Αρχική | Εκτύπωσε ή Αποθήκευσε ως PDF | Αποθήκευσε ως WORD | Αποθήκευσε ως HTML

Πιέρο Σράφα (1898-1983): ένας γίγαντας της οικονομικής σκέψης του 20ού αιώνα

Αιμίλιος, Ζαχαρέας

Αυγή της Κυριακής, 2008-10-12


Ένα από τα πιο διεισδυτικά μυαλά του 20ού αιώνα, ένας γίγαντας της οικονομικής σκέψης, ίσως ο πιο σημαντικός και αναμφισβήτητα ο πιο μορφωμένος θεωρητικός της πολιτικής οικονομίας του "σύντομου 20ού αιώνα", έφυγε από τη ζωή εδώ και είκοσι πέντε χρόνια. Ένα μήνα πριν τον θάνατό του, Σεπτέμβριο του 1983, έσβησε και η στενή του φίλη Τζόαν Ρόμπινσον (1905-1983). Ο Σράφα υπήρξε ο μοναδικός άνδρας τον οποίο φοβόταν και σεβόταν η θρυλική οικονομολόγος του Καίμπριτζ. Στη νεκρολογία του μεγάλου διανοητή, ο πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας Σάντρο Πετρίνι συνέβαλε με το παρακάτω μήνυμα: "Υπήρξε ο ιδιοφυής καινοτόμος, κληρονόμος μιας μεγάλης παράδοσης της οικονομικής σκέψης, ένας λαμπρός καθηγητής για γενιές σπουδαστών, ένα μνημείο της δημοκρατικής αντιφασιστικής ευρωπαϊκής κουλτούρας, ένας δραστήριος αγωνιστής για την ανάπτυξη του δημοκρατικού πολιτισμού. Ένας μεγάλος Ιταλός πέθανε, ένας Ιταλός στον οποίο η επιστημονική ιδιοφυία, το επίπεδο της ηθικής και η πολιτική συνείδηση ήταν αξεχώριστα".1

***

Η παρούσα γραφή αποβλέπει να αποκρυπτογραφήσει μερικές ιδέες του σραφιανού έργου γύρω από τις οποίες διεξήχθη -και εν μέρει ακόμα διεξάγεται- ζωηρός διάλογος στον χώρο της οικονομικής θεωρίας, από τον Μεσοπόλεμο (1920-1930) και από το 1960 έως τις μέρες μας, ιδιαίτερα ύστερα από την πρόσβαση του κοινού στα αδημοσίευτα χειρόγραφά του, στη βιβλιοθήκη Wren. Τα πνευματικά δικαιώματα του Σράφα χειρίζεται ο καθηγητής P. Garegnani.

Νεοκλασικοί, οπαδοί του Σράφα και μαρξιστές

Η συζήτηση γίνεται ανάμεσα στους νεοκλασικούς, τους ακραιφνείς οπαδούς του Σράφα και τους μαρξιστές, ένα τμήμα των οποίων παραμένει ακόμα σε θέσεις "Νεάτερνταλ". Ήδη από το 1930, στο φημισμένο συμπόσιο για τη θεωρία του Α. Marshall (1842-1924) σε ηλικία μόλις τριάντα δύο ετών, ο Σράφα υποστήριζε πως "είναι η θεωρία του Marshall που πρέπει να πεταχτεί".2 Είχε όμως προηγηθεί ένα άρθρο του νεαρού πτυχιούχου το 1925 στο Annali di Economia, περιοδικό που εκδιδόταν στο Μιλάνο, πάνω στις βάσεις της θεωρίας των τιμών. Το άρθρο αυτό, το οποίο περισσότερο ανεπτυγμένο δημοσιεύθηκε το 1926 στο Economic Journal, έκανε διάσημο τον Σράφα στην Ιταλία και στην Αγγλία, επειδή απέδειξε με αδιάσειστη επιχειρηματολογία πως η περί των τιμών θεωρία του Marshall ήταν αστήρικτη και απορριπτέα. Την περίοδο εκείνη, οι Principles του άγγλου καθηγητή ήταν η Βίβλος για τους οικονομολόγους, και μαζί με την ανάγνωση μιας οικονομικής εφημερίδας συμπλήρωναν τα χαρακτηριστικά του καλού οικονομολόγου, όπως έλεγε ο Κέυνς (1883-1946).

