Πάνω από τα κεφάλια των ψηφοφόρων
Γιούργκεν, Χάμπερμας
Δημοσιεύθηκε στην Sueddeutsche Zeitung στις 6.6.2005. Μετάφραση Ελίζα Παπαδάκη, Αυγή της Κυριακής, 2005-06-19
Με υψηλή συμμετοχή στις κάλπες, συντριπτικό δημοκρατικό "όχι" στο πρώτο ευρωπαϊκό σχέδιο Συντάγματος από δύο εκ των έξι ιδρυτικών κρατών --αυτό το μεγάλο ατύχημα που πρέπει να αποδεχθούμε σχολίασε εύστοχα ο Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ: "Η Ευρώπη δεν κάνει πια τους ανθρώπους να ονειρεύονται. Αυτήν την Ευρώπη, όπως είναι, δεν την αγαπούν --και γι’ αυτό η Ευρώπη, όπως θα γινόταν με το Σύνταγμα, απορρίφθηκε". Ένα πράγμα αποσιωπά αυτή η διάγνωση: ένα δυσανάγνωστο Σύνταγμα δεν διεγείρει τη φαντασία. Δυσανάγνωστο είναι το σχέδιο ήδη για τον απλό λόγο ότι κρατά την πολυπλοκότητα διεθνών συνθηκών και δεν συνιστά, όπως κάθε γνήσιο Σύνταγμα, μια διαφανή δομή θεμελιωδών κανόνων. Υπάρχει όμως και βαθύτερος λόγος: λείπει η προοπτική από την οποία οι άνθρωποι θα μπορούσαν να αντιληφθούν γιατί η Ευρώπη χρειάζεται σήμερα ένα Σύνταγμα.
Αντί να εκμεταλλευθούμε τα ευρωπαϊκά δημοψηφίσματα για εθνικά θέματα, υπήρχε η δυνατότητα να καταστήσουμε αντικείμενο αντιπαράθεσης την πολυσυζητημένη "finalite" [σκοπιμότητα], το προς τι της διαδικασίας ενοποίησης: Θέλουμε μιαν Ευρώπη πολιτικά ικανή να δρα προς τα μέσα και προς τα έξω; Ή αρκούν οι διακυβερνητικές συμφωνίες για να φορέσουμε στον ενιαίο οικονομικό χώρο τον κορσέ ενός ανταγωνισμού που θα προωθεί τη μεγέθυνση; Εμβάθυνση ή διεύρυνση χωρίς εμβάθυνση; Να αποκτήσει η Ευρώπη τη δύναμη να επιδρά στο διεθνές οικονομικό καθεστώς ή να χάσει από τα χέρια της τις πολλαπλές υπαρκτές επιλογές ανάμεσα στο γραφειοκρατικό κοινωνικό κράτος και την ακραία αντίληψη για τον ανταγωνισμό, στη δίνη μιας ακυβέρνητης παγκοσμιοποίησης;
Ένα Σύνταγμα δεν μπορεί βέβαια να είναι μόνο το θεσμικό πλαίσιο εντός του οποίου αντιπαρατίθενται εναλλακτικές πολιτικές προτάσεις. Είναι θεμιτό η ίδια η συντακτική διαδικασία να συνδέεται με την αντιπαράθεση για συγκεκριμένες πολιτικές; Διαφέροντας από τα κλασικά τους πρότυπα, τα υπερεθνικά Συντάγματα σήμερα δεν γεννιούνται πλέον με μιαν επαναστατική πράξη, από τη μια μέρα στην άλλην, αλλά στην πορεία δεκαετιών. Ευτυχώς οι πολίτες ζουν ήδη σε κράτη που εγγυώνται τις θεμελιώδεις ελευθερίες.
Πεισμωμένο εκλογικό σώμα
Έτσι η διαδικασία δεν προωθείται κυρίως από τους πολίτες αλλά από τις εκλεγμένες κυβερνήσεις. Όσο όλοι επωφελούνταν, οι πολίτες ήσαν ικανοποιημένοι. Για μεγάλο διάστημα το σχέδιο μπορούσε να νομιμοποιείται από τα αποτελέσματά του και μόνον. Αλλά σε καιρούς ριζικών παγκόσμιων οικονομικών αλλαγών, στην ασαφήνιστη Ευρώπη των 25 δρομολογούνται συγκρούσεις για κατανομές, όπου αυτού του είδους η νομιμοποίηση διά του προϊόντος δεν αρκεί πλέον. Τώρα οι πολίτες θέλουν να ξέρουν πού θα οδηγήσει το σχέδιο που παρεμβαίνει καθημερινά στη ζωή τους. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, για να κερδίσει την αποδοχή των πολιτών, πρέπει να συνδεθεί με μια πολιτική προοπτική.
