Η Ευρωπαϊκή εξασθένηση των κομμάτων
Γεράσιμος, Μοσχονάς
Η Καθημερινή της Κυριακής, 2025-04-06
Γιατί τα παλαιά, μεγάλα κόμματα χάνουν σε αξιοπιστία και ψηφοφόρους; Τι ρόλο έχει παίξει η δομή της Ευρωπαϊκής Ενωσης σε αυτή τη συρρίκνωση;
Η ιστορία του κομματικού φαινομένου κατά την περίοδο 1920-1960 θα μπορούσε να συνοψιστεί, παρά λίγες σημαντικές εξαιρέσεις, ως η ιστορία της αποτυχίας των νέων και των μικρών κομμάτων να γίνουν «μεγάλα» και να αντικαταστήσουν τα παλαιά. Ή ως η ιστορία της καταπληκτικής ανθεκτικότητας των μεγάλων παλαιών κομμάτων, τα οποία επέδειξαν αυξημένη ικανότητα προσαρμογής στις προκλήσεις κάθε νέας εποχής.
Σήμερα όμως οι ψηφοφόροι φαίνεται να έχουν τρελαθεί. Νέα κόμματα με παράξενα ονόματα εμφανίζονται ξαφνικά, μικρά κόμματα γίνονται μεγάλα, παλαιά μεγάλα ιστορικά κόμματα υφίστανται βαριές ή συντριπτικές ήττες, νέοι ηγέτες με ασυνήθη πολιτικά προφίλ ανταγωνίζονται τους παλαιούς και οι εκλογικοί σεισμοί διαδέχονται ο ένας τον άλλο.
Η δημοσκοπική άνοδος της Πλεύσης Ελευθερίας στη χώρα μας αποτελεί εκδήλωση και σύμπτωμα ενός ευρύτερου φαινομένου. Η αστάθεια της εκλογικής συμπεριφοράς και η δυσπιστία προς τον θεσμό «κόμμα» κυριαρχούν.
Oμως η τάση δεν είναι παντού ομοιόμορφη. Στις ΗΠΑ τα κόμματα έχουν τα τελευταία χρόνια ενισχυθεί. Στην Ευρώπη έχουν εξασθενήσει. Ας δούμε πώς και πόσο η Ε.Ε. έχει επηρεάσει τη δυναμική αυτού του τόσο σημαντικού θεσμού που ονομάζεται «πολιτικό κόμμα».
Ενιαίο εκτελεστικό
Στο πλαίσιο του έθνους-κράτους τα κόμματα πήραν την αντιπροσώπευση και διακυβέρνηση στους ώμους τους, κάτι που δεν ήταν καθόλου αυτονόητο στην πρώτη φάση του κοινοβουλευτισμού. Σύμφωνα με τον Stefano Bartolini, τα κόμματα –και μόνο τα κόμματα – έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην αποτροπή του κατακερματισμού της διακυβέρνησης.
Κατάφεραν να εναρμονίσουν και να συντονίσουν διαφορετικές «θεσμικές τάξεις» και πρωταγωνιστές. Επέβαλαν πειθαρχία σε κυβερνητικούς και κοινοβουλευτικούς συνασπισμούς, άσκησαν έλεγχο στη διοίκηση και στο τοπικό πολιτικό προσωπικό, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις έλεγξαν ακόμη και σημαντικές ομάδες συμφερόντων. Μέσα από αυτούς τους μηχανισμούς, τα κόμματα παρήγαγαν και τη συνοχή και τη σταθερότητα της διακυβέρνησης.
Ιστορικά, ο κομματικός χαρακτήρας της εναρμόνισης διαφορετικών θεσμών και παικτών συνέβαλε και στην εναρμόνιση –δηλαδή στη συνοχή– των δημόσιων πολιτικών και, συνεπώς, στην κυβερνητική αποτελεσματικότητα. Η ιδέα εδώ είναι απλή, αν και εξόχως παραμελημένη από τις θεωρίες της δημοκρατίας και τις θεωρίες για τα κόμματα: η ικανότητα εναρμόνισης των θεσμών αυξάνει τις πιθανότητες συνοχής των πολιτικών και η αυξημένη συνοχή τείνει να βελτιώσει τις κυβερνητικές επιδόσεις (Μοσχονάς, «Καθημερινή», 2022).
Στο πολύ πιο ευνοϊκό, γιατί λιγότερο πολυκεντρικό, περιβάλλον της εποχής του έθνους-κράτους τα κόμματα μετέτρεψαν τις δυτικές δημοκρατίες, μέσα από τη συνεχή ενδυνάμωση του δικού τους ρόλου, σε κομματικές δημοκρατίες.
