Ο Ζεράρ Ντεπαρντιέ και το φάντασμα του Μπουχάριν

Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη: Το φάντασμα του Νικολάι Μπουχάριν. Κι ενώ από το Κρεμλίνο, ο μεταμοντέρνος τσάρος Βλαντίμιρ Πούτιν προσφέρει απλόχερα τη ρωσική υπηκοότητα στον Ζεράρ Ντεπαρντιέ, ο οποίος επιστρέφει επιδεικτικά το γαλλικό του διαβατήριο και εγκαθίσταται στο Βέλγιο, η σύγκρουση του ταλαντούχου πλην πλουσίου ηθοποιού, με τον σοσιαλιστή πλην φορομπήχτη πρόεδρο της Γαλλίας, Φρανσουά Ολάντ, βγάζει από το «χρονοντούλαπο της ιστορίας» το σχεδόν αιωνόβιο ερώτημα: Είναι εφικτός ο σοσιαλισμός σε μία χώρα;

Ο Μαρξ λέει όχι. Και ο Λένιν, όχι λέει. Ο πρώτος που ψέλλισε δειλά-δειλά ένα ναι, ότι δηλαδή είναι εφικτή η οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μία χώρα, ήταν ο Ιωσήφ Στάλιν, ήδη το 1924. Έτριξαν, βέβαια, τα κόκκαλα του Μαρξ, έτριξαν και του Λένιν, που είχε μόλις αποδημήσει, τον Γενάρη του 1924. Την ιδέα την επεξεργάστηκε και την ανέπτυξε ο Μπουχάριν. Ο Στάλιν, επικεφαλής της τριανδρίας των κεντρώων του Πολιτμπιρό του ΚΚΣΕ (μαζί με τους Ζινόβιεφ και Κάμενεφ), αξιοποίησε τον Μπουχάριν, ηγέτη της δεξιάς τάσης, για να αντιμετωπίσει την πιο επικίνδυνη αριστερή τάση υπό τον Τρότσκι, ο οποίος έβγαζε σπυριά και μόνο στο άκουσμα της εκτρωματικής σύλληψης του «σοσιαλισμού σε μία χώρα» - ο ίδιος ήταν υπέρ της «εξαγωγής της επανάστασης». Η συνέχεια είναι γνωστή και θλιβερή: Με τον Τρότσκι εξόριστο, οι Ζινόβιεφ και Κάμενεφ αποδείχτηκαν εύκολοι αντίπαλοι για τον Στάλιν. Ο Μπουχάριν, διανοούμενος και εξαιρετικό μυαλό, είχε πολλά ερείσματα στα όργανα και στη βάση του κόμματος, ιδίως στους αγρότες (ήταν αντίθετος με την κολλεκτιβοποίηση· το σύνθημά τους προς τους αγρότες ήταν: «Πλουτίστε!» - με σκοπό να προκύψει πλεόνασμα σιτηρών προς εξαγωγή και τα σχετικά έσοδα να αξιοποιηθούν στην εκβιομηχάνιση)· υπέκυψε, ωστόσο, στην αριστοτεχνική χειραγώγηση του κομματικού του πατριωτισμού και της αφοσίωσής του στην ενότητα του κόμματος, από τον πονηρό Γεωργιανό. Η συνεισφορά του στη θεωρία του «σοσιαλισμού σε μία χώρα», αναγκαία για την εδραίωση του Στάλιν στην εξουσία, αποσιωπήθηκε, η αγροτική πολιτική του βαφτίστηκε «καπιταλιστική παρέκκλιση», ο ίδιος παραγκωνίστηκε. Ο τραγικός επίλογος γράφτηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’30, στις δίκες της Μόσχας: «Κόμπα[1], γιατί χρειάζεσαι τον θάνατό μου;» (Коба, зачем тебе нужна моя смерть?) Το τελευταίο αυτό χειρόγραφο σημείωμα του Μπουχάριν προς τον Στάλιν, γραμμένο στη φυλακή, δεν απαντήθηκε ποτέ. Ο Μπουχάριν εκτελέστηκε στις 15 Μαρτίου του ’38, το σημείωμα βρέθηκε στο συρτάρι του Στάλιν το 1953, μετά το θάνατό του.