Στη δημιουργία του σραφιανού θρύλου δεν συνέβαλε μόνο η συντριπτική κριτική του στη νεοκλασική θεωρία της οριακής παραγωγικότητας και των συντελεστών παραγωγής ούτε ακόμη η μνημειώδης έκδοση των Απάντων του Ντ. Ρικάρντο (1772-1823), ούτε η στενή και διαχρονική σύνδεσή του με το Ιταλικό Κομμουνιστικό κόμμα και τον ιδρυτή του Αντόνιο Γκράμσι. Αξίζει να αναφερθούμε στην υψηλή φιλοσοφική του συγκρότηση, που ανάγκασε τον Λ. Βιτγκενστάιν (1889-1951), τον ιδιοφυή αυστριακό φιλόσοφο, να εγκαταλείψει πολλές από τις θέσεις του Tractatus logico-philosophicus, γράφοντας τις Φιλοσοφικές έρευνες πολύ αργότερα. Ίσως στο μέλλον μάς δοθεί η ευκαιρία να επισημάνουμε την επίδραση του Σράφα στο έργο του αυστριακού φιλοσόφου, σε συνδυασμό με το έργο του A. Γκράμσι μέσα από τη συνεργασία του με τον τορινέζο οικονομολόγο.3

Ο θρύλος του Σράφα ενισχύθηκε και από την ιδιομορφία του χαρακτήρα του. Υπήρξε πάντοτε σεμνός, διακριτικός και σιωπηλός. Τρομερά απαιτητικός, μιλούσε με δυσκολία σε ακροατήριο όπως και έγραφε δύσκολα.

Το 1960 εξέδωσε ύστερα από συνεχείς πιέσεις της Τζόαν Ρόμπινσον κατά τη δεκαετία του ’50, το περίφημο έργο Παραγωγή εμπορευμάτων μέσω εμπορευμάτων. Προοίμιο στην κριτική της οικονομικής θεωρίας, ένα βιβλίο μόλις 110 σελίδων στην αγγλική έκδοση. Στα ελληνικά εκδόθηκε το 1985, με πρόλογο του Γ. Κριμπά.4

Ο Σράφα υπήρξε ο επιμελητής και σχολιαστής των Απάντων του Ντέιβιντ Ρικάρντο, συμπεριλαμβανομένης και της αλληλογραφίας του. Για την έκδοση των Απάντων εργάστηκε πάνω από είκοσι χρόνια, ενώ στην τελευταία φάση βοήθησε και ο γνωστός μαρξιστής οικονομολόγος Μ. Ντομπ. Για το επίτευγμα αυτό, γίνεται εταίρος της Βρετανικής Ακαδημίας το 1954, ενώ το 1961 του απονέμεται το χρυσό μετάλλιο Soderstrom από την Ακαδημία Επιστημών της Σουηδίας. Ας σημειωθεί πως την περίοδο εκείνη δεν είχε δοθεί ακόμη βραβείο Νόμπελ για την οικονομία. Προηγουμένως, η διάκριση αυτή είχε απονεμηθεί στον Κέυνς και στον σουηδό οικονομολόγο G. Myrdal.

Παραγωγή εμπορευμάτων μέσω εμπορευμάτων

Πού οφείλεται η τεράστια παγκόσμια, στην κυριολεξία, δημοσιότητα του σραφιανού έργου, ενώ ο ίδιος παραμένει ελάχιστα γνωστός ακόμα και στο "επάγγελμα;"