Κατακερματισμένο εκτελεστικό
Η αναγέννηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης στις δεκαετίες του 1980 και 1990 ήταν μια μεγάλη στιγμή για την Ευρώπη. Οδήγησε στην επανίδρυση, στη δεύτερη ίδρυση, της Ευρώπης, μετά τη Συνθήκη της Ρώμης (1957). Ως συνέπεια, η Ε.Ε. έγινε σταδιακά ένας ισχυρός διεθνής πόλος που, επιπλέον, απέκτησε μεγάλη επιρροή στις πολιτικές των κρατών-μελών της. Εγινε βαριά μηχανή. Αυτή, όμως, η βαριά μηχανή ήταν εξόχως ατελής, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την ισχύ και την κατανομή των εξουσιών στο εσωτερικό της.
Το ευρωπαϊκό μακροσύστημα δημόσιων εξουσιών, νοούμενο ως ενιαίο σύστημα που περιλαμβάνει και συνδυάζει τις εξουσίες των Βρυξελλών και των 27 κρατών-μελών, χαρακτηρίζεται από τεμαχισμό του εκτελεστικού βραχίονα και ταυτόχρονο διπλό έλλειμμα εκτελεστικής ισχύος (έλλειμμα στο εθνικό επίπεδο, έλλειμμα και στο καθεαυτό ευρωπαϊκό). Το εξαιρετικά μικρό μέγεθος του κοινοτικού προϋπολογισμού είναι μια κρίσιμη όψη του ελλείμματος ισχύος των Βρυξελλών.
Συνεπώς, αυτό το πρωτότυπο θεσμικό οικοδόμημα δεν δουλεύει στη βάση της κυριαρχίας όπως τη γνωρίσαμε στα «παλαιά» εθνικά κράτη – «ένα ενιαίο σύστημα εξουσιών και εκπροσώπησης που ελέγχει όλες τις λειτουργίες διακυβέρνησης σε μια δεδομένη επικράτεια» (Bellamy και Castiglione).
Κάπου ανάμεσα στο Συμβούλιο της Ε.Ε. και στα Συμβούλια Υπουργών, στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, στο σημαντικό Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, στις 27 εθνικές κυβερνήσεις και διοικήσεις, στα 27 εθνικά κοινοβούλια, στις ενισχυμένες εθνικές περιφερειακές/τοπικές εξουσίες και στις ανεξάρτητες αρχές χάθηκε κάτι πολύ σημαντικό: η ενότητα του εκτελεστικού βραχίονα και το ενιαίο του συστήματος αντιπροσώπευσης.
Οπως έγραψε ο νομικός Paul Alliès, η Ε.Ε. χαρακτηρίζεται από μια σύγχυση εξουσιών που κανένα από τα κράτη-μέλη της «δεν θα ανεχόταν για τον εαυτό του». Το έλλειμμα ισχύος του εκτελεστικού βραχίονα είναι δομικό, δηλαδή ιδρυτικό, διότι συνδέεται με την απουσία κοινής ταυτότητας, δηλαδή με την απουσία κοινής ιστορίας, κοινών σκοπών, κοινών κρατικών και οικονομικών δομών, κοινού σχεδίου και μιας κοινής κουλτούρας αλληλεγγύης. Γι’ αυτό δεν είναι επιλύσιμο στο κοντινό και λιγότερο κοντινό μέλλον.
Εχει αυτή η αποδυνάμωση του εκτελεστικού επιπτώσεις στην κομματική ισχύ; Εξαιρετικά μεγάλες, διότι μειώνει την κυβερνητική αποτελεσματικότητα. Τα κόμματα δεν είναι πλέον σε θέση να διασφαλίσουν την εναρμόνιση των κέντρων εξουσίας και των εφαρμοσμένων πολιτικών ή, για να είμαστε ακριβείς, διατηρούν σε μεγάλο βαθμό την ευθύνη για τη συνοχή των κέντρων εξουσίας σε εθνικό επίπεδο αλλά δεν διασφαλίζουν αυτή τη συνοχή στο ευρωπαϊκό σύστημα ως σύνολο. Από αυτή τη σκοπιά, η Ε.Ε. συνιστά αλλαγή παραδείγματος στην ιστορία του εκτελεστικού και στην ιστορία των κομμάτων στην Ευρώπη.
Δεν είναι τυχαίο, συνεπώς, ότι είναι ακριβώς τα μεγάλα κόμματα, τα παραδοσιακά κόμματα εξουσίας (σοσιαλδημοκρατικά, χριστιανοδημοκρατικά, συντηρητικά), που έχουν υποστεί τη μεγαλύτερη εκλογική υποχώρηση.
Η Ευρώπη και ο Τραμπ
Εν μέσω ενός καταιγισμού δασμών και επίδειξης ισχύος της αμερικανικής προεδρίας, έχει νόημα η συζήτηση για την κρίση των κομμάτων στην Ευρώπη; Φοβάμαι πως ναι. Γιατί η σύγκριση μπορεί να πει όσα δεν μπορούν να πουν χιλιάδες λέξεις.
