H Eυρώπη ως Eλλάδα
H Nάσια Γιακωβάκη ακτινογραφεί τη νεωτερική ταυτότητα
Γιάννης, Βούλγαρης
Τα Νέα, 2006-07-01
H ΠNEYMATIKH ZΩH THΣ ΣYΓXPΟNHΣ EΛΛAΔAΣ EΘEΣE EΠANEIΛHMMENA TΟ YΠAPΞIAKΟ ΔIΛHMMA «EIMAΣTE ΔYΣH Ή ANATΟΛH;». ΣTHN ΠPAΓMATIKΟTHTA, H ANATΟΛH ΠΟTE ΔEN ETEΘH ΩΣ ΠPAΓMATIKH EΠIΛΟΓH. ΟXI MΟNΟ ΓIA ΛΟΓΟYΣ ΣYMΦEPΟNTΟΣ KAI ΓEΩΠΟΛITIKHΣ, AΛΛA EΞAITIAΣ TΟY TPΟΠΟY ΣXHMATIΣMΟY THΣ NEΟEΛΛHNIKHΣ TAYTΟTHTAΣ. H NEΩTEPIKH TAYTΟTHTA THΣ EYPΩΠHΣ KAI THΣ EΛΛAΔAΣ ΣYNΔIAMΟPΦΩΘHKAN, ENΣΩMATΩΘHKAN AMΟIBAIAO κοινός κρίκος της συνδιαμόρφωσης ήταν βεβαίως η αρχαία Ελλάδα η οποία συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της νεωτερικής ευρωπαϊκής αυτοσυνείδησης. Σήμερα, η διαπίστωση θεωρείται προφανής. Τόσο που ξεχνάμε πόσο πρόσφατη είναι. H σύγχρονη έννοια της Ευρώπης διαμορφώθηκε στον 17ο - 18ο αιώνα με την «ανακάλυψη» (μεταξύ άλλων) της αρχαίας Ελλάδας, και με τη σειρά της αυτή η «ανακάλυψη» παρήγαγε τη νέα ελληνική αυτοσυνείδηση. Τα μαγευτικά ιστορικά, ιδεολογικά και γεωγραφικά μονοπάτια τούτης της συνδιαμόρφωσης, καταγράφει το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της Νάσιας Γιακωβάκη, Ευρώπη μέσω Ελλάδας. Μια καμπή στην ευρωπαϊκή αυτοσυνείδηση 17ος - 18ος αιώνας.
Ας προσέξουμε την περίοδο. Είναι οι αιώνες της «εκτόξευσης» της Ευρώπης στην τροχιά που θα την καταστήσει κυρίαρχη δύναμη σε παγκόσμιο επίπεδο, κυριαρχία που κράτησε ώς τον 20ό αιώνα, οπότε θα παραδώσει τα «σκήπτρα» στις ΗΠΑ. Περίοδος των μεγάλων γεωγραφικών «ανακαλύψεων», πρώτα απ’ όλα του Νέου Κόσμου (Αμερική)• του σχηματισμού του πρώτου παγκόσμιου καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος• της εμφάνισης του σύγχρονου κράτους, ακριβώς στην Ευρώπη, με χώρες όπως η Αγγλία, η Γαλλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ολλανδία, η Σουηδία να συμμετέχουν στο πρώτο κύμα• των απαρχών μιας πρωτοεθνικής συνείδησης ως νέας πολιτισμικής ταυτότητας των υπηκόων των σχηματιζόμενων κρατών που ώς τότε αυτοορίζονταν ως χριστιανοί. Ώς τον 16ο αιώνα η Ευρώπη συνυπήρχε χωρίς να ξεχωρίζει σε ισχύ και κύρος από τις μεγάλες αυτοκρατορίες της Κίνας, της Περσίας ή των Οθωμανών. Ωστόσο, η αυτοκρατορία ως μορφή πολιτικής εξουσίας θα αποδειχτεί στατική και στάσιμη. Ο καπιταλισμός, το σύγχρονο (εδαφικά ορισμένο και κυρίαρχο) κράτος που δρα στο πλαίσιο ενός ανταγωνιστικού διακρατικού συστήματος, η ικανότητα της νέας μορφής κράτους να αντεπεξέρχεται στις απαιτήσεις του πολέμου που επίσης αποκτούσε νέα χαρακτηριστικά, αποτέλεσαν τις θεμελιακές κινητήριες δυνάμεις που κατέστησαν την Ευρώπη κέντρο της κοσμοοικονομίας, πολιτική ηγεμόνα και «κανόνα» πολιτισμού για τον υπόλοιπο κόσμο. Πράγματι, στο τέλος αυτής της περιόδου η Ευρώπη θα έχει αποσπαστεί έναντι των άλλων.
