Το νοικοκύρεμα και η ανάπτυξη
Η ελληνική κρίση και η αναποτελεσματικότητα των θεσμών
Αριστείδης Χατζής, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2011-12-16
Το ερώτημα που απασχολεί τους πάντες πλέον είναι το πότε θα γίνουν οι εκλογές. Είναι ένα εύλογο ερώτημα. Οι εκλογές είναι απαραίτητες γιατί το έλλειμμα νομιμοποίησης δεν έχει ξεπεραστεί, παρά τον σχηματισμό πολυκομματικής κυβέρνησης. Θα πρέπει σύντομα να δοθεί στον ελληνικό λαό η δυνατότητα να ερωτηθεί για το μέλλον του. Οι εκλογές αυτές θα διαφέρουν από τις προηγούμενες σε κάτι θεμελιώδες: οι δυνατότητες εξαπάτησης του ελληνικού λαού έχουν μειωθεί σημαντικά. Αυτό όμως δεν με κάνει καθόλου αισιόδοξο.
Βλέπετε, πιστεύω ότι οι εκλογές αυτές, όποιο και αν είναι το αποτέλεσμά τους, δεν θα επιλύσουν το ελληνικό πρόβλημα και φοβάμαι ότι δεν θα αποτελέσουν ούτε καν την αφετηρία επίλυσής του. Διότι η βασική αιτία της κρίσης δεν είναι ούτε το χρέος, ούτε η πτώχευση, ούτε η παγκόσμια κρίση, ούτε το ευρώ, αλλά ούτε και τα συμπτώματα που υποκρύπτουν την πραγματική αιτία: η ελληνική κρίση είναι μια θεσμική κρίση. Είναι ταυτόχρονα κρίση απουσίας, ανεπάρκειας και αναποτελεσματικότητας θεσμών και σε πολλές περιπτώσεις κρίση κακών ποιοτικά θεσμών, θεσμών που παγιδεύουν την ελληνική κοινωνία αντί να την προστατεύουν και να την ενδυναμώνουν. Οποια κυβέρνηση προκύψει θα πρέπει να αντιμετωπίσει αυτή τη θεσμική αποτυχία.
Ο μεγάλος αμερικανός οικονομολόγος Mancur Olson είχε διακρίνει τις προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη και πρόοδο μιας χώρας: ελεύθερη αγορά, κράτος δικαίου, θεσμικό πλαίσιο κατάλληλο για οικονομική ανάπτυξη και ελίτ που να καταλαβαίνουν οικονομικά. Ας αφήσουμε την τελευταία προϋπόθεση γιατί είναι μια πικρή ιστορία και ας μην ανοίξουμε τη συζήτηση για το κράτος δικαίου. Προφανώς η Ελλάδα είναι ένα κράτος δικαίου, αλλά σίγουρα δεν αποτελεί και πρότυπο.
Η ελληνική οικονομία αποτελείται μήπως από ελεύθερες ανταγωνιστικές αγορές; Αν δούμε τους πρόσφατους δείκτες, η εικόνα της Ελλάδας είναι τραγική. Στην Εκθεση για την Παγκόσμια Οικονομική Ελευθερία η Ελλάδα βρίσκεται στην ίδια θέση με τη Ρωσία (τυχαίο;), δηλαδή στην 81η θέση ανάμεσα σε 141 χώρες. Στην Εκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας για την επιχειρηματικότητα η Ελλάδα κατατάσσεται 109η ανάμεσα σε 183 χώρες. Αυτό σημαίνει ότι τα θεσμικά και άλλα εμπόδια που θέτουμε στην επιχειρηματικότητα είναι χειρότερα από εκείνα στην Αίγυπτο, την Αιθιοπία, τη Ρουάντα και το Καζαχστάν, ενώ η Μποτσουάνα και η Ουγκάντα έχουν καλύτερη θέση στην κατάταξη ελευθερίας των αγορών. Στην έκθεση για την ανταγωνιστικότητα βρισκόμαστε στην 90ή θέση ανάμεσα σε 142 χώρες. Το ίδιο θλιβεροί είναι και όλοι οι σχετικοί δείκτες (π.χ. διαφθοράς, εμπιστοσύνης, επενδύσεων), που υποδεικνύουν αυτό που όλοι γνωρίζουμε: η ελληνική αγορά είναι ένας κρατικοδίαιτος παράδεισος ολιγοπωλίων, φοροφυγάδων και συντεχνιών.
