Αρχική | Εκτύπωσε ή Αποθήκευσε ως PDF | Αποθήκευσε ως WORD | Αποθήκευσε ως HTML

Η αλληλοτροφοδότηση Ισλάμ και κεμαλισμού

Κώστας, Γαβρόγλου

Κυριακάτικη Αυγή, 2006-02-19


Η κατανόηση του Ισλάμ είναι ένα σύνθετο πρόβλημα. Γιατί η κατανόηση του Ισλάμ, όπως και κάθε πολιτισμού, δεν γίνεται ούτε μονάχα μέσα από βιβλία, ούτε και μπορεί να γίνει γρήγορα. Η κατανόηση του Ισλάμ είναι κάτι πολύ πιο περίπλοκο από το να κατανοηθούν οι διαφορές ανάμεσα στους σιίτες και τους σουνίτες. Απαιτεί την κατανόηση του τρόπου ζωής των μουσουλμάνων, απαιτεί την εξοικείωση με τις αξίες αυτών των ανθρώπων, απαιτεί την κατανόηση της ιστορίας τους και το συσσωρευμένο μίσος ενάντια στους Δυτικούς, απαιτεί την κατανόηση των επιπτώσεων που είχε ο εξοστρακισμός τους από όλες τις ιστορίες για την εξέλιξη των ιδεών όπου ο αποφασιστικός ρόλος των Αράβων έχει βάναυσα αποσιωπηθεί.

Ενδεχομένως, η σημαντικότερη διάσταση του Ισλάμ στην Τουρκία είναι η αλληλοτροφοδότηση του κεμαλισμού με το Ισλάμ. Έχει σημασία να τονιστεί από την αρχή το εξής: και οι δύο αυτές έννοιες έχουν σαφέστατες ταξικές αναφορές, και οι όποιες αλλαγές έχουν υποστεί ιστορικά είναι προφανές ότι οφείλονται στις κοινωνικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην Τουρκία. Η σχετική αυτονομία αυτών των εννοιών είναι όντως σχετική, και συχνά στο πλαίσιο μιας ομιλίας δίνεται η λανθασμένη εντύπωση ότι οι έννοιες αυτές είναι πλήρως αυτονομημένες από τις κοινωνικές τους αναφορές. Ο κεμαλισμός είναι συνώνυμος με το πλέγμα διαδικασιών για την συγκρότηση ενός έθνους, του τουρκικού, και της εγκαθίδρυσης ενός κράτους με θεσμούς που θα ανταποκρινόταν στις ανάγκες ενός δυτικότροπου αστικού κράτους. Ο βασικός μοχλός για την κατασκευή του τουρκικού έθνους ήταν η γλώσσα. Για τη δημιουργία, δε, του λεγόμενου σύγχρονου κράτους ήταν η έμφαση στην δημιουργία ενός κοσμικού κράτους. Και τα δύο, βεβαίως, είχαν ως στόχο τη δημιουργία ρήξεων με το παρελθόν, με το οθωμανικό παρελθόν. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελούνταν από μια πανσπερμία εθνών, αλλά προς το τέλος του 19ου αιώνα το όποιο κύρος της είχε τσαλακωθεί από τους Δυτικούς. Ο κεμαλισμός δήλωνε τη ρήξη αλλά και τη συνέχεια ταυτοχρόνως: το καινούργιο είχε γεννηθεί από το παλιό, αλλά το καινούργιο δεν μπορούσε να είναι συνεχιστής του παλιού. Το καινούργιο το είχε γεννήσει ο αγώνας των Τούρκων. Και έπρεπε να γίνει σαφές με κάθε τρόπο ότι για την επικράτηση του καινούργιου δεν θα γινόταν τροχοπέδη το παλιό.

