Μια άλλη Ευρώπη
Οι παρακαταθήκες του Καστοριάδη
Τέτα, Παπαδοπούλου
Ελευθεροτυπία, 2006-12-15
Σε λίγες ημέρες συμπληρώνονται εννέα χρόνια από τον θάνατό του. Στις 26 Δεκεμβρίου 1997, πέθανε σε ηλικία 73 ετών, στο Παρίσι, όπου ήταν εγκατεστημένος από τα νεανικά του χρόνια, ο διανοητής που δεν εγκλωβίστηκε ποτέ σε καμία ορθοδοξία: ο Κορνήλιος Καστοριάδης.
Θέλω να το διευκρινίσω από την αρχή. Θα αποφύγω τα εγκώμια που συνηθίζονται, σε τέτοιες περιπτώσεις. Θα αποφύγω, θα προσπαθήσω τουλάχιστον να μη «γλυστρήσω» -ακριβώς λόγω των δεσμών φιλίας που είχα με τον Καστοριάδη- στις λεγόμενες «φιλικές εκμυστηρεύσεις». Εξάλλου, η φιλία αποτελεί, και έτσι την εννοώ, ένα πολύτιμο κομμάτι της ιδιωτικής σφαίρας.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης είναι ένας νέου τύπου διανοητής. Διανοητής της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας. Και ασφαλώς, ασφαλέστατα, δεν είναι μόνον πολιτικός φιλόσοφος. Απλωσε τη σκέψη του σε όλα τα πεδία της γνώσης και ποτέ δεν σεβάστηκε τα παντός είδους δόγματα. Ενας νέου τύπου διανοητής που συνενώνει τη φιλοσοφία, την πολιτική και την ψυχανάλυση. Πολυδιάστατος. Συναρπαστικός. Σκέψη ελεύθερη, ανεξάρτητη, χωρίς αυτοπεριορισμούς. Στάθηκε σε όλη την πορεία του με σταθερότητα μακριά από φιλοσοφικές μόδες και ιδέες του συρμού.
Το έργο του είναι πολύτιμο και επίκαιρο, σήμερα, όσο ποτέ. Ομως εκτός από το έργο είναι πολύ σημαντική η στάση του. Και διευκρινίζω αμέσως: τον Κορνήλιο Καστοριάδη τον χαρακτηρίζει σπάνιο διανοητικό θάρρος. Ελεγε τη γνώμη του, την άποψή του δημόσια, χωρίς να υπολογίζει κόστος και συνέπειες (και υπήρξαν τέτοιες). Είχε την αντοχή και την ακεραιότητα να στέκεται μόνος, συνήθως, αντίθετα στο κυρίαρχο ρεύμα. Ετσι έπραξε σε όλη του τη ζωή. Και στις πιο δύσκολες στιγμές. Δεν υπάρχει απόκλιση σε αυτά που έλεγε και σε αυτά που έγραφε. Αυτό δεν είναι απλό, ούτε αυτονόητο.
Παρενέβαινε στον δημόσιο χώρο χωρίς να κρατά ισορροπίες, χωρίς μισά λόγια. Διανοούμενος αρχών. Κριτικός διανοούμενος. Και η κριτική, γενικώς, δεν αρέσει. Και, πάντως, δεν σε κάνει δημοφιλή. Το διανοητικό και πολιτικό θάρρος του Καστοριάδη έχει, κατά τη γνώμη μου, τη θέση του δίπλα ακριβώς στο έργο του.
Και το λέω αυτό, διότι ζούμε σε μιαν εποχή που οι διανοούμενοι διεθνώς, και στις άλλες χώρες της Ευρώπης, αλλά ιδίως στην Ελλάδα (εδώ όλα γίνονται πολύ πιο κραυγαλέα) λένε τη γνώμη τους, όταν τη λένε, πολύ «προσεκτικά». Προσέχουν να μη βλάψουν τη σταδιοδρομία τους, να μη χαλάσουν τη σχέση τους με τα μέσα ενημέρωσης, με τα κόμματα, με την εξουσία, με την κοινή γνώμη, ακόμη και με την Εκκλησία. Το διανοητικό και πολιτικό θάρρος λείπει στην εποχή μας και, ακριβέστερα, εκλείπει. Εξαιρέσεις φυσικά υπάρχουν. Ξέρουμε όμως τι επιβεβαιώνουν• τον κανόνα.
Ο Καστοριάδης, με τη ριζική κριτική που άσκησε από πολύ νωρίς στα κομμουνιστικά καθεστώτα και στον μαρξισμό, δέχτηκε επιθέσεις από την Αριστερά -τη σταλινική αλλά και την ανανεωτική. Επί χρόνια. Επιθέσεις που συνεχίστηκαν μέχρι και το 1989. Τότε αιφνιδίως σταμάτησαν. Βλέπετε, έπεσε το Τείχος και αποκαλύφθηκε σε όλο του το μεγαλείο ο υπέροχος κόσμος που κρυβόταν πίσω και το μέγεθος της χρεωκοπίας των καθεστώτων.
Για τον Κορνήλιο Καστοριάδη τα κομμουνιστικά καθεστώτα ήταν «η μεγάλη απάτη του 20ού αιώνα». Εκανε όμως, επίσης, σκληρή κριτική στον μοντέρνο καπιταλισμό και στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες επισημαίνοντας τη βαθειά κρίση -κρίση ιδίως αξιών και κριτηρίων- στην οποία βρίσκονται τις τελευταίες δεκαετίες.
Και βέβαια από την κριτική του δεν εξαιρούσε τη σύγχρονη Ελλάδα. Θα δώσω τρία παραδείγματα.
Πρώτον, καυτηρίαζε την «αντιφατική και ψυχοπαθολογική σχέση μας με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και με τη Δύση γενικότερα». Δεύτερον, τόνιζε με ιδιαίτερη έμφαση -το έκανε και εδώ στην Τήνο στην ομιλία του στον Τριπόταμο, το 1994- «τη θεμελιώδη αντινομία της ταυτόχρονης επίκλησης στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο, δύο παραδόσεων τελείως ασυμβίβαστων μεταξύ τους». Τρίτον, στηλίτευε τη βολική και δημοφιλή αντίληψη σύμφωνα με την οποία «για όλα τα δεινά στην Ελλάδα φταίνε οι άλλοι».
Για τον Κορνήλιο Καστοριάδη «ο ελληνικός λαός -όπως και κάθε λαός- είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, συνεπώς, είναι υπεύθυνος και για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα».
Το έργο του φωτίζει τον σκοτεινό 20ό αιώνα και τον 21ο που έχει ξεκινήσει εξ ίσου σκοτεινά. Ο ίδιος έλεγε και το έχει γράψει ότι την εποχή μας την προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό «η άνοδος της ασημαντότητας». Κακά τα ψέματα. Πιστεύω ότι όσο χρειαζόμαστε ιδέες και παραδείγματα διανοητικού θάρρους όπως αυτά που εκπροσωπούσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης, τόσο η εποχή μας μοιάζει να μην τα έχει ανάγκη...
Κλείνω επαναλαμβάνοντας τη φράση-παρακαταθήκη, μία από τις παρακαταθήκες, του Κορνήλιου Καστοριάδη: «Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας».
(Το παραπάνω κείμενο βασίζεται στη συμβολή μου στην εκδήλωση για τον Κορνήλιο Καστοριάδη, που έγινε εφέτος το καλοκαίρι στην Τήνο, στην οποία μίλησαν ο διευθυντής της «Ελευθεροτυπίας» Σεραφείμ Φυντανίδης, ο πολιτικός επιστήμονας Νίκος Ηλιόπουλος και ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Γεράσιμος Στεφανάτος).
ΥΓ. Το Διεθνές Ινστιτούτο Τύπου (ΙΡΙ) ανακήρυξε τη Ρωσίδα δημοσιογράφο Αννα Πολιτκόφσκαγια, που δολοφονήθηκε μπροστά στο σπίτι της στη Μόσχα στις 7 Οκτωβρίου, «Ηρωίδα της Ελευθερίας του Τύπου στον Κόσμο». Ολα θα περάσουν; Ολα θα ξεχαστούν; Ή, μήπως, κάποιοι την έχουμε ήδη ξεχάσει;
Θα ξανάρθει, όσα χρόνια κι αν περάσουν, θα ξανάρθει
***«Είναι σίγουρο ότι θα έρθει, θα εμφανιστεί, το ξέρουμε»...«είναι δυνατός και κρατάει πάντα τις υποσχέσεις του»...«εάν όμως ο Φιντέλ δεν μπορέσει να έρθει τώρα, εάν δεν παραστεί στις 2 Δεκεμβρίου στη μεγάλη στρατιωτική παρέλαση (για τα πενήντα χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης) ο κουβανικός λαός θα στεναχωρηθεί, αλλά και πάλι δεν πειράζει» ...«ο Φιντέλ είναι ζωντανός, αυτό είναι το σημαντικό και σύντομα, κάποια ημέρα, θα ξανάρθει».
***Τις φράσεις αυτές επαναλαμβάνουν όσοι Κουβανοί δέχονται να πουν δυο λόγια στους απεσταλμένους των διεθνών τηλεοπτικών δικτύων που τους ρωτούν για την κατάσταση στη χώρα και για την υγεία του Lider Maximo. Τέτοιες οι ερωτήσεις. Τέτοιες οι απαντήσεις. Εννοείται ότι οι αντίθετοι (δεν λέω καν οι αντιφρονούντες) δεν μιλούν στις ξένες τηλεοράσεις, ενδεχομένως ούτε και στον γείτονά τους.
***Πέρσι το καλοκαίρι, στις 31 Ιουλίου, ο Φιντέλ Κάστρο ανακοίνωσε με «διάγγελμα στον κουβανικό λαό» ότι τις επόμενες ημέρες επρόκειτο να υποβληθεί σε εγχείρηση και ότι, προσωρινά και μέχρις ότου αναρρώσει πλήρως, μεταβίβαζε την εξουσία στον αδελφό του Ραούλ. Στο ίδιο διάγγελμα ανακοίνωσε επίσης ότι μετέφερε τα ...γενέθλιά του (που συνέπιπταν περίπου με την ημέρα της εγχείρησής του και που, βεβαίως, ως «γενέθλια του ηγεμόνα» αποτελούν επίσημη εορτή) για τη 2α Δεκεμβρίου. Αντιλαμβάνεστε για ποιον λόγο διάλεξε αυτήν ακριβώς την ημερομηνία. Για να συνεορταστούν τα 80ά γενέθλιά του με την 50ή επέτειο από την Επανάσταση (2 Δεκεμβρίου 1956).
***Εκτοτε, ο Lider Maximo δεν έχει εμφανιστεί ξανά δημοσίως. Ενα βίντεο που παρουσίασε προ μηνός η Κουβανική Τηλεόραση, τον δείχνει τελείως καταβεβλημένο και φυσιογνωμικά αγνώριστο να κάνει κάποια βήματα στους διαδρόμους του νοσοκομείου.
***Ο διπλός εορτασμός -της Επανάστασης και των γενεθλίων του Κάστρο- έγινε με την καθιερωμένη στο κέντρο της Αβάνας «μεγαλειώδη στρατιωτική παρέλαση», που την παρακολούθησαν 300.000 Κουβανοί, αλλά εν απουσία του εορτάζοντος.
Στις εκδηλώσεις της 2ας Δεκεμβρίου στην Αβάνα παρέστησαν πολιτικοί φίλοι του καθεστώτος και ορισμένοι διανοούμενοι, προσωπικοί φίλοι του Φιντέλ Κάστρο.
Οχι, δεν παρέστη ο Πορτογάλος νομπελίστας Ζοζέ Σαραμάγκου. Εχει διακόψει τις σχέσεις του με τον Κάστρο μετά τις μαζικές συλλήψεις των αντιφρονούντων και την καταστολή την άνοιξη του 2003. Ηταν όμως εκεί ο Κολομβιανός συγγραφέας Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές, ο οποίος φαίνεται δεν δίνει σημασία σε τέτοιες λεπτομέρειες. «Φιντέλ, ήρθα εδώ για τα 80ά σου γενέθλια και ξέρω ότι θα ξανάρθω και το 2026, όταν θα τα εκατοστίσεις», είπε ο Μαρκές. Θα ξανάρθω, θα ξανάρθεις...
ΜΙΚΡΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ
Ν και Α, όπως ούτε Νταϊάνα ούτε Αρτεμις
Συνάντησα σε ένα κομμωτήριο το πρόσωπο της φρίκης, τον καθημερινό φασισμό (και χρησιμοποιώ πάντα με φειδώ αυτή τη λέξη). Μικρό κομμωτήριο στο κέντρο της Αθήνας, οικείο από χρόνια. Αυτή τη φορά, η κομμώτρια είχε μια καινούργια βοηθό, μια κοπελίτσα ούτε είκοσι χρονώ. Αν και πολύ καλά τα ελληνικά της, ήταν σαφές ότι δεν γεννήθηκε στη γαλάζια μας χώρα, αλλά προφανώς κάπου στα γειτονικά Βαλκάνια. Λίγο αργότερα ήρθε μια πελάτισσα βιαστική. Το ’σκασε, όπως είπε υψηλόφωνα, από το δικηγορικό της γραφείο. Δεν κατάλαβα για ποιον λόγο έπρεπε να δηλώσει την επαγγελματική της ιδιότητα• τέλος πάντων. Η κυρία δικηγόρος κάθησε στη θέση δίπλα μου. Και άρχισε η φρίκη. «Πώς σε λένε;» ρωτά την κοπελίτσα. «Νταγιάνα», απαντά εκείνη. «Νταγιάνα; Τι σημαίνει Νταγιάνα; Αυτό δεν είναι όνομα. Νταϊάνα, ναι. Ντιάνα, έστω. Καλύτερα όμως, αφού είσαι στην Ελλάδα, να το κάνεις Αρτεμις». Η κοπελίτσα άλαλη, χαμογελά αμήχανα. Παρεμβαίνω, ξαναπαρεμβαίνω, αλλά η κυρία δικηγόρος δεν καταλαβαίνει Χριστό. Συνεχίζει την επίθεση περιφρόνησης και απύθμενης βλακείας. «Εκεί, στη Γιουγκοσλαβία αλλοιώνουν έτσι τα ονόματα, επειδή δεν έχουν αυθεντικά δικά τους», κατέληξε. Ανατριχιαστικός πρωτογονισμός. Το βράδυ της ίδιας ημέρας, στη Σταδίου, μπροστά από το άγαλμα του Κολοκοτρώνη, εξελισσόταν μια μιλιταριστικού ακροδεξιού τύπου συγκέντρωση περίπου 200 ατόμων. Με συνθήματα υπέρ της «Χρυσής Αυγής», καταλαβαίνετε. Με σημαίες και εμβατήρια «μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά, στους κάμπους πέφτει χιόνι». Με κραυγές και συνθήματα «τσεκούρι και φωτιά» και πολλά άλλα εναντίον της Βουλής και του πολιτεύματος. Κι όμως, να σας πω κάτι; Ειλικρινά, ένιωσα ότι η συμπεριφορά της κυρίας στο κομμωτήριο ήταν πιο απειλητική από τις κραυγές των οπαδών της «Χρυσής Αυγής». Τρομάζει περισσότερο ο φασισμός της διπλανής καρέκλας.
Εκτύπωση στις: 2024-04-25
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=1547