Η κριτική του Σράφφα στην οριακή σχολή γίνεται εφ’ όλης της ύλης. Απορρίπτεται η αρμονική κατάσταση της καπιταλιστικής κοινωνίας, στο σύνολό της. Οι κλασικές οικονομικές κατηγορίες των Ρικάρντο-Μαρξ θεωρούνται άρτιες, ενώ αμφισβητείται η επιστημονική θεμελίωση των οικονομικών κατηγοριών των οριακών, καθώς επίσης η λογική συνοχή των νεοκλασικών θεωριών και η ερμηνευτική τους αξιοπιστία. Μια από τις πλέον γόνιμες συμβολές του Σράφα αναζητείται στο ότι ενσωματώνει την οικονομική θεωρία στην οικονομική πολιτική, ήτοι αναγνωρίζει πως εξωτερικοί παράγοντες επηρεάζουν τη διανομή του υπερπροϊόντος, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την επίδραση που ασκεί η κεντρική τράπεζα, μέσω της πολιτικής των επιτοκίων στον προσδιορισμό του ποσοστού του κέρδους με τρόπο ώστε, βάσει αυτού, να καθορίζεται και το επίπεδο του μισθού. Την επικαιρότητα των ιδεών του Σράφα βιώνει η παγκόσμια οικονομία από το 1971.

Το υπόδειγμα του Σράφα αναδεικνύει τον αγώνα ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις για τη διανομή του εθνικού εισοδήματος. Η υπόθεση πως ο μισθός συμμετέχει στη διανομή του υπερπροϊόντος οδηγεί στο συμπέρασμα πως άλλες μορφές εισοδήματος μη προερχόμενες από εργασιακή δραστηριότητα, όπως το ποσοστό του κέρδους, προκύπτουν από το συσχετισμό των δυνάμεων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και όχι εξαιτίας του θεσμολογικού πλαισίου, ήτοι της ατομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Στο σημείο αυτό υπάρχει σύμπτωση των απόψεων του Σράφα και του διάσημου κοινωνιολόγου Ν. Ελίας, ο οποίος διατυπώνει περίπου ίδια συμπεράσματα.5

Οι κοινωνικές συνθήκες της παραγωγής, κατά τον Σράφα, μπορούν να εξηγήσουν γιατί τα εισοδήματα που δεν προέρχονται από εργασιακή δραστηριότητα είναι πάνω από το μηδέν, αδυνατούν όμως να εξηγήσουν το σχετικό επίπεδο αυτών των εισοδημάτων. Η θέση του Σράφα, στο σημείο αυτό, διαφέρει από τη μαρξιστική προβληματική που δίνει έμφαση "στις κοινωνικές συνθήκες της παραγωγής" και στις "παραγωγικές σχέσεις" και όχι στις συνθήκες κυκλοφορίας, δηλαδή στη διανομή του υπερπροϊόντος.

Η συλλογιστική του Σράφα επεκτείνεται με τη μορφή κοινωνικής κριτικής όχι μόνο στις οικονομίες της αγοράς, ήτοι σ’ εκείνες που κυριαρχεί το καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας, αλλά και σ’ εκείνες που είχαν αποκληθεί σοσιαλιστικές ή κολεκτιβιστικές. Στη σκέψη του η εκμετάλλευση της εργασίας δεν είναι συνώνυμη με την ατομική ιδιοκτησία αλλά και με τη δημόσια, κρατική ιδιοκτησία. Στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής οικονομίας οι κυρίαρχες δυνάμεις, όπως η κομματική και η κρατική νομενκλατούρα, ασκούν όμοια πολιτική για την εκμετάλλευση της εργασίας όπως γίνεται στον καπιταλισμό.

Η προσέγγιση του Σράφα στην έννοια του "surplus" δεν πρέπει να συγχέεται με τους κλασικούς οικονομολόγους Σμιθ-Ρικάρντο-Μαρξ. Στο έργο του Παραγωγή εμπορευμάτων μέσω εμπορευμάτων προσδιορίζει τις τιμές των αγαθών, χωρίς να γίνεται αναφορά στη θεωρία της αξίας-εργασίας, και συνεπώς χωρίς την παρέμβαση της αγοράς. Στον Ρικάρντο, η προβληματική της ανεξάρτητης μεταβλητής δεν είχε αποκοπεί από την αξία, πράγμα που δεν συμβαίνει στην ανάλυση του Σράφα. Το γεγονός πως ο υπολογισμός του surplus δεν έχει ανάγκη τη θεωρία της αξίας του Μαρξ πυροδότησε οξύτατες συζητήσεις μεταξύ των μαρξιστών και των σραφιανών γύρω από την αξιοπιστία της θεωρίας της αξίας και τη δυνατότητα μετασχηματισμού των αξιών σε τιμές παραγωγής.