Η γλώσσα που θα σηματοδοτεί το υπό συγκρότηση τουρκικό έθνος και η οικοδόμηση ενός κοσμικού κράτους ήταν, λοιπόν, τα θεμελιώδη στοιχεία του κεμαλικού εγχειρήματος. Η αραβική γραφή και η γλώσσα με τις τόσες πολλές επιδράσεις από τα αραβικά και τα περσικά θα έπρεπε να γίνει ακραιφνώς τουρκική. Η γραφή --μέσα από ένα ιδεολόγημα ότι είναι δύσκολη και άρα πολλοί δεν μπορούν να την μάθουν-- άλλαξε με δραματικό τρόπο. Υιοθετήθηκε το λατινικό αλφάβητο και η γραφή ήταν φωνητική: αν κάποιος γνώριζε το νέο αλφάβητο, θα μπορούσε να γράψει αυτά που έλεγε. Η γλώσσα --στο βαθμό που αυτό μπορεί να γίνει μέσα από διοικητικά μέτρα--εξαγνίστηκε από τα αραβικά και περσικά στοιχεία, οι ιθύνοντες θυμήθηκαν παλιούς λαϊκούς βάρδους που τους ονόμασαν Τούρκους και οι νέοι λογοτέχνες --ακραιφνείς κεμαλιστές ως επί το πλείστον-- προσπάθησαν να ολοκληρώσουν το εγχείρημα.

Η συγκρότηση του κοσμικού κράτους ήταν ένα πολύ πιο σύνθετο πρόβλημα. Η συγκρότηση αυτή πραγματοποιήθηκε μέσα από τη σύγκρουση με έναν αντίπαλο που ήταν η έκφραση της συντήρησης, της αντίστασης στον εκσυγχρονισμό, και η έκφραση του παλαιομοδίτικου σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Το μεγάλο ερώτημα είναι ποιος ήταν ο χαρακτήρας αυτού του αντιπάλου. Ο αντίπαλος αυτός, πραγματικός εν πολλοίς, χρειάστηκε να μεγεθυνθεί και να δαιμονοποιηθεί, ώστε ο κεμαλισμός να μπορέσει να επιβληθεί με όσο πιο αυταρχικό τρόπο γίνεται. Η θρησκεία έφταιγε για τα πάντα, και άρα όλα επιτρέπονταν για να μπορέσει να προσαρμοστεί με βίαιο τρόπο η απροσάρμοστη τουρκική κοινωνία στα καινούργια. Δεν υπήρχε καιρός για χάσιμο, οι εξελίξεις προχωρούσαν, η Τουρκία χρειαζόταν μεταρρυθμίσεις και δεν θα ήταν δυνατό το ενάρετο αυτό εγχείρημα να το εμποδίσει η θρησκεία. Ο απόλυτος αυταρχισμός του κεμαλικού εγχειρήματος όχι μόνο αποτέλεσε το σημαντικότερο ενδεχομένως στοιχείο συνέχειας με τη Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά και νομιμοποιήθηκε ως μέσον εγκαθίδρυσης της "νέας δημοκρατίας".

Υπάρχει, όμως, και η άλλη, η συμπληρωματική πλευρά. Ο δαιμονοποιημένος αντίπαλος ήταν μεν η θρησκεία, αλλά αυτό που βίαια επιχειρήθηκε να αλλάξει ήταν ο συνολικός τρόπος ζωής. Η εγκαθίδρυση του τουρκικού κράτους έγινε βαθμιαία συνώνυμο με ριζικές αλλαγές στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Ορισμένοι το δέχτηκαν, εντασσόμενοι στα στρώματα που έγιναν τα βασικά στηρίγματα του κεμαλικού καθεστώτος. Η τεράστια πλειοψηφία, όμως, δεν το δέχτηκε. Και αντιδρώντας στην αυταρχική επιβολή αυτού του ιδιόμορφου εκσυγχρονισμού που ονομάστηκε κεμαλισμός, ταύτισε τις αξίες, καθημερινές συνήθειες και παραδόσεις της με τη θρησκεία. Όσο πιο αυταρχικό γινόταν το κράτος τόσο εντονότερη ήταν η ταύτιση του πληθυσμού με το Ισλάμ. Και όσο πιο πολύ συνειδητοποιούσαν οι επιτελείς του κεμαλισμού την αποτυχία τους αυτή, τόσο πιο αυταρχική ήταν η επιβολή του εκσυγχρονισμού. Έτσι, ο κεμαλισμός και ο ισλαμισμός για δεκαετίες αλληλοτροφοδοτηθηκαν.