Με την αποτυχία των δημοψηφισμάτων ξέσπασε ανοιχτά η αντιπαράθεση για την προοπτική αυτή. Οπωσδήποτε οι πολιτικοί δεν όρισαν τα αντικείμενα της αντιπαράθεσης έγκαιρα και αρκετά ξεκάθαρα. Δεν ήθελαν να διακινδυνεύσουν τον άνετο γραφειοκρατικό τρόπο μιας ενοποίησης εκ των άνω με ένα πολωτικό ζήτημα.
Ήδη το ευρωπαϊκό τοπίο είναι υπονομευμένο από τα αντιτιθέμενα συμφέροντα των πλουσιότερων και των φτωχότερων, των μεγαλύτερων και των μικρότερων, των παλαιότερων και των νεότερων χωρών μελών. Και οι μύθοι των αντικρουόμενων εθνικών ιστοριών χαράζουν βαθιά αυλάκια. Οι πολιτικοί είχαν τους λόγους τους να αποφύγουν τη δημόσια συζήτηση για το στόχο της της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Τώρα το πεισμωμένο εκλογικό σώμα τούς φέρνει τα σκουπίδια, που εδώ και δεκαετίες σκούπιζαν κάτω από το χαλί, στο κατώφλι τους.
Ο ανοιχτός και ο ανομολόγητος θρίαμβος για τις ούτως ή άλλως αναμενόμενες συνέπειες του "όχι" προδίδει περισσότερα για την απωθημένη σύγκρουση των στόχων από τα εξαιρετικά αμφίσημα συναισθήματα και τα ανάμεικτα κίνητρα των ίδιων των ψηφοφόρων που λένε "όχι". Μόλις έγινε γνωστό το γαλλικό αποτέλεσμα, οι ξενόφοβοι οπαδοί του Φορτούιν στην Ολλανδία συνενώθηκαν με το νεοσυντηρητικό εκπρόσωπο Μπιλ Κρίστολ από την Ουάσιγκτον στη χαιρέκακη κραυγή "Vive la France". Οι μεν θέλουν τώρα να στεγανοποιήσουν τους εθνικούς τους τρόπους ζωής, οι δε γιορτάζουν την κατάρρευση της αντίστασης της παλαιάς Ευρώπης ενάντια στη δυναμικά και βίαια επιβαλλόμενη εξάπλωση παγοσμιοποιημένων αγορών και ελευθέρων εκλογών. Πρόκειται για ακραίες ταλαντώσεις. Αλλά δεν χάρηκαν μόνον εξτρεμιστές για την έκβαση των δημοψηφισμάτων. Ικανοποιημένοι είναι οι υποστηρικτές του εθνικού κράτους για τους λάθος λόγους, των ελεύθερων αγορών για τους σωστούς.
Πολλοί φοβούνται μιαν ευρεία εκχώρηση κυριαρχικών δικαιωμάτων στο ευρωπαϊκό επίπεδο. Διαδίδουν το σύνθημα ότι οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης δεν μπορούν να υπάρξουν, γιατί λείπει ένας "ευρωπαϊκός λαός". Το είδος της αλληλεγγύης που πράγματι απαιτεί το συνταγματικό κράτος από τους πολίτες του, οι υποστηρικτές της εθνικής κυριαρχίας μπορούν να το φανταστούν μόνο με την παραδοσιακή μορφή μιας συσσωματωμένης εθνικής συνείδησης. Έχουν την αυταπάτη να εμπιστεύονται στις ικανότητες ενός εθνικού κράτους, το οποίο ωστόσο αναγκάσθηκε προ πολλού να παραιτηθεί από την άντληση φόρων από τις επικερδέστερες επιχειρήσεις του. Ρεαλιστικότερη είναι εδώ η πιο καλυμμένη ικανοποίηση των φιλελεύθερων της αγοράς, οι οποίοι τίποτα δεν φοβούνται όσο τις παρεμβάσεις της κρατικής εξουσίας που δαμάζουν τον καπιταλισμό.