Μαρξιστές εναντίον σραφιανών

Ένα είδος μαρξιστών τύπου Νεάτερνταλ -έχουμε και στην Ελλάδα μερικούς- θεώρησαν, εσφαλμένα, πως το θεωρητικό οικοδόμημα του Μαρξ καταρρέει ή όχι, ανάλογα με το αν επιβεβαιώνεται η θεωρία της αξίας και συνεκδοχικά η θεωρία της εκμετάλλευσης.

Απέρριψαν έτσι την Παραγωγή εμπορευμάτων μέσω εμπορευμάτων και την ενέταξαν ως παράρτημα της νεοκλασικής σχολής, την οποία η κριτική του Σράφα αποκαθήλωσε από το επίσημο βάθρο. Συμπεριλαμβανομένης δε της αδυναμίας του Μαρξ να λύσει το πρόβλημα του "μετασχηματισμού", το περίφημο "transformation problem", η ομάδα των μαρξιστών αυτών θεώρησε πως εξαφανίζεται και η μαρξική θεωρία της εκμετάλλευσης, γεγονός ασυμβίβαστο με την μαρξική διδασκαλία.

Δεν είναι δυνατό σ’ αυτό το άρθρο να δοθεί απάντηση σε τόσο σοβαρά προβλήματα. Παραπέμπω απλώς τον αναγνώστη στο βιβλίο μου του 1986, που είναι αφιερωμένο στην επιστημονική και ιδεολογική διένεξη μεταξύ μαρξιστών και σραφφιανών.6 Στέκομαι μόνον σε δύο σημεία, κατατοπιστικά για τον έλληνα αναγνώστη. Το πρώτο: Ο Μ. Ντομπ, ο οποίος βοήθησε στο τελευταίο στάδιο στην έκδοση των Απάντων του Ρικάρντο από τον Σράφα, δημοσίευσε ένα κείμενο στο μικρό περιοδικό Labour Monthly (Οκτώβριος 1961, σ. 487-491), στο οποίο υποστήριζε ότι ο Σράφα άνοιξε τον δρόμο για την οριστική επίλυση του προβλήματος του "μετασχηματισμού" των αξιών σε τιμές παραγωγής, παρόλο που ουδέποτε έχει δημοσιεύσει εργασία που να αναφέρεται στην οικονομική θεωρία του Μαρξ. Το δεύτερο: Υπάρχει η μαρτυρία του καναδού μαρξιστή οικονομολόγου Gilles Dostaler ο οποίος, τον Ιούνιο του 1973, είχε μια συνάντηση στο Καίμπριτζ με τον Σράφα. Ο Ιταλός οικονομολόγος διευκρίνισε πως "οι αξίες" και οι τιμές παραγωγής του Μαρξ "παραπέμπουν ακριβώς στην ίδια πραγματικότητα". Εν συνεχεία, απαντώντας σε ερώτηση, έλεγε πως δεν θα μπορούσε να γράψει την Παραγωγή εμπορευμάτων μέσω εμπορευμάτων, αν ο Μαρξ δεν είχε γράψει το Κεφάλαιο. Αναφορικά με την κριτική που ασκούν εναντίον του ορισμένοι μαρξιστές, ο Σράφα υποστήριζε πως δεν μπορούσε να ξαναγράψει τους τρεις τόμους του Κεφαλαίου. Επιπροσθέτως, θεωρούσε πως το μοντέλο του περιγράφει την ίδια πραγματικότητα μ’ εκείνη του Μαρξ, η οποία είναι εμποτισμένη από τον ταξικό ανταγωνισμό μεταξύ εργατών και καπιταλιστών και από την εκμετάλλευση των πρώτων από τους δεύτερους. Η μαρτυρία του G. Dostaler βρίσκεται στο Keynes et Sraffa, πρακτικά ενός ομώνυμου συνεδρίου, που διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο της Οτάβα τον Μάρτιο του 1981.