Ο στρατός παρέμεινε ο βασικός και μοναδικός εγγυητής του κεμαλισμού. Αυτός επέβλεπε την πρόοδο των μεταρρυθμίσεων, αυτός ήταν ο κριτής των αποκλίσεων από τις πραγματικές μεταρρυθμίσεις, αυτός είχε το δικαίωμα να επαναφέρει την τάξη όταν εκτιμούσε ότι κινδύνευε η επιταγή της κεμαλικής παράδοσης. Η επαναφορά της Τουρκίας στον ίσιο δρόμο, στον δρόμο του πραγματικού κεμαλισμού όπως αρέσκονται να λένε οι Τούρκοι στρατηγοί μετά από κάθε πραξικόπημα, είχε και μια ακόμη διάσταση: κάθε καινούργιο πραξικόπημα έκρυβε την ολοένα αυξανόμενη εξαθλίωση, έριχνε όλα τα βάρη της αποτυχίας στα πολιτικά κόμματα που είχαν διαχειριστεί την εξουσία ανάμεσα σε δύο επεμβάσεις του στρατού, και υποσχόταν μέλλον λαμπρό αφού οι ίδιοι οι στρατιωτικοί θα επανέφεραν τη χώρα στα ιδεώδη του κεμαλισμού. Έτσι η χώρα ζει μια σισύφεια διαδικασία. Για όλα τα δεινά φταίει η απόκλιση από τις επιταγές του κεμαλισμού, αλλά όταν με βίαιο τρόπο οι στρατιωτικοί επαναφέρουν την χώρα στον δρόμο του κεμαλισμού, σε λίγο καιρό ξανααπειλείται ο κεμαλισμός και "αναγκάζεται" ο στρατός να επέμβει ξανά. Σε αυτή την κουλτούρα εξουσίας ο στρατός με μεγάλη μαεστρία καλλιέργησε και νομιμοποίησε και κάτι ακόμη: ότι, δηλαδή, ο ίδιος ο στρατός δεν είναι υπεύθυνος για την ευημερία της χώρας. Είναι υπεύθυνος μονάχα για την εξασφάλιση της απρόσκοπτης πορείας του κεμαλισμού~ τα πολιτικά κόμματα, και μόνο αυτά, είναι υπεύθυνα για την ευημερία του τόπου.

Αν οι Κούρδοι έκαναν παραπάνω από αισθητή την παρουσία τους, αν οι Κούρδοι διεκδίκησαν να συγκροτηθούν ή έστω να αναγνωρισθούν ως έθνος και ως πρώτη προτεραιότητα έθεσαν την αναγνώριση της διαφορετικής τους γλώσσας, απειλώντας και υπονομεύοντας το εγχείρημα του κεμαλισμού, ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της πολιτικής και κοινωνικής ζωής στην Τουρκία ήρθε να υπονομεύσει την απολυταρχία του κεμαλισμού. Ήταν η πολιτική έκφραση του Ισλάμ. Κομβικό στοιχείο στην πορεία του κεμαλισμού ήταν η συγκρότηση του πολιτικού Ισλάμ μετά τις απόπειρες του Ερμπακάν, κυρίως από τον Ερντογάν. Το κόμμα του Ερμπακάν αλλά και τα άλλα κόμματα που προέκυψαν μετά δεν στόχευαν στη δημιουργία ενός θεοκρατικού κράτους. Ενίσχυσαν βέβαια τα οικονομικά των τζαμιών, δημιούργησαν πάρα πολλά θρησκευτικά σχολεία, πολλά από τα οποία ήταν και δημοτικά. Το σχεδόν γραφικό πολιτικό Ισλάμ του Ερμπακάν, μετά από μια περίοδο πλήρους αδιεξόδου κεντροδεξιών κομμάτων, το διαδέχθηκε το πολιτικό Ισλάμ του Ερντογάν. Το κόμμα του κατάφερε να συσπειρώσει ένα ετερογενές κομμάτι του πληθυσμού το οποίο, μέσα από την ταύτιση του με το κόμμα του Ερντογάν, πιστεύει ότι αντιστέκεται σε αυτό που θεωρεί κατεστημένο.