Το Σύνταγμα θα είχε διευρύνει την πολιτική ικανότητα δράσης των ευρωπαϊκών θεσμών και θα εξέθετε τις αποφάσεις τους σε αυξημένη πίεση για τη νομιμοποίησή τους. Για τη νεοφιλελεύθερη οπτική το πρώτο παρασύρει μόνο σε λανθασμένες αποφάσεις, ενώ το δεύτερο παρενοχλεί το μηχανισμό αυτοδιεύθυνσης των αγορών. Με την επιβολή των βασικών οικονομικών ελευθεριών, με τη δημιουργία της Κοινής Αγοράς, το Σύμφωνο Σταθερότητας και τη Νομισματική Ένωση, ο επιδιωκόμενος στόχος επιτεύχθηκε. Για τα υπόλοιπα φροντίζουν ο επίτροπος ανταγωνισμού στις Βρυξέλλες και οι δικαστές του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Οι νεοφιλελεύθεροι μπορούν να ζήσουν άνετα με τις συνθήκες της Νίκαιας.
Ο Τόνι Μπλερ και οι άλλοι θέλουν να διακόψουν τη διαδικασία της επικύρωσης. Το στίγμα της αποτυχίας δεν θα βαρύνει τη Μεγάλη Βρετανία, όπως αναμενόταν, αλλά τη Γαλλία. Ο Μπλερ, που αναλαμβάνει τον Ιούλιο την προεδρία, μπορεί να υπολογίζει ότι τη βρετανική επιφυλακτικότητα για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σύντομα θα την στηρίζουν και η γαλλική και η γερμανική κυβέρνηση. Με το τέλος του σχήματος Βιλπέν, ο Νικολά Σαρκοζί θα στραφεί στον αγγλοσαξωνικό δρόμο. Και τι άλλο να περιμένουμε από την Άγγελα Μέρκελ;
Στο Βερολίνο η Μέρκελ μάς ενέπλεξε με έναν οικονομικά φιλελεύθερο ομοσπονδιακό πρόεδρο, στις Βρυξέλλες με ένα νευρικά απρόσωπο πρόεδρο της Επιτροπής. Ο λαϊκισμός της Μέρκελ στο θέμα της ένταξης της Τουρκίας δεν της προσδίδει άλλωστε χαρακτηριστικά φλογερής Ευρωπαίας. Αλησμόνητη παραμένει η επίδοσή της στη ντροπιαστική τελετουργία υποταγής στη φιλοπόλεμη κυβέρνηση της Ουάσινγκτον. Είναι κατανοητή η αιφνίδια συμπάθεια για την Ευρώπη ακραίων Ρεπουμπλικάνων σαν τον Νιουτ Γκίνγκριτς. Το πιθανότερο σενάριο είναι η οικονομικά ενωμένη, αλλά ως πολιτικό μέγεθος διαλυόμενη ήπειρός μας, να συρθεί στην κοινωνικοπολιτική δίνη της ηγεμονικής δύναμης.
Αλλά μια στιγμή
Η προβλέψιμη εξέλιξη είναι κόλαφος για τους ψηφοφόρους. Η διαμαρτυρία τους στράφηκε ενάντια στην πολιτική τάξη συνολικά. Εκφράζει τη δημοκρατική παρόρμηση να σταματήσει μια διαδικασία που εκτυλίσσεται πάνω από τα κεφάλια τους, ή τουλάχιστον να διακοπεί για λίγο. Το "όχι" αντιτίθεται επίσης στην εσφαλμένη συνείδηση κομμάτων, που προφανώς αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στην περιγραφή του πολιτικού συστήματος από τον Λούμαν και αντιμετωπίζουν μόνο στρατηγικά τους ενοχλητικούς θορύβους από το περιβάλλον του εκλογικού σώματος.
Οι δημοκρατικές ετυμηγορίες της περασμένης εβδομάδας δεν μπορούν να παραμερισθούν αφ’ υψηλού, ή μάλιστα να στιγματισθούν ως παθολογία. Εξίσου άτοπη είναι η καταδίκη των δημοψηφισμάτων εν γένει. Τα δημοψηφίσματα είναι ένα θεραπευτικό, αναγκαίο μάλιστα διορθωτικό μέσο για μιαν κατεστημένη εκτελεστική εξουσία που έχει παγώσει την εναλλαγή κυβέρνησης και αντιπολίτευσης. Στο βαθμό που οι ψηφοφόροι αισθάνονταν υποαντιπροσωπευμένοι, είχαν βάσιμο λόγο να αντιταχθούν στο χωρίς αντιπολίτευση καθεστώς των Βρυξελλών.