Πώς στέκεται όρθιο αυτό το σαθρό οικοδόμημα σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και διεθνούς ανταγωνισμού; Ενώ έχουν σαπίσει τα πάντα εντός του και καταπίνει τους πιο αδύναμους από όσους το κατοικούν (η ανεργία των νέων πλησιάζει στο 50%), δεν λέει να καταρρεύσει. Τα δοκάρια βλέπετε που το στηρίζουν είναι γερά. Ο Ολσον στο έργο του «Η άνοδος και η παρακμή των εθνών» (1982) εντόπισε τα αίτια παρακμής των εθνών στον σχηματισμό και στη συμπεριφορά οργανωμένων ομάδων στο εσωτερικό τους, έπειτα από μεγάλες περιόδους πολιτικής σταθερότητας. Τα οργανωμένα συμφέροντα αποκτούν σταδιακά μεγάλη δύναμη, καθιστώντας ταυτόχρονα αναπόφευκτη τη «θεσμική σκλήρωση» (institutional sclerosis), δηλαδή τον ουσιαστικό εκπεσμό των δημοκρατικών θεσμών και τη διαστρέβλωση της αγοράς που αυτός επιφέρει νομοτελειακά, καθώς ένα μεγάλο μέρος των πόρων δεν επενδύεται παραγωγικά αλλά σπαταλιέται σε «ανελαστικές δαπάνες» για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των ομάδων πίεσης. Ο Oλσον είναι ξεκάθαρος: «Η οικονομική επιτυχία μιας χώρας δεν εξαρτάται τόσο από τους φυσικούς πόρους ή τη στρατηγική της θέση όσο από τον βαθμό ανοησίας της εφαρμοζόμενης πολιτικής και των θεσμών της. Μια φτωχή χώρα που μπορεί να νοικοκυρευτεί θα αναπτυχθεί σαν αστραπή».
Αλλά τα δοκάρια αυτά δεν λυγίζουν εύκολα. Ο ΟΟΣΑ στην πρόσφατη έκθεσή του το αποκλείει: «Οι κυβερνήσεις της Ελλάδας δεν έχουν ούτε την ικανότητα ούτε τη γνώση για να εφαρμόσουν ένα πρόγραμμα εκτεταμένων μεταρρυθμίσεων. Η κεντρική διοίκηση δεν διαθέτει τα πρακτικά εργαλεία, την κουλτούρα και την ικανότητα να σχεδιάσει, να εκτελέσει και να ελέγξει την εφαρμογή παραγωγικών πολιτικών».
Δεν υπάρχει λύση λοιπόν στο πρόβλημα της θεσμικής σκλήρωσης; Ο Oλσον απαντά: «Ανακάλεσε όλη τη νομοθεσία που εξασφαλίζει τα συμφέροντα των ομάδων πίεσης και εφάρμοσε με αυστηρότητα τη νομοθεσία προστασίας του ανταγωνισμού ενάντια σε κάθε καρτέλ ή "συγκεντρωμένο συμφέρον" που επιχειρεί να χρησιμοποιήσει τη δύναμή του για να πετύχει τιμές ή μισθούς υψηλότερους από αυτούς που θα πετύχαινε με τον ανταγωνισμό».
Δυστυχώς όμως οι πολιτικές αυτές έρχονται σε αντίθεση με τη «συνείδηση» του εκάστοτε κ. Βορίδη. Και είναι γνωστό ότι πάνω απ’ όλα πρέπει να τα έχεις καλά με τη συνείδησή σου.
---
Ο Αριστείδης Χατζής είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα ΜΙΘΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών
Βλέπετε, πιστεύω ότι οι εκλογές αυτές, όποιο και αν είναι το αποτέλεσμά τους, δεν θα επιλύσουν το ελληνικό πρόβλημα και φοβάμαι ότι δεν θα αποτελέσουν ούτε καν την αφετηρία επίλυσής του. Διότι η βασική αιτία της κρίσης δεν είναι ούτε το χρέος, ούτε η πτώχευση, ούτε η παγκόσμια κρίση, ούτε το ευρώ, αλλά ούτε και τα συμπτώματα που υποκρύπτουν την πραγματική αιτία: η ελληνική κρίση είναι μια θεσμική κρίση. Είναι ταυτόχρονα κρίση απουσίας, ανεπάρκειας και αναποτελεσματικότητας θεσμών και σε πολλές περιπτώσεις κρίση κακών ποιοτικά θεσμών, θεσμών που παγιδεύουν την ελληνική κοινωνία αντί να την προστατεύουν και να την ενδυναμώνουν. Οποια κυβέρνηση προκύψει θα πρέπει να αντιμετωπίσει αυτή τη θεσμική αποτυχία.
Ο μεγάλος αμερικανός οικονομολόγος Mancur Olson είχε διακρίνει τις προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη και πρόοδο μιας χώρας: ελεύθερη αγορά, κράτος δικαίου, θεσμικό πλαίσιο κατάλληλο για οικονομική ανάπτυξη και ελίτ που να καταλαβαίνουν οικονομικά. Ας αφήσουμε την τελευταία προϋπόθεση γιατί είναι μια πικρή ιστορία και ας μην ανοίξουμε τη συζήτηση για το κράτος δικαίου. Προφανώς η Ελλάδα είναι ένα κράτος δικαίου, αλλά σίγουρα δεν αποτελεί και πρότυπο.