Προφανώς και δεν τρέφω καμία συμπάθεια στο πολιτικό Ισλάμ. Απλώς υπογραμμίζω το γεγονός ότι η νέα αυτή κατάσταση δημιούργησε μια συμμαχία ανάμεσα σε ετερογενείς κοινωνικές ομάδες, όπου συσπειρώθηκαν οι μουλάδες και οι χοτζάδες, αλλά και μεγάλα τμήματα κόσμου από τις παραγκουπόλεις, πάρα πολλοί μικροπωλητές από τους άπειρους που υπάρχουν, τεράστιος αριθμός ιδιοκτητών μικρών επιχειρήσεων, αλλά και πολυπληθή στρώματα νέων γυναικών και ανδρών. Και, επίσης, πως τα στρώματα αυτά βρίσκουν στα ισλαμικά κόμματα τον μόνο τρόπο να αντισταθούν στον εκσυγχρονισμό τον οποίο θεωρούν ότι τους αλλοτριώνει. Και τώρα πια που σταθεροποιήθηκε το πολιτικό Ισλάμ, αποπειράται να ενισχύσει παραπέρα την θέση του προσπαθώντας να ιδιοποιηθεί όσα περισσότερα στοιχεία του κεμαλισμού είναι δυνατό να ενταχθούν στο ιδεολογικό του προφίλ.

Η έντονη ιδεολογική και κοινωνική παρουσία του πολιτικού Ισλάμ, συνοδεύτηκε και με τις απαρχές του κλονισμού της εμπιστοσύνης στο κράτος. Τα νέα στοιχεία με τα οποία μπολιάστηκε ο δημόσιος χώρος δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για αυτή την αμφισβήτηση. Ο κλονισμός της εμπιστοσύνης στο κράτος πρακτικά σημαίνει αμφισβήτηση του στρατού, ο οποίος περισσότερο από οτιδήποτε άλλο συμβολίζει το κράτος, την ισχύ του, τη φύλαξη και προφύλαξη της Τουρκίας και άρα κάθε τούρκου ξεχωριστά. Ένα από τα στοιχεία που θα μπορούσαν να ερμηνεύσουν τις απαρχές αυτής της αμφισβήτησης, είναι πάλι αυτή η σχέση κεμαλισμού με το Ισλάμ. Η βίαιη επαναφορά της Τουρκίας στον "σωστό δρόμο" της κεμαλικής παρακαταθήκης άρχισε, ήδη από την αρχή της δεκαετίας του 1970, να έχει σαφέστερο ταξικό χαρακτήρα. Όλο και συχνότερα ο στρατός διακήρυττε την ανησυχία του για το πού πάει η Τουρκία, και εννοούσε ότι ανησυχεί γιατί τα κοινωνικά πια προβλήματα, με τους συνεχώς εξαθλιωμένους πολίτες των πόλεων και της υπαίθρου, είναι εκτός ελέγχου. Δήλωνε πως ανησυχεί για την αναρχία, αλλά στην πραγματικότητα ανησυχούσε σφόδρα ότι άρχισαν να κυκλοφορούν νέες ιδέες οι οποίες αργά ή γρήγορα θα αντιπαρατάσσονταν με τον κεμαλισμό. Διακήρυττε την ανησυχία του για το χαμηλό επίπεδο των λαϊκών εισοδημάτων, και στην πραγματικότητα εννοούσε ότι οι πολιτικοί δεν αφήνουν το μεγάλο κεφάλαιο να κάνει ότι θέλει. Και όταν μιλάμε στην Τουρκία για μεγάλο κεφάλαιο, το πιο οργανωμένο του κομμάτι είναι ο στρατός με τις εκατοντάδες επιχειρήσεις και τα μεγαλύτερα κέρδη. Έτσι, λοιπόν, η όλο και πιο ταξική έκφραση της στρατιωτικής εκδοχής του κεμαλισμού άρχισε να απομακρύνει μεγάλα λαϊκά, και όχι μόνο, στρώματα από αυτή την παραδοσιακή προσήλωση στο κράτος.

Οι κορνιζαρισμένες επιγραφές σε διάφορους δημόσιους χώρους της Τουρκίας θα συνεχίζουν να γράφουν Είμαστε ταγμένοι στον Θεό και στο κράτος. Όλο και λιγότεροι, όμως, θα πιστεύουν ότι τους προστατεύει το κράτος. Και όλο και περισσότεροι θα πιστεύουν ότι τους προστατεύει ο Θεός.

Ο Κώστας Γαβρόγλου διδάσκει ιστορία των επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Εκτύπωση στις: 2024-03-29
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=1015