Όποια κι αν ήσαν άλλωστε τα κίνητρά τους, ήταν άραγε αυτό που σκόπευαν οι πολίτες με το "όχι" τους, τόσο παράλογο; Η βούληση πάντως που εξέφρασε μια πλειοψηφία των Γάλλων εκλογέων, αν πάρουμε κατά γράμμα την αιτιολόγηση των σοσιαλιστικών αρνητικών ψήφων, δεν στρεφόταν κατά της συνέχισης της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ως αποτέλεσμα η ψήφος σημαίνει ένα "όχι έτσι". Το "αλλά πώς αλλιώς;" είναι ένα ερώτημα που δεν μπορεί να απαντηθεί με δημοψήφισμα.
Μια εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με στόχο την πολιτική ενίσχυση και θωράκιση της Νομισματικής Ένωσης, μέσω βαθμιαίας εναρμόνισης των φορολογικών, κοινωνικών και οικονομικών πολιτικών των χωρών μελών, ανοίγει την προοπτική να ανακτηθούν στο επίπεδο αυτό ικανότητες δράσης που έχουν απωλέσει τα εθνικά κράτη. Ακόμα και εντός της Δύσης, που ξεκίνησε και εξακολουθεί να προωθεί τον καπιταλιστικό εκσυγχρονισμό, πρέπει να υπάρχει χώρος για περισσότερα κοινωνικά μοντέλα. Αν ένα πράγμα διαβάζεται με βεβαιότητα στην ψήφο των εκλογέων, αυτό είναι το μήνυμα: Δεν είναι όλα τα δυτικά έθνη διατεθειμένα να αναλάβουν, στη χώρα τους και παγκοσμίως, το πολιτισμικό και κοινωνικό κόστος από την έλλειψη σύγκλισης στην ευημερία, όπως θα ήθελαν να τους το επιβάλουν οι νεοφιλελεύθεροι στο όνομα μιας ταχύτερης αύξησης της ευημερίας.
Ένας ευρωπαϊκός προστατευτισμός ωστόσο θα ήταν κοντόθωρος. Η ανάπτυξη ικανοτήτων δράσης με δημοκρατική νομιμοποίηση στους θεσμούς μας των Βρυξελλών και του Στρασβούργου πρέπει να συνδεθεί με το στόχο να επικρατήσουν κοσμοπολίτικες αντιλήψεις για μια διαφορετική διεθνή τάξη. Πρέπει επίσης να βάλουμε τα δυνατά μας για να συμβάλουμε με ό,τι καλύτερο μπορούμε ώστε από τα ευφημιστικά κηρύγματα περί "global governance" [παγκόσμια διακυβέρνηση] να συγκροτήσουμε μια συγκεκριμένη παγκόσμια εσωτερική πολιτική.
Όποιος οσφραίνεται αντιαμερικανισμό σ’ αυτήν την ημερήσια διάταξη, που αφήνει και πάλι τους ανθρώπους "να ονειρεύονται την Ευρώπη", έχει χάσει την επαφή με τους Αμερικανούς φίλους μας. Οι δικοί μου φίλοι δεν νιώθουν να εκπροσωπούνται από τον Μπιλ Κρίστολ και τον Νιουτ Γκίνγκριτς. Και βλέπουν με απόγνωση μιαν Ευρωπαϊκή Ένωση σε πορεία αυτοδιάλυσης. Δεν μπορούμε να αποφύγουμε να πάρουμε θέση σ’ αυτήν την πολιτισμική πάλη που διχάζει σήμερα την κυανή και την κόκκινη Αμερική. Ούτε είναι προς το συμφέρον μας να κλείνουμε τα μάτια απέναντί της.