Η ελληνική οικονομία αποτελείται μήπως από ελεύθερες ανταγωνιστικές αγορές; Αν δούμε τους πρόσφατους δείκτες, η εικόνα της Ελλάδας είναι τραγική. Στην Εκθεση για την Παγκόσμια Οικονομική Ελευθερία η Ελλάδα βρίσκεται στην ίδια θέση με τη Ρωσία (τυχαίο;), δηλαδή στην 81η θέση ανάμεσα σε 141 χώρες. Στην Εκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας για την επιχειρηματικότητα η Ελλάδα κατατάσσεται 109η ανάμεσα σε 183 χώρες. Αυτό σημαίνει ότι τα θεσμικά και άλλα εμπόδια που θέτουμε στην επιχειρηματικότητα είναι χειρότερα από εκείνα στην Αίγυπτο, την Αιθιοπία, τη Ρουάντα και το Καζαχστάν, ενώ η Μποτσουάνα και η Ουγκάντα έχουν καλύτερη θέση στην κατάταξη ελευθερίας των αγορών. Στην έκθεση για την ανταγωνιστικότητα βρισκόμαστε στην 90ή θέση ανάμεσα σε 142 χώρες. Το ίδιο θλιβεροί είναι και όλοι οι σχετικοί δείκτες (π.χ. διαφθοράς, εμπιστοσύνης, επενδύσεων), που υποδεικνύουν αυτό που όλοι γνωρίζουμε: η ελληνική αγορά είναι ένας κρατικοδίαιτος παράδεισος ολιγοπωλίων, φοροφυγάδων και συντεχνιών.
Πώς στέκεται όρθιο αυτό το σαθρό οικοδόμημα σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και διεθνούς ανταγωνισμού; Ενώ έχουν σαπίσει τα πάντα εντός του και καταπίνει τους πιο αδύναμους από όσους το κατοικούν (η ανεργία των νέων πλησιάζει στο 50%), δεν λέει να καταρρεύσει. Τα δοκάρια βλέπετε που το στηρίζουν είναι γερά. Ο Ολσον στο έργο του «Η άνοδος και η παρακμή των εθνών» (1982) εντόπισε τα αίτια παρακμής των εθνών στον σχηματισμό και στη συμπεριφορά οργανωμένων ομάδων στο εσωτερικό τους, έπειτα από μεγάλες περιόδους πολιτικής σταθερότητας. Τα οργανωμένα συμφέροντα αποκτούν σταδιακά μεγάλη δύναμη, καθιστώντας ταυτόχρονα αναπόφευκτη τη «θεσμική σκλήρωση» (institutional sclerosis), δηλαδή τον ουσιαστικό εκπεσμό των δημοκρατικών θεσμών και τη διαστρέβλωση της αγοράς που αυτός επιφέρει νομοτελειακά, καθώς ένα μεγάλο μέρος των πόρων δεν επενδύεται παραγωγικά αλλά σπαταλιέται σε «ανελαστικές δαπάνες» για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των ομάδων πίεσης. Ο Oλσον είναι ξεκάθαρος: «Η οικονομική επιτυχία μιας χώρας δεν εξαρτάται τόσο από τους φυσικούς πόρους ή τη στρατηγική της θέση όσο από τον βαθμό ανοησίας της εφαρμοζόμενης πολιτικής και των θεσμών της. Μια φτωχή χώρα που μπορεί να νοικοκυρευτεί θα αναπτυχθεί σαν αστραπή».
Αλλά τα δοκάρια αυτά δεν λυγίζουν εύκολα. Ο ΟΟΣΑ στην πρόσφατη έκθεσή του το αποκλείει: «Οι κυβερνήσεις της Ελλάδας δεν έχουν ούτε την ικανότητα ούτε τη γνώση για να εφαρμόσουν ένα πρόγραμμα εκτεταμένων μεταρρυθμίσεων. Η κεντρική διοίκηση δεν διαθέτει τα πρακτικά εργαλεία, την κουλτούρα και την ικανότητα να σχεδιάσει, να εκτελέσει και να ελέγξει την εφαρμογή παραγωγικών πολιτικών».
Δεν υπάρχει λύση λοιπόν στο πρόβλημα της θεσμικής σκλήρωσης; Ο Oλσον απαντά: «Ανακάλεσε όλη τη νομοθεσία που εξασφαλίζει τα συμφέροντα των ομάδων πίεσης και εφάρμοσε με αυστηρότητα τη νομοθεσία προστασίας του ανταγωνισμού ενάντια σε κάθε καρτέλ ή "συγκεντρωμένο συμφέρον" που επιχειρεί να χρησιμοποιήσει τη δύναμή του για να πετύχει τιμές ή μισθούς υψηλότερους από αυτούς που θα πετύχαινε με τον ανταγωνισμό».
Δυστυχώς όμως οι πολιτικές αυτές έρχονται σε αντίθεση με τη «συνείδηση» του εκάστοτε κ. Βορίδη. Και είναι γνωστό ότι πάνω απ’ όλα πρέπει να τα έχεις καλά με τη συνείδησή σου.
---
Ο Αριστείδης Χατζής είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα ΜΙΘΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών
