Από το εθνικό στο παγκόσμιο
Ο μεγάλος στοχαστής Αντόνιο Γκράμσι τροφοδοτεί ακόμα την πολιτική σκέψη
Γιάννης, Βούλγαρης
Τα Νέα, 2007-12-22
ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ ΠΡΟΣΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΕ ΕΠΑΝΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ. ΤΟΥΣ ΞΑΝΑΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΝΑ ΒΡΟΥΜΕ ΥΠΟΔΕΙΞΕΙΣ, ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΗΣΕΙΣ,ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ. Ο ΑΝΤΟΝΙΟ ΓΚΡΑΜΣΙ ΥΠΗΡΞΕ ΕΝΑΣ ΤΕΤΟΙΟΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ, ΠΟΥ ΤΡΟΦΟΔΟΤΕΙ ΑΚΟΜΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Αυτό φάνηκε στα πολυάριθμα συνέδρια που έγιναν φέτος, 70 χρόνια από τον θάνατό του. Αυτό διαπιστώθηκε και στο σχετικό συνέδριο που οργάνωσε πρόσφατα το Κέντρο Πολιτικών Ερευνών του Παντείου Πανεπιστημίου, όπου ανιχνεύτηκαν οι επιρροές του Γκράμσι στις σημερινές αναζητήσεις για την κοινωνία πολιτών, την ιστορία των υποτελών τάξεων, τη γλωσσολογία και την αισθητική, τις πολιτισμικές σπουδές, κ.ά. Ανάμεσα στα θέματα που εξετάστηκαν ήταν αναπόφευκτα και εκείνο της παγκοσμιοποίησης. Η ανάγνωση του έργου του Γκράμσι υπό το πρίσμα της παγκοσμιοποίησης δεν είναι καθόλου παρακινδυνευμένη. Ήταν ένας μαρξιστής διεθνιστής, ο οποίος ανέλυσε τη δραματική κρίση του μεσοπολέμου υπό το πρίσμα της «αντίθεσης μεταξύ του κοσμοπολιτισμού της οικονομίας και του εθνικισμού της πολιτικής». Με αυτήν την προϋπόθεση μίλησε για αλλαγή ιστορικής εποχής και προσπάθησε να δει την επερχόμενη εξέλιξη μέσα από την αλληλεπίδραση των παγκόσμιων και των εθνικών μετασχηματισμών, μέσα από τη συνεχή διαλεκτική εθνικού- παγκόσμιου. Ταυτόχρονα συνέδεε άρρηκτα την ανάλυση των διαδικασιών με την πολιτική στρατηγική. Κατά τούτο πιστεύω ότι συνεχίζει να προσφέρει μια μέθοδο και μια αναλυτική προσέγγιση της παγκοσμιοποίησης, ιδίως σε ό,τι αφορά κρίσιμα ζητήματα όπως αυτά που ακολουθούν.
Παγκοσμιοποίηση και εθνικό κράτος
Η σχέση παγκοσμιοποίησης- εθνικού κράτους δεν είναι «μηδενικού αθροίσματος». Η παγκοσμιοποίηση μετασχηματίζει το κράτος, ενισχύοντας κάποιες πλευρές του και αδυνατίζοντας άλλες. Ο Γκράμσι αντιμετωπίζει το εθνικό κράτος ως πεδίο στο οποίο δομούνται πρόσκαιρα και ασταθώς, σχέσεις ισχύος εθνικού και παγκόσμιου χαρακτήρα, «συνδυασμοί εθνικού - παγκόσμιου». Η σύγχρονη ιστορική κοινωνιολογία έχει προσφέρει γόνιμο έργο σε αυτήν την κατεύθυνση, γυρίζοντας την πλάτη τόσο στις ξεπερασμένες δομιστικές προσεγγίσεις όσο και στις δεξιές ή αριστερές εθνολαϊκιστικές «αναλύσεις του λόγου» που κυκλοφορούν ευρέως στο σημερινό κλίμα συντηρητικοποίησης. Μας δείχνει μεταξύ άλλων ότι αυτό που θεωρούμε ακόμα εθνικό, έχει μεταβάλει τη λειτουργία του υπό την επίδραση της παγκοσμιοποίησης. Μας το είχε υποδείξει ο Γκράμσι, μας το λέει η Saskia Sassen (Τerritory, Αuthority, Rights, Ρrinceton U.Ρ. 2006) ως εξής: «Ο μετασχηματισμός που ονομάζουμε παγκοσμιοποίηση λαμβάνει χώρα εντός του εθνικού σε μεγαλύτερη έκταση από αυτήν που συνήθως αναγνωρίζουμε. Στο (εθνικό) επίπεδο συγκροτούνται οι πιο σύνθετες έννοιες του παγκόσμιου και το εθνικό είναι συχνά ένας από τους κομβικούς παράγοντες που καθιστούν εφικτή και ενεργή την παγκόσμια διάσταση. (..) Οι μετασχηματισμοί αυτοί αποεθνικοποιούν ό,τι είχε συγκροτηθεί ως εθνικό, χωρίς όμως να καθιστούν πάντα εμφανή τη μεταβολή (...) Τέτοιοι μετασχηματισμοί πρέπει συχνά να αποκωδικοποιηθούν για να γίνουν εμφανείς». Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε σχεδόν χωρίς εννοιολογικό άλμα με την κλασική σημείωση του Γκράμσι ότι ο προοδευτικός χαρακτήρας της πολιτικής δράσης εξαρτάται από «την ικανότητα να διακρίνει το “διεθνές” και “ενοποιητικό” στοιχείο που ενυπάρχει στην εθνική και τοπικιστική πραγματικότητα» (Τετράδιο 13, Για τον Μακιαβέλι). Το ηγεμονικό σχέδιο συνίσταται επομένως στην επανεπεξεργασία της εθνικής- τοπικής διάστασης υπό το πρίσμα της παγκοσμιοποιητικής/ διεθνιστικής προοπτικής. Αυτή η επανεπεξεργασία συνιστά το πεδίο στο οποίο συναντώνται στο πλαίσιο του εθνικού κράτους, οι διανοούμενοι με τα πολιτικά- κοινωνικά υποκείμενα που μπορούν να αναχθούν στη διεθνιστική/ οικουμενική προοπτική.
Προοδευτική στρατηγική
Για αυτόν τον λόγο, από την οπτική της προοδευτικής στρατηγικής, η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να αναλυθεί σαν απλή γεωγραφική επέκταση/ αναβάθμιση του χώρου της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Η ταξική δομή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού δεν μπορεί να αναλυθεί κατ΄ αναλογία με εκείνη του εθνικού καπιταλισμού. Τέτοιες αναγνώσεις είτε καθιστούν τελείως απόμακρα ως προς την πολιτική πράξη τα κέντρα ουσιαστικής ισχύος και επομένως καταλήγουν σε εθνικές στρατηγικές απλής προσαρμογής, είτε προκρίνουν την απλοϊκή «κινηματική λογική» που είναι ανίκανη να παραγάγει ηγεμονία. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε τη διάκριση που κάνει ο Γκράμσι μεταξύ των «οργανικών πολιτικών- κοινωνικών υποκειμένων» με ιστορική βαρύτητα από τη μια, και των εμπειρικών συγκυριακών υποκειμένων ή κινημάτων από την άλλη. Οι διαδικασίες παγκοσμιοποίησης, ακόμα και στις πιο ολοκληρωμένες εκφάνσεις της όπως το χρηματιστηριακό κεφάλαιο, σε κάποια σημεία γειώνονται και εμπεδώνονται σε εθνικούς κοινωνικούς χώρους στους οποίους τα εθνικά- τοπικά υποκείμενα ενός δυνάμει αντιηγεμονικού σχεδίου έχουν πρόσβαση (Saskia Sassen, ό.π.). Με αυτήν την έννοια οι εθνικές και οι τοπικές πολιτικές- κοινωνικές δυνάμεις έχουν γέφυρες και άμεσες συνδέσεις με την παγκοσμιοποιητική διαδικασία. Επιπλέον, γίνεται σαφές πως παρ΄ ότι η βασική κατεύθυνση εξακολουθεί να κινείται από το εθνικό στο υπερεθνικό, αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία η συγκρότηση πολιτικών- κοινωνικών υποκειμένων στους κρίκους της αλυσίδας που συνδέει τα δύο επίπεδα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί τον χώρο εκείνο όπου κρίκοι της αλυσίδας έχουν μια προφανή θεσμική «υλικότητα» και γι΄ αυτό αποτελεί πραγματικό «εργαστήριο» ανάλυσης.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΝΩΣΗ
Πώς όμως συνδέεται η ανάλυση των μετασχηματισμών με την πολιτική στρατηγική, και μάλιστα με τη στρατηγική που έχει τη φιλοδοξία ηγεμονίας από προοδευτική σκοπιά; Για ποια και ποιανού ηγεμονία μιλάμε σε συνθήκες όπου δεν υπάρχει πλέον το ιστορικό υποκείμενο της καθολικής απελευθέρωσης που λεγόταν εργατικό κίνημα; Όταν επιπλέον δεν είναι νοητή ούτε αποδεκτή μια γενική θεωρία, αναλυτική και πολιτική ταυτόχρονα, όπως θεωρήθηκε ο μαρξισμός; Όταν δεν υπάρχει ο «μοντέρνος Πρίγκιπας», το κόμμα που ενσαρκώνει την ηγεμονία ως κάτοχος της γενικής θεωρίας και εκφραστής του ιστορικού κοινωνικού υποκειμένου;
Προφανώς μόνο οδοδείκτες απαντήσεων μπορούμε να τοποθετήσουμε. Αλλά τουλάχιστον ξέρουμε το πολιτικό πεδίο. Από τη στιγμή που ο παγκόσμιος ψηφιακός καπιταλισμός έχει ενοποιήσει υπό ορισμένους όρους τον κόσμο, η εναλλακτική πολιτική στρατηγική έχει ως επίκεντρο τη δημοκρατική διεύθυνση της παγκοσμιοποίησης. Επίκεντρο όχι μόνο πολιτικό, αλλά και θεωρητικό, εφόσον δεχτούμε ότι ο προοδευτικός λόγος που διαμορφώθηκε στη βάση των διακυβευμάτων της Νεωτερικότητας (διαφωτισμός, Γαλλική Επανάσταση, μαρξισμός) συνεχίζει να διατηρεί την ισχύ του και να συνδιαμορφώνει το πολιτικό φάσμα της σημερινής αναστοχαστικής Νεωτερικότητας. Το ερώτημα είναι: πώς τα εμπειρικά κοινωνικά υποκείμενα ή κινήματα που γεννώνται από τον ανταγωνιστικό χαρακτήρα των διαδικασιών παγκοσμιοποίησης, μπορούν να συσταθούν σε πολιτικά υποκείμενα και να αρθούν στον πολιτικό ορίζοντα της δημοκρατικής διεύθυνσης της παγκοσμιοποίησης (πολιτικά δεν σημαίνει μόνο κομματικά). Ή αλλιώς: με τι είδους κριτική γνώση πρέπει να μπολιαστούν τα εμπειρικά υποκείμενα του άμεσου ανταγωνισμού ώστε να συσταθούν σε πολιτικά υποκείμενα στον ορίζοντα της παγκοσμιοποίησης παρ΄ ότι δρουν στο εθνικό- τοπικό; Ο Γκράμσι μάς υποδεικνύει ότι η «κριτική γνώση» που συστήνει πολιτικά υποκείμενα περιέχει οπωσδήποτε την ιστορικότητα της παρούσας πραγματικότητας, τους όρους γέννησης και επομένως τις προοπτικές μετασχηματισμού της από τις δυνάμεις που συνειδητοποιούν ότι η δεδομένη πραγματικότητα δεν είναι ούτε φυσική ούτε το «τέλος της ιστορίας». Θα πρέπει όμως να είναι σαφές ότι οι σημερινές συνθήκες δεν εξαντλούνται ούτε ερμηνεύονται μόνο με τον καπιταλισμό (και τον αντικαπιταλισμό). Έχουν ξεδιπλωθεί όλες οι ιστορικές διαδικασίες που συγκρότησαν τη Νεωτερικότητα (σχηματισμός κράτους, καπιταλισμός, έθνος, εξατομίκευση, εκδημοκρατισμός, εκκοσμίκευση) και συνάμα έχουν εκδηλωθεί όλες οι αντινομίες και οι σκοτεινές της όψεις: διάβρωση της κρατικής εδαφικής κυριαρχίας, αποκλειστικές και μισαλλόδοξες εθνικές ταυτότητες, εργαλειοποίηση του ορθού λόγου και της φύσης, ανδροκρατική κατασκευή των έμφυλων ταυτοτήτων, εξατομίκευση στα όρια του α-κοινωνικού, εκδημοκρατισμός χωρίς πολίτες. Ο αναστοχασμός της νεωτερικότητας από την ανωτέρω σκοπιά και σε όλες τις διαστάσεις της, είναι νομίζω η κριτική γνώση για την πολιτική συγκρότηση των εμπειρικών υποκειμένων στην προοπτική της δημοκρατικής διακυβέρνησης της παγκοσμιοποίησης. Περικλείει και συνδέει την ανάλυση των μακροκοινωνικών μετασχηματισμών με την ιστορικότητα και την κριτική. Μπορεί επομένως να παραγάγει έναν ηγεμονικό πολιτικό λόγο στον οποίο συναντώνται το διανοητικό και το μαζικό στοιχείο, οι οργανικοί διανοούμενοι μιας δημοκρατικής διεθνιστικής παγκοσμιοποίησης και οι μάζες. Συνάντηση τυπικά γκραμσιανού τύπου.
Εκτύπωση στις: 2024-04-19
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=2256