τη φύση της υγειονομικής περίθαλψης, η υγεία είναι μια καθολική ανάγκη που πρέπει να συνιστά καθολικό δικαίωμα, και αυτό σημαίνει ότι κάθε πτυχή της πολιτικής υγείας πρέπει να στηρίζεται στην αρχή της κοινωνικής αλληλεγγύης. Τι σημαίνει αυτό στην πράξη θα ποικίλει ευρέως, ανάλογα με το σύστημα υγείας που υπάρχει ήδη, τη δημόσια στάση απέναντι στην υγεία και την ιατρική, τις αναγκαίες ιδιαιτερότητας κάθε χώρας κλπ. Και δεν μπορεί παρά να επιλυθεί στην πράξη∙ τα λεπτομερή σχέδια που γίνονται εκ των προτέρων δεν πρόκειται να βοηθήσουν πολύ. Ωστόσο, μια δημοκρατικότερη πολιτική υγείας, που πρέπει να είναι η αφετηρία, θα συνεπάγεται πάντα μερικές εντυπωσιακές αλλαγές. Για παράδειγμα, το δυνατό επιλογικό κείμενο του Julian Tudor Hart επισημαίνει ότι στις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες, το εν τρίτο των ενηλίκων --ένα αστρονομικό ποσοστό-- υποφέρει από κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας, όμως μόνο ένα μικροσκοπικό μέρος της δυστυχίας που αυτό αντιπροσωπεύει αναγνωρίζεται, πόσο μάλλον θεραπεύεται --ακόμη και σε συστήματα υγείας που υποθετικά είναι εξίσου προσιτά σε όλους.
Μια σοσιαλιστική πολιτική υγείας πρέπει προφανώς να το αντιμετωπίσει, κάτι που συνεπάγεται κάποιες σημαντικές μετατοπίσεις στάσεων και πόρων, και μια ριζική αλλαγή στους κοινωνικούς όρους που προκαλούν μεγάλο μέρος του προβλήματος. Μια σοσιαλιστική πολιτική υγείας θα στόχευε στην εναρμόνιση των ιατρικών προτεραιοτήτων με τα συμπεράσματα της ιατρικής επιστήμης -- ένα πολύ διαφορετικό πράγμα από την προτεραιότητα που αποδίδεται τώρα στην ιατρική φροντίδα υψηλής τεχνολογίας για περιπτώσεις που αντιπροσωπεύουν ένα μικροσκοπικό μέρος του βάρους της ασθένειας ανάμεσα στον ευρύτερο πληθυσμό (για να μην αναφερθώ στους πληθυσμούς του παγκόσμιου Νότου).
Το να αναλογιζόμαστε πώς θα έμοιαζε μια σοσιαλιστική πολιτική υγείας σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στην πραγματικότητα ανοίγει διάφορους εξαιρετικά συναρπαστικούς ορίζοντες. Δημιουργεί επίσης τη δυνατότητα νέων συμμαχιών εν γένει στον αγώνα για σοσιαλισμό. Παραδείγματος χάριν, μόλις αναγνωριστεί ότι η καλή υγεία εξαρτάται περισσότερο από την κοινωνική και οικονομική ισότητα απʼ ό,τι από την υγειονομική περίθαλψη --όσο εξαιρετικά σημαντική και αν είναι η υγειονομική περίθαλψη-- οι ακτιβιστές της υγείας, που αναλογίζονται το είδος της πολιτικής που απαιτείται για να εξασφαλιστεί καλή υγεία για όλους, βρίσκουν φυσικούς συμμάχους σε μια ολόκληρη σειρά κινημάτων που αγωνίζονται για την ισότητα στην εργασία, για τις γυναίκες, για τους ανέργους, για τους ανθρώπους χωρίς χαρτιά και για τις ποικίλες μειονότητες. Με τον ίδιο τρόπο, η πρόβλεψη του κράτους και της δημοκρατικής λογοδοσίας που θα μπορούσε να εξασφαλίσει ότι η μεγιστοποίηση της υγείας των ανθρώπων έγινε και παρέμεινε μια βασική υποχρέωση της κοινωνίας, είναι ένας ισχυρός τρόπος να επικεντρώσουμε στο είδος του κράτους που απαιτείται για την επίτευξη άλλων αλληλέγγυων στόχων.
Η υγεία είναι ένα βαθιά «συγκινησιακό» θέμα και η Αριστερά έχει κάθε λόγο να το κάνει προνομιακό. Όχι μόνο για να υπερασπίσει τη δημόσια καθολική πρόσβαση στην περίθαλψη, αλλά και με μια ριζοσπαστική έννοια, όπως προτείναμε με τον Λίο Πάνιτς στον πρόλογο: η αντίφαση καπιταλισμού και υγείας θα έπρεπε να μετατραπεί σε κεντρική διάσταση μιας ανανεωμένης σοσιαλιστικής στρατηγικής.
μετάφραση: Κατερίνα Λαμπρινού