H τροχιά αυτή συνδυάστηκε με μια ριζική πολιτισμική αλλαγή, που ορίστηκε ως Νεωτερικότητα. Το παλαιό ήταν ο αγροτικός, φεουδαρχικός, θρησκευτικός και θρησκόληπτος κόσμος. Το νέο ήταν ο αστικός, ορθολογικός, εκκοσμικευόμενος και εκβιομηχανιζόμενος κόσμος. Το παλαιό ήταν ο ευρωπαϊκός χώρος ως πεδίο εισβολών ισχυρότερων δυνάμεων (διαφόρων «βαρβάρων», Αράβων, Οθωμανών, Μογγόλων). Το νέο ήταν η εξαπλούμενη Ευρώπη των κατακτήσεων. H νέα κατάσταση, η νέα ισχύς απαιτούσε νέα αυτοσυνείδηση, νέα ταυτότητα. Και κάθε νέα ταυτότητα χρειάζεται να διαφοροποιηθεί από τους «άλλους», να κατασκευάσει εκ νέου την ιστορία της και να καθιερώσει τις νέες κοσμοαντιλήψεις και τα νέα σύμβολά της.
Ποιοι ήταν οι «άλλοι» για τη νέα ευρωπαϊκή αυτοσυνείδηση; Ήταν οι εξωτερικοί «άλλοι». Οι «άγριοι» της Αμερικής και τα τρομακτικά ερωτηματικά που γέννησαν στον ευρωπαϊκό τρόπο σκέψης. Είτε τον θρησκευτικό (ήταν άνθρωποι; Είχαν ψυχή; Κατάγονταν από τον Αδάμ; Και επομένως, υπήρχαν ηθικά όρια στην εκμετάλλευσή τους από τους κατακτητές;). Είτε στον φιλοσοφικό - κοινωνιολογικό. H «φύση των αγρίων», η θέση τους στην αλυσίδα της πολιτισμικής εξέλιξης της ανθρωπότητας, απασχόλησαν σχεδόν όλους τους μεγάλους στοχαστές (Χομπς, Λοκ, Σμιθ, Ντιντερό, Βολταίρος, Ρουσσώ, Μοντεσκιέ) και διαμόρφωσαν την αντίληψη του Διαφωτισμού για τον πολιτισμό και την πρόοδο. Εξωτερικοί «άλλοι» ήταν επίσης οι ασιατικοί Δεσποτισμοί. Όλο και περισσότερο άρχισαν να αντιμετωπίζονται πλέον ως υποδεέστερες μορφές πολιτισμού και εξουσίας, έναντι των οποίων αφίσταντο οι Ευρωπαίοι. Ο εσωτερικός «άλλος» έναντι του οποίου διαμορφωνόταν η ιδέα της Ευρώπης ήταν η (δυτική) Χριστιανοσύνη, η οποία έτσι κι αλλιώς είχε αποδυναμωθεί με το ρήγμα του Προτεσταντισμού. Γνωρίζουμε την πνευματική και πολιτική επανάσταση που επήλθε με την κατάρρευση της θρησκευτικής θεώρησης του κόσμου. Οι πολυεπίπεδες αλλαγές θα παραγάγουν μια νέα αυτοσυνείδηση: την πολιτισμένη Ευρώπη. Ο νεολογισμός civilisation καθιερώνεται στα τέλη 18ου αρχές 19ου αιώνα και συμπυκνώνει τις νέες κοσμοαντιλήψεις και τη νέα ταυτότητα της Ευρώπης.
Λιγότερο εξοικειωμένοι είμαστε αντίθετα με τη θεμελιακή επίσης αλλαγή που ο μεγάλος ιστορικός Φ. Μπρωντέλ αποκάλεσε «εδαφικό πολιτισμό». Σε αντιδιαστολή με τη χριστιανοσύνη θεωρουμένη ως κοινότητα των πιστών, τον υστερομεσαιωνικό «πολιτισμό των πόλεων» ή τις αυτοκρατορίες με τα χαλαρά σύνορα, ο σχηματισμός του σύγχρονου κράτους παρήγαγε μια νέα αντίληψη καθώς ταύτισε την έννοια της κυριαρχίας με την οριοθετημένη εδαφική επικράτεια.