Οι λόγοι της σφοδρής σύγκρουσης του Ζεράρ Ντεπαρντιέ με το γαλλικό κράτος, είναι γνωστοί και κυριαρχούν στη διεθνή ειδησεογραφία εδώ και περίπου τρεις εβδομάδες:

Ο Γάλλος πρόεδρος Φρανσουά Ολάντ, τρέμοντας μην τυχόν φανεί ανακόλουθος προς τις προεκλογικές δεσμεύσεις του και αποκληθεί «Ολαντρέου», προχώρησε στη φορολόγηση των εισοδημάτων πάνω από 1 εκ. ετησίως, με τον υψηλότατο συντελεστή 75%. Ο Ντεπαρντιέ έστειλε επιστολή διαμαρτυρίας στον πρωθυπουργό Ερό, δηλώνοντας πως εργάζεται από τα δεκατέσσερά του και, μέχρι σήμερα, υπολογίζει

πως έχει πληρώσει στο γαλλικό κράτος 145 εκ. σε φόρους. Έβαλε πωλητήριο στο σπίτι του στην όχθη του Σηκουάνα και εγκαταστάθηκε στο Βέλγιο, σε ένα χωριό στα γαλλοβελγικά σύνορα, οι μισοί κάτοικοι του οποίου είναι πλούσιοι Γάλλοι. Ο Ερό απάντησε με ένα άρθρο, στο οποίο χαρακτήρισε τον Ντεπαρντιέ «αξιοθρήνητο» και

τον κάλεσε να επιτελέσει το «πατριωτικό του καθήκον» σε μια δύσκολη για τη Γαλλία στιγμή.

Η επίκληση του «πατριωτικού καθήκοντος» από τον Γάλλο πρωθυπουργό, συνιστά κατά κράτος ήττα της σοσιαλδημοκρατίας - τουλάχιστον της σύγχρονης γαλλικής βερσιόν της. Κυρίως γιατί υπογραμμίζει μία από τις βασικές αιτίες της ιδεολογικής και πολιτικής παρακμής της σοσιαλδημοκρατίας στις μέρες μας: την απώλεια του διεθνιστικού χαρακτήρα και περιεχομένου της. Φαντάζομαι ότι το φάντασμα του Νικολάι Μπουχάριν, πλανώμενο πάνω από την Ευρώπη και ακούγοντας τη φράση, θα έσκασε ένα πικρό χαμόγελο. Τρία μόλις χρόνια μετά την εκτέλεση του Μπουχάριν από τον σύντροφο Κόμπα, το καλοκαίρι του 1941, η Μεγάλη Σοβιετική Πατρίδα δέχτηκε την αιφνδιαστική επίθεση των στρατιών της Βέρμαχτ. Και τότε, μέσα σε λίγα μόλις εικοσιτετράωρα, ο Ιωσήφ Στάλιν, ο ηγέτης της μίας χώρας όπου οικοδομείτο ο σοσιαλισμός, ξέχασε διεθνισμούς, ταξικές συνειδήσεις και προλεταρίους όλης της γης και βάλθηκε να απευθύνεται στους Ρώσους «πατριώτες», στο «καθήκον τους απέναντι στην πατρίδα», κι επικαλέστηκε μέχρι και τον Μεγάλο Πέτρο, τον Τσάρο των Τσάρων, και τον Αλέξανδρο Νιέφσκι, που νίκησε τους Τεύτονες (Γερμανούς) εισβολείς. Κι έτσι λοιπόν, από τη «διαρκή επανάσταση», φτάσαμε μέσω του «σοσιαλισμού σε μία χώρα», στον «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο» (Великая Отечественная война) του 1941-45. Ο πόλεμος ήταν αναγκαίος, βέβαια, όπως ήρθαν τα πράγματα, για την Ευρώπη συνολικά, διότι ο ναζισμός έπρεπε να ηττηθεί. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός πως δεν μιλάμε απλώς για «στρεβλώσεις» του μαρξισμού, αλλά για κανονικό βιασμό.

Εν πάση περιπτώσει, ο Γάλλος πρόεδρος, ο σοσιαλιστής που ωστόσο ευθυγραμμίζεται με το γκωλικό δόγμα της ισχυρής Γαλλίας ως ηγετικού παράγοντα στην Ευρώπη και προβάλλει αντιστάσεις στην προοπτική της ομοσπονδιοποίησης, διαπίστωσε πολύ γρήγορα πως δεν γίνεται σοσιαλισμός σε μία χώρα, ούτε καν σοσιαλδημοκρατία. Ούτε βέβαια Ευρώπη σε μία χώρα γίνεται. Η κρίση των τελευταίων ετών, απέδειξε ότι δεν γίνεται ούτε κοινό νόμισμα χωρίς κοινή οικονομική πολιτική (αυτό δεν το αρνούνται πλέον ούτε οι Ευρωπαίοι ηγέτες· το δέχονται, απλώς δεν κάνουν και πολλά για να το αλλάξουν, ή, πάντως, δεν τα κάνουν αρκετά γρήγορα). Κοινή οικονομική πολιτική γίνεται, χωρίς κάποιο επίπεδο πολιτικής ένωσης, χωρίς κοινούς θεσμούς, κοινούς αιρετούς άρχοντες, χωρίς κοινά σύνορα; Λογικά, η απάντηση είναι αρνητική και οδηγεί είτε σε περισσότερη Ευρώπη, είτε σε καθόλου. Και η περισσότερη Ευρώπη, αποδείχτηκε πως δεν μπορεί να είναι απλώς το άθροισμα κυρίαρχων εθνικών κρατών, που εκπροσωπούν

αντικρουόμενα συμφέροντα και συζητούν μεταξύ τους σε επίπεδο κορυφής, αλλά κάποιας

μορφής ομοσπονδία.

