Τα καλά βασανιστήρια της Νέας Τάξης...
Προπαγάνδα και αχρησία θεσμών
Νίκος, Παρασκευόπουλος
Ελευθεροτυπία, 2006-01-25
«Ξανά. Επενεργούσε πάνω μου μια ακατάληπτη δύναμη. Δεν είναι πόνος. Ο πόνος είναι κάτι που ορίζεται, αυτό είναι ένα αίσθημα εκμηδενισμού. Προσπαθούσα να καταλάβω σε ποιο σημείο χτυπάει, ήταν αδύνατο. Από πού έρχεται αυτό το πράγμα. Τον έβλεπα τον Γκραβαρίτη, έβλεπα το λοστάρι που ανεβοκατέβαινε στα πέλματα, αλλά πέλματα δεν υπήρχανε».
Τους «Ανθρωποφύλακες» του κ. Π. Κοροβέση, απ’ όπου οι παραπάνω γραμμές, αφού τους διαβάσεις, τους αρχειοθετείς κάπου στο βάθος της βιβλιοθήκης. Είσαι βέβαιος ότι δεν θα θελήσεις να τους ξαναδιαβάσεις, ίσως έτσι απωθείς κι ένα φόβο πως ο ίδιος δεν θα άντεχες. Κι όμως, στη μετακόμιση θυμάσαι τη θέση τους, συσκευάζεις το βιβλίο ξεχωριστά, ώστε να μπορείς στο νέο σπίτι να το ξανακαταχωνιάσεις επιτηδείως.
Το ράφι της βιβλιοθήκης είναι τελικά σαν τόπος του εγκεφάλου, ανθρώπινου ή ηλεκτρονικού. Με μια διαφορά: η βιβλιοθήκη, ο υπολογιστής, δεν σου εμφανίζουν ξανά το δεδομένο αν εσύ δεν κάνεις μια κίνηση, ένα κλικ. Ενώ η ψυχή αυτενεργεί και το ξεφουρνίζει ξαφνικά.
Θυμάμαι τις σελίδες των «Ανθρωποφυλάκων» όσο πυκνώνουν οι αναφορές για βασανισμούς σε διάφορες χώρες του κόσμου. Στις μέρες μας δημοσιεύτηκε η 16η Ετήσια Εκθεση του Παρατηρητηρίου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, η οποία καταγράφει κακομεταχειρίσεις υπόπτων για τρομοκρατία, επικρίνοντας ιδίως ΗΠΑ και Μ. Βρετανία. Δεν έχει περάσει πολύς χρόνος από τότε που ο Τύπος αναμετέδιδε τις φρικιαστικές εικόνες των εξευτελιζόμενων κρατουμένων στο Αμπού-Γκράιμπ. Το χειρότερο που μπορεί να συμβεί για την ανθρωπότητα, είναι να εξοικειωθεί με τις εικόνες αυτές.
Στις δεκαετίες του εβδομήντα και του ογδόντα, με νωπές τις αναμνήσεις βασανισμών στη χώρα μας, κανείς δεν θα είχε διανοηθεί να συζητήσει την ανοχή βασανιστηρίων έστω στην ακρότατη των ακροτάτων περίπτωση. Τώρα όμως τα βασανιστήρια συζητιούνται έστω και με άλλο όνομα (ειδικές ανακριτικές μέθοδοι κ.λπ.) και προπαγανδίζονται με θεωρίες εμφανίσιμες σε αίθουσες επιχειρήσεων και συνεδρίων. Την εποχή της παρασιώπησης διαδέχθηκε η εποχή της χαμηλόφωνης πλατφόρμας και των ιδεολογημάτων. Κυρίως κυκλοφορεί μια στερεότυπη αφήγηση-ερώτημα που είχαμε συζητήσει στη σελίδα αυτή προ διετίας.1 Επαναλαμβάνω.