Συνέπεια ήταν μια νέα ερμηνεία του χώρου, της γεωγραφίας και της σημασιοδότησης των εδαφών. Άλλωστε ήταν εξαιρετικά πρόσφατη η γνώση ότι η Γη δεν είναι στο κέντρο του σύμπαντος, ότι γυρίζει, ότι είναι σφαιρική. Τότε πρωτοαποτυπώθηκε η γεωγραφική αντίληψη των τεσσάρων ηπείρων. H Ευρώπη νοηματοδοτήθηκε ως ενιαίος χώρος, ως ήπειρος, διαστέλλοντας τα σύνορα της δυτικής χριστιανοσύνης. H νέα αντίληψη αγκάλιαζε τη Ρωσία και τις δυτικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τότε εμφανίζεται ο όρος «ευρωπαϊκή Τουρκία» (ο όρος Βαλκάνια είναι γέννημα του 19ου). Όλο και περισσότερο αυτός ο χώρος αξιοδοτείται με βάση τη νέα αυτοσυνείδηση που διαμορφώνει η πολιτισμένη Ευρώπη.
Σε αυτό το σημείο η Ευρώπη συναντά την Ελλάδα ή καλύτερα την Αθήνα. Δεν τις είχε βρει ήδη από την Αναγέννηση; H N. Γιακωβάκη ακολουθεί τα νέα πορίσματα της ιστοριογραφίας της Αναγέννησης που μειώνουν το βάρος της «ελληνικής συνιστώσας» και αναβαθμίζουν τη ρωμαϊκή. Το αντίθετο ακριβώς συνέβη στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής αυτοσυνείδησης τον 17ο - 18ο αιώνα.
Πηγή έμπνευσης του διεθνούς φιλελευθερισμού
H μετάβαση από τη δυτική χριστιανοσύνη και τον αναγεννησιακό ουμανισμό στη νεωτερική πολιτισμένη Ευρώπη συνοδεύτηκε με την υποβάθμιση της «ρωμαϊκότητας» και την αναβάθμιση της «ελληνικότητας». Σε κάθε περίπτωση η Ελλάδα - Αθήνα «ανακαλύπτεται» και αναγορεύεται στο κατ’ εξοχήν σημείο αναφοράς του νέου ευρωπαϊκού πολιτισμού και του αισθήματος υπεροχής που πλέον τον χαρακτηρίζει. Μια νέα ιστορική αντίληψη της «καταγωγής» παράγεται βαθμιαία στη διάρκεια των δύο αυτών αιώνων. Αρκεί να δει κανείς τα δρομολόγια των περιηγητών. Ο δυτικός χριστιανικός περιηγητισμός του 16ου στον «Λεβάντε» είχε ως αναφορά την Κωνσταντινούπολη και την Ιερουσαλήμ. H Αθήνα απουσίαζε παντελώς. Τους επόμενους δύο αιώνες, ο περιηγητισμός της νεωτερικής πολιτισμένης Ευρώπης στην «Ανατολή» θα περπατά στον άξονα Ρώμη - Αθήνα. Και το ενδιαφέρον δεν θα περιοριστεί μόνο στην αρχαία Αθήνα. Θα επεκταθεί και στη νέα. Πράγματι, η Αθήνα θα ανασύρει από την αφάνεια και την Ελλάδα. Είπαμε, είμαστε στην περίοδο σχηματισμού των σύγχρονων κρατών. H πόλη δεν μπορεί να μην ανήκει σε μια «χώρα». H Ελλάδα με πρωτεύουσα την Αθήνα σχηματίστηκε σιγά σιγά στα μάτια των Ευρωπαίων, σαν «νοερή έννοια» πολύ πριν συγκροτηθεί το ελληνικό κράτος.
Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, ουσιαστικά τον 19ο αιώνα, η αναφορά στην αρχαία Ελλάδα θα ισχυροποιηθεί καθώς θα προστεθεί και η αξιοδότηση της Αθήνας ως «λίκνου της δημοκρατίας». Ακολουθώντας αυτή τη ροή των πολιτισμικών και πολιτικών αλληλεπιδράσεων καταλαβαίνει κανείς βαθύτερα την αίγλη που γνώρισε η Ελληνική Επανάσταση του 1821 στην πολιτισμένη Ευρώπη - η πρώτη επιτυχημένη επανάσταση της μεταναπολεόντειας εποχής. Το γράφει ωραία ο E. Χομπσμπάουμ: «H Ελλάδα έγινε η πηγή έμπνευσης του διεθνούς φιλελευθερισμού και ο φιλελληνισμός (...) έπαιξε στη συσπείρωση της ευρωπαϊκής αριστεράς στη δεκαετία του 1820, ρόλο ανάλογο με αυτόν που θα έπαιζε στο τέλος της δεκαετίας του 1930 η υποστήριξη στην Ισπανική Δημοκρατία» (H Εποχή των επαναστάσεων 1789 - 1848, MIET, Αθήνα 1990, σ. 159).
Εκτύπωση στις: 2024-04-20
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=1251