Σράφα, Κέυνς και Βιτγκενστάιν

Ο Σράφα υπήρξε εμπνευστής αλλά και φίλος σπουδαίων επιστημονικών πνευματικών προσωπικοτήτων, όπως ο Κέυνς, ο Βιττγκεστάιν, η Τζόαν Ρόμπινσον, ο Fr. Ramsey κ.ά. Κανείς δεν γνωρίζει τις λεπτομέρειες του διαλόγου με τον Βιττγκεστάιν, όταν ανάγκασε τον φιλόσοφο να εγκαταλείψει τις προτάσεις στο Tractatus για να περάσει στη δεύτερη φάση των Φιλοσοφικών Ερευνών. Στον πρόλογο του έργου αυτού, τον Ιανουάριο του 1945, ο Βιτγκενστάιν, ανάμεσα στα άλλα, αναφέρεται επαινετικά στις παρατηρήσεις του Σράφα.7

Παρεμφερείς απόψεις εξέφραζε ο Κέυνς για την οξύνοια της κριτικής του Σράφα στη Γενική Θεωρία, έργο για το οποίο δεν είχε εκφραστεί επαινετικά για την πρωτοτυπία του. Το ίδιο γινόταν και με τη Τζόαν Ρόμπινσον, τις απόψεις της οποίας υπέβαλε σε συντριπτική κριτική. Αξίζει να θυμηθούμε και την έξοχη απάντηση του Σράφα στον αυστριακό οικονομολόγο Φ. Χάγιεκ, ύστερα από προτροπή του Κέυνς. Κατά τη γνώμη του λοιπόν, "το χρήμα δεν είναι μόνο μέσο ανταλλαγής αλλά αποθεματικό αξίας και μονάδα μετρήσεως σε όρους όπου τα χρέη και άλλες νομικές ρήτρες, συνήθειες, γνώμες, αντιλήψεις, εν συντομία, όλες οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, ρυθμίζονται περισσότερο ή λιγότερο αυστηρά".8

Προϋποθέσεις για την κατανόηση του έργου του Σράφα και του Μαρξ

Θεώρησα χρέος να υπενθυμίσω στον ενδιαφερόμενο αναγνώστη μερικά χαρακτηριστικά μιας μεγάλης πνευματικής και επιστημονικής προσωπικότητας, το έργο της οποίας αγνοείται στην Ελλάδα και κατ’ εμέ έχει κακοποιηθεί βάναυσα από απαρχαιωμένους μαρξιστές και από τους νεοκλασικούς του συρμού. Η κατανόηση του σραφιανού έργου απαιτεί εξαιρετική πνευματική προσπάθεια από τον αναγνώστη, διότι ο συγγραφέας είναι ανελέητος στους μελετητές του. Το ίδιο και περισσότερο ισχύει για τον Μαρξ, το έργο του οποίου αγνοείται από την Αριστερά όλων των αποχρώσεων. Η δημοκρατική Αριστερά αναζητά τα πρότυπά της στη φιλελεύθερη σκέψη, ενώ εκείνη που αυτοαποκαλείται επαναστατική αναζητά τα πρότυπα σ’ έναν πρωτόγονο κομμουνισμό στον οποίο υμνείται η βία, η ισότητα στη φτώχεια και ένα είδος επιστροφής σε φυσικό καθεστώς.