Η σύνδεση της συντακτικής διαδικασίας με μιαν ορισμένη πολιτική προοπτική δεν σημαίνει να εντάξουμε ένα πολιτικό σχέδιο στο ίδιο το Σύνταγμα. Αλλά μια εμβάθυνση της Πολιτικής Ένωσης θα οδηγούσε στην υπέρβαση της αδράνειας ομόφωνων διακυβερνητικών συμφωνιών και θα έδινε φωνή στους πολίτες της Ευρώπης. Μόνο τότε θα άνοιγε ο χώρος για έναν ανοικτό ανταγωνισμό για τη βασική πολιτική κατεύθυνση της Ένωσης. Η Ένωση έχει παραλύσει σήμερα, καθώς δεν διεξάγεται η σύγκρουση μεταξύ ασύμβατων αντιλήψεων για τους στόχους. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί πρέπει ταυτόχρονα να εσωτερικεύσουν και να απελευθερώσουν αυτήν την αντιπαράθεση, ώστε να μπορέσει να βρει παραγωγικές λύσεις.
Με το θάρρος της απελπισίας
Η διαδικασία γι’ αυτήν την, όσο απίθανη, εναλλακτική δυνατότητα στη φυσική βία των δεδομένων έχει προβλεφθεί στα άρθρα 43 και 44 της συνθήκης της Νίκαιας. Σύμφωνα με αυτά, μερικά ιδρυτικά μέλη της Ένωσης θα μπορούσαν να αναλάβουν την πρωτοβουλία να εξετάσουν αν κατ’ αρχάς τα κράτη που έχουν συνενωθεί στη Νομισματική Ένωση θα ήσαν πρόθυμα να προσχωρήσουν σε μιαν "ενισχυμένη συνεργασία". Οι κανόνες αυτής της συνεργασίας θα μπορούσαν να δείξουν το δρόμο για ένα μελλοντικό Σύνταγμα.
Οι ισχύουσες διατάξεις για μια στενότερη συνεργασία οκτώ τουλάχιστον κρατών μελών είναι λιγότερο περιοριστικές από τις αντίστοιχες ρυθμίσεις του σχεδίου Συντάγματος. Καθώς μια τέτοια πράξη πρέπει "να είναι ανοικτή σε όλα τα κράτη μέλη", σύμφωνα με το άρθρο 43 β, τα υπόλοιπα κράτη μέλη θα μπορούσαν να αντιληφθούν μια τέτοια προπόρευση όχι ως αποκλεισμό αλλά μόνον ως ενθάρρυνση να πάρουν θέση απέναντι στην επιχειρούμενη εμβάθυνση της Ένωσης, και ενδεχομένως να προσχωρήσουν. Με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε να αποτραπεί οι κυβερνήσεις να περάσουν στην ημερήσια διάταξη αγνοώντας τη δημοκρατική βούληση των πολιτών της Ένωσης.
Καταστάσεις ώριμες για αποφάσεις, χρειάζονται όμως πρόσωπα που θα αρπάξουν μιαν έστω τόσο μικρή ευκαιρία. Ο Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ θα είχε το ανάστημα και τη βούληση. Αλλά του λείπει η δύναμη. Ο Θαπατέρο δεν έχει αρκετόν καιρό στα όργανα και για τον Μπερλουσκόνι περιττεύει να μιλήσουμε. Ο Σιράκ και ο Σρέντερ, γεννημένοι υποψήφιοι, βρίσκονται στην εσωτερική τους πολιτική με την πλάτη στον τοίχο. Μερικές φορές από το θάρρος της απελπισίας γεννιούνται απρόβλεπτες δυνάμεις. Ο Σρέντερ και ο Φίσερ δεν μπορούν με το θέμα της Ευρώπης να κερδίσουν εκλογές. Αλλά αν χρησιμοποιούσαν τον εκλογικό αγώνα για να αναδείξουν μια πιο ελπιδοφόρα εναλλακτική δυνατότητα στο παραλυτικό σενάριο της ρουτίνας και της κατολίσθησης, θα έδιναν ένα σήμα --και η αποχώρησή τους θα έπαιρνε σχήμα. Τίποτα το ουσιαστικό δεν αλλάζει στην ιστορία χωρίς συμβολικές πράξεις, χωρίς σήματα στα οποία να μπορούν να ανατρέξουν οι μελλοντικές γενιές, για να πάρουν στήριξη για το δικό τους μέλλον. Η γενιά του ’68 ήταν κάποτε δεκτική σε ρομαντικές ιδέες.
Δημοσιεύθηκε στην Sueddeutsche Zeitung στις 6.6.2005. Μετάφραση Ελίζα Παπαδάκη.
Εκτύπωση στις: 2024-04-18
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=682