«Αν συλληφθεί κάποιος που διακινεί ραδιενεργές ύλες ή προετοιμάζει ένα τρομοκρατικό πλήγμα, σωστό δεν θα ήταν να βασανιστεί προκειμένου να καμφθεί η σιωπή του και να προκύψουν οι σωτήριες πληροφορίες»; Στη βιβλιογραφία (Ν. Luhmann κ.ά.) γίνεται λόγος για το σενάριο της ωρολογιακής βόμβας, η οποία μπορεί να εξουδετερωθεί μόνον αν ο δράστης εξαναγκαστεί από την Αστυνομία να αποκαλύψει τη θέση της.
Πρόσφατα ο κ. Γ. Γιαννουλόπουλος υπενθύμισε το ίδιο σενάριο, αποκαλύπτοντας παράλληλα και τα σοφίσματα που το συνθέτουν και το στηρίζουν.2 Κατά τη γνώμη μου η βασική επενέργεια της στερεότυπης αφήγησης έγκειται στην υπόσκαψη των ψυχολογικών και ηθικών αναστολών απέναντι στα βασανιστήρια. Αναλύω, έστω και με αυτονότητα.
Στον άνθρωπο, από όλα τα ζώα τα ένστικτα παίζουν μικρότερο ρόλο, ενώ η σωματοδομή τού επιτρέπει να χειρίζεται με ευκολία θανατηφόρα και βασανιστικά εργαλεία. Ιδίως στην εποχή της τεχνολογικής ανάπτυξης, όπου ο βασανισμός μπορεί να τελείται με το πάτημα ενός κουμπιού, τα βιολογικά και τα τεχνικά εμπόδια είναι ανύπαρκτα. Οι μόνες νοητές αναστολές είναι οι ψυχολογικές, που δημιουργούνται από τον πολιτισμό, τους θεσμούς και την κοινωνική ηθική. Ο βασανισμός πρέπει απαραίτητα να παραμένει ένα φοβερό ταμπού: αντικείμενο απόλυτης απαγορευτικής επιταγής προς τη συνείδηση, την ατομική και τη συλλογική. Αλλιώς μπορεί να απλωθεί σαν επιδημία μέσα σε έναν κόσμο που έτσι κι αλλιώς εύκολα προσφεύγει στη βία. Ας μην ξεχνάμε ότι, εκτός από τον βασανισμό, ως κατάχρηση κρατικής βίας, συναντάται και ο ιδιωτικός. Πολλές από τις μαφιόζικες εκτελέσεις, σε όλες τις ηπείρους, αποκαλύπτουν απεχθείς βασανισμούς που προηγήθηκαν.
Ο πολιτισμός ώς τώρα έχει πραγματικά κληροδοτήσει κάποιες αναστολές. Γι’ αυτό άλλωστε η «κατασκευή» των βασανιστών σε διάφορες χώρες μεθοδεύεται με κόπους και με διάφορες στρατηγικές,3 όπως η διάχυση της ευθύνης του βασανιστή και η παρουσίαση των θυμάτων ως απάνθρωπων «τεράτων». Είναι φανερό λοιπόν ότι το ιδεολόγημα του σωτήριου βασανισμού είναι προορισμένο να κάμπτει τις διαμορφωμένες κοινωνικοηθικές και πολιτιστικές αναστολές. Οσοι το υποστηρίζουν και το διαδίδουν είναι ηθικοί συναυτουργοί μιας έρπουσας βαρβαρότητας.
Τι απαντούν στα παραπάνω οι λόγιοι κήρυκες των «σωτήριων βασανισμών»; Ο βασανισμός, ισχυρίζονται, είναι «κάτι που το κάνεις αλλά δεν το λες», ώστε -χάρη στην αποσιώπηση- το ταμπού και η αποτρεπτική του δύναμη να επιβιώνουν. Ανοησίες. Ο κόσμος μαθαίνει τελικά όχι μόνο ό,τι λέγεται, αλλά και ό,τι γίνεται.