Χωρίς βαθιά γνώση του έργου του Σμιθ, του Ρικάρντο αλλά και των πιο αξιόλογων ρευμάτων της πολιτικής φιλοσοφίας, ήτοι του έργου του Καντ και Χέγκελ, δεν μπορεί να κατανοηθεί ο Μαρξ και, θα πρόσθετα, ο συνεχιστής και εκσυγχρονιστής της κλασικής μεθοδολογίας, ο Π. Σράφφα. Θα ήθελα, επ’ ευκαιρία, να επισημάνω πως το έργο του Μαρξ δεν έχει κατανοηθεί στην Ελλάδα, εκτός των άλλων, και εξαιτίας της ιστορίας των εκδόσεων του. Δεν υπάρχει καμιά επιστημονική μελέτη, εξ όσων γνωρίζω, για τον τρόπο με τον οποίο κατανοήθηκε το μαρξικό έργο βάσει της εκδοτικής του ιστορίας, εκτός από μια μελέτη του γράφοντος με τίτλο "Σχετικά με την ιστορία των εκδόσεων του Μαρξ", στο περιοδικό Διαβάζω τον Ιούνιο του 1979 (σ. 40-57).

Στη μεταπολίτευση θεωρήθηκε κατάκτηση η διδασκαλία του Μαρξ σε ορισμένα ΑΕΙ, ήτοι η συνειδητή ή ασυνείδητη προσπάθεια εξευτελισμού του. Θυμάμαι τον άλλοτε "πάπα" του ιταλικού -και όχι μόνον- μαρξισμού, τον Λούτσιο Κολλέτι, να μας λέγει το 1964: "Βάλτε τον Μαρξ στα πανεπιστήμια για να τον χρεοκοπήσετε!". Διότι πράγματι το μαρξικό έργο αποτελεί μια σύνολη επαναστατική θεωρία την εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, που δεν εγκλωβίζεται στην διδασκαλία περί της υπεραξίας ή της θεωρίας της αξίας-εργασίας στα ΑΕΙ.

Cambridge Journal of Economics, τ. 8, τχ. 1 (Μάρτιος 1984), σ. 1

Economic Journal, τ. XL (Μάρτιος 1930), σ. 93.

Amartya Sen "Sraffa, Wittgenstein and Gramsci", Economic Literature, τ. XLI (Δεκέμβριος 2003), σ. 1240-1255. Στον A. Sen απάντησε ο Ajit Sinha με το "A comment on Sen’s Sraffa, Wittgenstein and Gramsci", Journal of Economic Behavior and Organization, τ. 61 (2006), σ. 504-512. Τόσο ο Sen όσο και ο Sinha δεν είναι εξοικειωμένοι όμως με την πολιτική, θεωρητική προβληματική του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος, όπως καταγραφόταν στην επικοινωνία του Σράφφα με τον Γκράμσι, γι’ αυτό χρειάζεται και μια περαιτέρω διερεύνηση του θέματος.

Piero Sraffa, Παραγωγή εμπορευμάτων μέσω εμπορευμάτων. Πρελούδιο στην κριτική της οικονομικής θεωρίας, εκδ. Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη, 1985.

Βλ. Norbert Elias (1987), Die Gesellschaft der Individuen, Suhrkamp, Φραγκφούρτη 1987 (ιταλική μετ: 1990, Il Mulono, Μπολόνια) και Dennis Smith (2001) Norbert Elias and Modern Social Theory, Sage, Λονδίνο κ.α. 2001.

6. Αιμ. Ζαχαρέας, Η διακριτική γοητεία της μαρξιστικής οικονομίας, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1986.

7. "[...] χρωστάω στην κριτική που άσκησε πάνω στη σκέψη μου αδιάκοπα για πολλά χρόνια ένας δάσκαλος τούτου του Πανεπιστημίου, ο κ. P. Sraffa. Σ’ αυτόν τον ερεθισμό χρωστώ τις πιο γόνιμες ιδέες τούτου του βιβλίου", γράφει ο L. Wittgenstein, στον πρόλογο των Φιλοσοφικών ερευνών (μετ. Π. Χριστοδουλίδης, Παπαζήσης, Αθήνα 1977, σ. 22). Ο Tractatus μεταφράστηκε στα ελληνικά στο περιοδικό Δευκαλίων (τχ. 7-8, 1971), από τον Α. Κιτσόπουλο.

8. Economic Journal, τ. XLII (Μάρτιος 1932), σ. 42-53.

Εκτύπωση στις: 2024-03-29
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=2872