Για εκείνες τις πολιτικές δυνάμεις που απαντούν «Ναι, περισσότερη Ευρώπη, ναι, ομοσπονδιακή Ευρώπη», προκύπτουν προφανείς προκλήσεις και προβλήματα. Προφανώς επείγει η απάντηση στο ερώτημα «Ποια Ευρώπη» και προφανώς η απάντηση δεν θα είναι μία. Και βεβαίως θα υπάρχουν απαντήσεις δεξιές και απαντήσεις αριστερές, αφού «οι ευρωπαϊστές δεν είναι όλοι ίδιοι» [2]. Αλλά να είναι απαντήσεις - θετικές, όχι αμυντικές. Γιατί το κατενάτσιο και οι καθυστερήσεις, υπερασπίζονται απλώς το υφιστάμενο καθεστώς του ευκαιριακού αθροίσματος εθνικών κρατών, που (με τις επιμέρους ομαδοποιήσεις τους) εκπροσωπούν αντικρουόμενα συμφέροντα και ανταγωνίζονται με παραδοσιακούς τρόπους για την ηγεμονία, επικαλούμενα κάθε τόσο τον «πατριωτισμό» των πολιτών τους.

Χρειαζόμαστε νέα εργαλεία ανάλυσης - και τα χρειαζόμαστε όλοι. Η αριστερά δεν μπορεί πια να κρύβεται βολικά και φοβικά πίσω από αφαιρέσεις του τύπου «Το βασικό σχήμα της πάλης των τάξεων ισχύει», ούτε πίσω από τη μεταφυσική ουτοπία που οι δογματικές αυτές απλουστεύσεις υπαινίσσονται. Ειδικότερα η φιλοευρωπαϊκή αριστερά, δεν μπορεί να περιγράφει το όραμά της αρκούμενη σε θολές, αμφίβολης αξίας, ακόμη και με προεκλογικά κριτήρια, διατυπώσεις του στιλ «Ευρώπη των λαών» ή «Ευρώπη των εργαζομένων». Η επιπέδου ταξικής μνησικακίας δαιμονοποίηση των golden boys, δεν είναι παρά σύμπτωμα μικροαστισμού. Ούτε ο φιλελευθερισμός μπορεί να ξεγλιστράει με την εξίσου γηρασμένη και επίσης μεταφυσική αξιωματική απόφανση περί «αυτορρύθμισης». Οι τάξεις πρέπει να περιγραφούν ξανά, ο ρόλος του συνδικαλισμού και των ομοσπονδιών των συνδικάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η αλληλεγγύη και ο διεθνισμός στην πράξη, η λειτουργία της αγοράς, η κατανομή πόρων, η ίδια η έννοια της εργασίας, της υπεραξίας, της παραγωγής, όλα αυτά πρέπει να ερμηνευθούν στο πλαίσιο των νέων όρων που δημιουργεί η επανάσταση στην τεχνολογία και στην επικοινωνία, τα δημογραφικά δεδομένα (γήρανση του πληθυσμού στον δυτικό κόσμο, μετανάστευση), το περιβαλλοντικό ζήτημα (υπερθέρμανση, ανανεώσιμες πηγές ενέργειεας). Ποια είναι η οικονομική και πολιτική σχέση τού χρηματοπιστωτικού συστήματος και της τεράστιας άυλης (και,

ως επί το πλείστον, offshore) οικονομίας, με την πραγματική παραγωγή, με το εμπόριο πραγματικών, υλικών αγαθών; Ποιοι είναι οι όροι της «έντασης μεταξύ καπιταλισμού και δημοκρατίας» [3] σε καθεστώς παγκοσμιοποίησης; Πώς, εν τέλει, σε ποιο πλαίσιο και από ποια

πολιτικά υποκείμενα θα επιδιωχθεί να επιβληθεί και πάλι η πολιτική επί των αγορών;