Την ίδια ακριβώς λειτουργία με την προπαγάνδα επιτελεί η χαλάρωση της θεσμικής προστασίας. Ενα καθεστώς ανομίας και αυταρχισμού επιτρέπει στον βασανιστή να αισθάνεται παντοδύναμος. «Θα σας καταγγείλω», είχε τολμήσει να πει ο Π. Κοροβέσης στον βασανιστή του. «Και στον ΟΗΕ να πας, θα μου κλάσεις τ’ αρχίδια», είχε απαντήσει εκείνος.4
Η θεσμική αυτή χαλάρωση ωστόσο εξελίσσεται. Οσο σοβαρότερη γίνεται η τρομοκρατική απειλή, τόσο πιο ψηλά τοποθετείται ο πήχυς για τον χαρακτηρισμό μιας ενέργειας ως εξευτελιστικής στη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Εξάλλου οι σχετικές παραβιάσεις κρίνονται συχνότερα υπό το πρίσμα της εξευτελιστικής μεταχείρισης παρά του βασανισμού.5 Συνεχίζουν πάντως να απαγορεύονται η απέλαση και η έκδοση προς κράτος «όπου υπάρχουν ουσιώδεις λόγοι να πιστεύεται ότι το πρόσωπο αυτό θα κινδυνεύσει να υποστεί βασανιστήρια» (άρθρο 3 Σύμβασης ΟΗΕ κατά βασανιστηρίων). Η απαγορευτική αυτή ρήτρα δεν επαναλήφθηκε στη συμφωνία έκδοσης Ευρ. Ενωσης - ΗΠΑ, όπως επίσης δεν περιλαμβάνεται σε καμιά διμερή σύμβαση: οι εκάστοτε συμβαλλόμενες δύο χώρες δεν θέλουν να αναγνωρίσουν την πιθανότητα να τελούνται βασανισμοί στο έδαφός τους. Η απαγόρευση έκδοσης όμως ισχύει, καθώς οι κανόνες των συμβάσεων του ΟΗΕ και της Ευρώπης επικαλύπτουν τις διμερείς.
Εσχάτως λοιπόν γίνονται αλλεπάλληλες αποκαλύψεις κακομεταχειρίσεων και τόπων ανεξέλεγκτης ανάκρισης. Επίσης διεξάγονται σχετικές έρευνες τόσο από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όσο και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την πρόληψη των βασανιστηρίων καθώς και από τον επίτροπο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Ακόμη και πριν οι επίσημες έρευνες ολοκληρωθούν, η θεσμική απαγόρευση έκδοσης και απέλασης σε ύποπτες χώρες είναι ενεργή.
* Καθηγητής Νομικής στο ΑΠΘ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Αρθρο «Βασανιστήρια: από το αδιανόητο στο μπανάλ», «Ε» 2-6-2004. Κριτικά και Μ. Jahn, «Gute Folter - Schlechte Folter?», Kritische Vierteljahresschrift fur G. und Rechtsw. (2004) 25 κ.ε. 2. Αρθρο «Σώζουν ζωές τα βασανιστήρια;», «Ε» 11-1-2006. 3. Μ. Higgins - Μ. Haritos-Fatouros - Ph. Zimbardo, Violence Workers (Univ. of California Press, 2002) 192 κ.ε. 4. « Ανθρωποφύλακες» (Γνώση 1994) 48. 5. Ε. Ρούκουνα, Διεθνής Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Εστία 1995) 144, Ν. Χατζηνικολάου, Η απέλαση του αλλοδαπού (Διδ. διατριβή, 2006) 397 κ.ε. 6. Αθ. Παπαϊωάννου, Οι Συμφωνίες Εκδοσης... μεταξύ Ε.Ε. και ΗΠΑ (Αντ. Σάκκουλας, 2004) 64.
Εκτύπωση στις: 2024-04-20
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=963