O Τραμπ επιχειρεί να υλοποιήσει στις ΗΠΑ τη θεωρία του «ενιαίου εκτελεστικού» (theory of the unitary executive), ασκώντας ένα είδος «αυτοκρατορικής προεδρίας» (Daniel Bessner). O φρενήρης ρυθμός των αποφάσεων και των εκτελεστικών διαταγμάτων υπακούει σε μια λογική μοναχικής άσκησης της εξουσίας που δεν σέβεται κανόνες και θεσμούς – και παρακάμπτει τα θεσμικά αντίβαρα. Στη σημερινή Αμερική, το εκτελεστικό είναι εδώ με όλη τη βαριά και τρομερή δύναμή του. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στη βίαιη και εγωκεντρική προσωπικότητα του νέου Αμερικανού προέδρου. Οφείλεται και στη συγκεντροποίηση της εξουσίας στο εσωτερικό του αμερικανικού ομοσπονδιακού συστήματος.
Αντιθέτως, στην Ευρώπη της Ε.Ε. το ισχυρό εκτελεστικό δεν είναι εδώ. Εδώ, σε σύγκριση με τον καταιγισμό μέτρων της διοίκησης Τραμπ, κυριαρχεί η «αργή δημοκρατία» (όρος του David Djaϊz). Η Ε.Ε. διαφέρει από τις ΗΠA, ακριβώς γιατί η δομή του ευρωπαϊκού συστήματος δεν υπακούει σε μια συγκεντρωτική λογική συγκρίσιμη με τη δυναμική του αμερικανικού φεντεραλισμού. Εάν το κοντράστ μεταξύ Ρεπουμπλικανών και Δημοκρατικών είναι ακραία εμφανές, όπως ακραία μεγάλη είναι η πόλωση μεταξύ τους, στην Ευρώπη κυριαρχούν η σύγκλιση και ο συμβιβασμός μεταξύ Κεντροδεξιάς και Κεντροαριστεράς.
Επίσης, στο αυστηρά ενωσιακό επίπεδο κυριαρχεί η μικρή «ορατότητα» της κομματικής δράσης, διότι σχεδόν κανείς δεν γνωρίζει, καθώς το ευρωπαϊκό σύστημα διευθύνεται από μεγάλους συνασπισμούς, ποιο κόμμα ή κομματική οικογένεια είναι ο εμπνευστής των πολιτικών. Επιπλέον, ο ανταγωνισμός μεταξύ εναλλακτικών προτάσεων πολιτικής, ιδιαίτερα στα οικονομικά θέματα, είναι, λόγω ακριβώς της Ε.Ε., ιδιαίτερα περιορισμένος.
Η παρακμή του mainstream
Η ευρωπαϊκή εμπειρία αποκαλύπτει ότι το πρόβλημα των σημερινών κομμάτων δεν είναι τόσο η μετατροπή τους σε επαγγελματικούς μηχανισμούς εξουσίας αποκομμένους από το κοινωνικό σώμα, όπως υποστηρίζεται εύκολα και συχνά (βλ. διάφορες παραλλαγές του κόμματος-καρτέλ), αλλά μάλλον το ακριβώς αντίθετο: είναι η αδυναμία τους να λειτουργήσουν ως αποτελεσματικοί μηχανισμοί εξουσίας που απομακρύνει τα κόμματα από την κοινωνία.
Επίσης, δείχνει ότι τα κεντρικά κόμματα στην Ευρώπη είναι πολύ συνδεδεμένα με το «ευρωπαϊκό όνειρο» για να διατυπώσουν μια στρατηγική στενά εθνική. Ταυτόχρονα, είναι πολύ συνδεδεμένα με το εθνικό κράτος (το ανυπέρβλητο της εθνικής κυριαρχίας, σύμφωνα με τον Αντώνη Μανιτάκη), για να διατυπώσουν με πεποίθηση και δύναμη μια πραγματική μετασχηματιστική ευρωπαϊκή στρατηγική.
Συμπερασματικά, η Ευρωπαϊκή Eνωση, λόγω των παραπάνω χαρακτηριστικών συγκρότησης και ανάπτυξής της, επιτείνει δραστικά την εξασθένηση των μεγάλων κομμάτων κυβερνητικής κλίσης. Υπό κάποια έννοια, αυτή η εξασθένηση είναι η μεγάλη παράπλευρη απώλεια των επιτυχιών της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Η εποχή της αδυναμίας των μεγάλων mainstream κομμάτων αφήνει ανοικτή ολόκληρη λεωφόρο για τις αντιπολιτεύσεις κάθε είδους, τις συστημικές και αντισυστημικές, τις λαϊκιστικές και τις μη λαϊκιστικές, αλλά και για κοινωνικά κινήματα και για κάθε είδους κινητοποιήσεις. Η σημερινή Ευρωπαϊκή Eνωση δεν είναι απλώς εμπόδιο στην ανανέωση των μεγάλων κυβερνητικών κομμάτων, είναι εμπόδιο και στην ανανέωση των δικών της δυσκίνητων δομών.
Εκτύπωση στις: 2025-05-01
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=13719