Ο Οβελίξ έφυγε για τη χώρα των Βέλγων [4]. Ο Αλαίν Ντελόν ζει, χρόνια τώρα,

στον νησιωτικό παράδεισο της Ελβετίας [5]. Οι ηγέτες ευρωπαϊκών δυνάμεων που,

για διάφορους λόγους, είναι εκτός ευρωζώνης (όπως ο πρωθυπουργός της

παραδοσιακά αντιευρωπαϊκής Βρετανίας, Ντέιβιντ Κάμερον, ή ο ηγέτης της wannabe-ξανά-υπερδύναμης Ρωσίας, Βλαντίμιρ Πούτιν), κάνουνε πλάκα στη γαλλική κυβέρνηση, καλώντας τον

Ντεπαρντιέ να εγκατασταθεί στη χώρα τους. Ταιριάζει και στην Ευρώπη αυτό που έγραψε ο Άμος Οζ για την Παλαιστίνη και το Ισραήλ: «Αυτό το μέρος παραέχει πολλή ιστορία». Ας το πάρουμε απόφαση: Δεν γίνεται αποτελεσματικά ενωμένη Ευρώπη, Ευρώπη της κοινής πολιτικής, της ανακατανομής πόρων και της αλληλεγγύης, αν δεν αναδειχτούν εκείνες οι κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που θα συντονιστούν (διαθέτουμε μέσα επικοινωνίας αδιανόητα μέχρι πριν από λίγα χρόνια), προκειμένου να δώσουν τη μάχη ενάντια στον συντηρητικό ρόλο των

εθνικών κρατών και ενάντια στα εθνικά στερεότυπα. Δεν γίνεται σοσιαλισμός σε μία χώρα· ας το πάρουμε απόφαση κι αυτό και ας αναπαυθεί επιτέλους εν ειρήνη το φάντασμα του Νικολάι Ιβάνοβιτς Μπουχάριν.

*Γιώργος Τσακνιάς, ιστορικός, μέλος της Κ.Ε. της Δημοκρατικής Αριστεράς

--------------------------------------------------------------------------------

1. «Κόμπα» ήταν το συνωμοτικό παρατσούκλι του Στάλιν πριν από την Επανάσταση. Η χρήση του από τον Μπουχάριν στο τελευταίο δραματικό σημείωμα που του έστειλε από τη φυλακή, είχε προφανή συναισθηματικό στόχο.

2.λ. Γεράσιμος Γεωργάτος, «Οι ευρωπαϊστές δεν είναι όλοι ίδιοι», «Μεταρρύθμιση», 29/12/2012.

3. Γιούργκεν Χάμπερμας, Για ένα σύνταγμα της Ευρώπης,
μετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2012 (σ. 153).

4. Ο Ζεράρ Ντεπαρντιέ έχει ενσαρκώσει τον Οβελίξ σε τρεις ταινίες, με εξαιρετική επιτυχία.

5. Ένα απόσπασμα (επίκαιρο στις μέρες μας, που γίνεται όλος ο ντόρος για τη λίστα Λαγκάρντ) από συνέντευξη του Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ που αναφέρεται στην Ελβετία ως φορολογικό παράδεισο και στην αμηχανία της Ευρώπης, που προσπαθεί να αντιμετωπίσει αποσπασματικά το ζήτημα: «Το δράμα με την Ευρώπη είναι ότι δεν τολμάει να χρησιμοποιήσει τη δύναμή της. Για παράδειγμα, είναι παράλογο να παλεύει ο καθένας μεμονωμένα εναντίον των φορολογικών παραδείσων, αντί να αναθέτουν αυτή τη δουλειά στην Ένωση. Αν ασκούσε η Ευρωπαϊκή Ένωση πίεση στην Ελβετία, έναν φορολογικό παράδεισο στο κέντρο της Ευρώπης, όπως έκαναν οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο συσχετισμός δυνάμεων θα ήταν διαφορετικός. Θα αρκούσε να της πούμε ότι αν δεν ρυθμιστεί το ζήτημα της ανταλλαγής πληροφοριών, οι τράπεζές της δεν θα μπορούν πλέον να έχουν πρόσβαση στον ευρωπαϊκό χώρο. Και, πιστέψτε με, το ζήτημα θα ρυθμιζόταν στο πι και φι! Αντ’ αυτού, το Βερολίνο, το Παρίσι, η Ρώμη, διαπραγματεύονται ο καθένας για λογαριασμό του, προσπαθώντας να αποσπάσουν κάποιο εθνικό πλεονέκτημα, αντί
να νοιαστούν για το γενικό ευρωπαϊκό συμφέρον». Βλ. Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ,
Γκι Βέρχοφσταντ, Ξύπνα, Ευρώπη! Ένα μανιφέστο για μια άλλη Ευρώπη, μετάφραση: Γιάννης Καυκιάς, Μεταίχμιο, Αθήνα 2012 (σ.114).