Αρχική | Εκτύπωσε ή Αποθήκευσε ως PDF | Αποθήκευσε ως WORD | Αποθήκευσε ως HTML

Αξίες και κίνητρα

Γιώργος, Γιαννουλόπουλος

Ελευθεροτυπία, 2005-05-01


Τον περασμένο Ιούνιο είχα μια ενδιαφέρουσα συνομιλία με τον Πάσχο Μανδραβέλη, έναν συνάδελφο τον οποίο εκτιμώ βαθύτατα, μολονότι σε κάποια πράγματα διαφωνούμε. Μου είπε, λοιπόν, ότι η Αριστερά κακώς προσπαθεί να πείσει τον κόσμο να κάνει κάποια πράγματα επειδή είναι σωστά. Και αυτό για δύο λόγους: αφενός η έννοια του «σωστού» παραπέμπει υποχρεωτικά στη θρησκεία, και αφετέρου δεν είναι αποτελεσματική, εφόσον οι άνθρωποι για να πεισθούν δεν χρειάζονται ηθικολογίες, αλλά υλική επιβράβευση. Δηλαδή, οι αφηρημένες ηθικές αρχές θα πρέπει να αντικατασταθούν από συγκεκριμένα κίνητρα. Ομολογώ ότι βρήκα την άποψή του πολύ ερεθιστική, και του πρότεινα να τη συζητήσουμε δημόσια, και μάλιστα το καλοκαίρι, όταν δεν συμβαίνει τίποτα.

Δυστυχώς αυτό το καλοκαίρι συνέβησαν πολλά, και έτσι η συζήτηση αναβλήθηκε μέχρι σήμερα.

Ας δούμε λοιπόν τι θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει στο επιχείρημα του Π. Μανδραβέλη. Κατ’ αρχάς, η πρότασή του εφαρμόζεται ήδη, ή μάλλον εφαρμοζόταν πάντα, αν αντί για «κίνητρα», διαβάσουμε «αντικίνητρα»: σύμφωνα με το ισχύον σύστημα, όποιος δεν πράξει το σωστό παρανομεί, και όποιος παρανομεί τιμωρείται. Δεν υπάρχει κοινωνία που να μην προϋποθέτει κανόνες, και οι κανόνες, έχοντας προηγουμένως ορίσει τις έννοιες του σωστού και του μη σωστού, συνεπάγονται τη συμμόρφωση ή την παράβαση.

Μήπως όμως οι έννοιες αυτές είναι όντως μεταφυσικές και σε τελική ανάλυση θρησκευτικές; Θα μπορούσαν να είναι σε θεοκρατικά καθεστώτα. Σίγουρα όμως αυτό δεν ισχύει σε κοινωνίες σαν τη δική μας, εφόσον η νεωτερικότητα κατάργησε τη θρησκευτική έννοια του απόλυτου. Σήμερα το εκ θεού προκαθορισμένο «σωστό» έχει παραχωρήσει τη θέση του στις αξίες και τους απορρέοντες κανόνες που θεσπίζονται από τους ανθρώπους και υπόκεινται σε αλλαγές. Για παράδειγμα, πριν από μερικές δεκαετίες ουδείς μιλούσε για την προστασία του περιβάλλοντος. Σήμερα έχει γίνει σχεδόν η υπέρτατη αξία. Οχι γιατί παρενέβη ο θεός, αλλά επειδή εμείς έτσι κρίναμε.

Παραμένει όμως η ουσιαστική ένσταση του Π. Μανδραβέλη: η Αριστερά μάταια προσπαθεί να επιβάλει αυτές τις αξίες, αντί να τις προωθήσει αποτελεσματικά, παρέχοντας υλικά κίνητρα σε όσους τις εφαρμόζουν.

Εδώ προκύπτει η εξής ανυπέρβλητη αντίφαση: οι κυβερνήσεις οφείλουν να διαλέξουν ποιες πρακτικές θα επιβραβεύονται, και το μόνο κριτήριο για την επιλογή αυτή δεν μπορεί παρά να είναι οι αξίες που καταργήθηκαν! Να το πω αναλυτικά, χρησιμοποιώντας το παράδειγμα που έφερε ο Π. Μανδραβέλης: ας υποθέσουμε ότι η κυβέρνηση δεν λέει, όπως εισηγείται η Αριστερά, ότι το «σωστό» είναι να μη μολύνουμε το περιβάλλον, τιμωρώντας όσους το κάνουν. Κι ας υποθέσουμε επίσης ότι αντί να τιμωρεί τους παραβάτες, αρχίζει να αμείβει υλικά όσους δεν το μολύνουν. Τι θα σήμαινε μια τέτοια πολιτική; Απλούστατα ότι οι κυβερνώντες αποφάσισαν να προστατεύσουν το περιβάλλον επειδή το θεωρούν αξία. Οι υπόλοιποι όμως δεν καταλαβαίνουν από τέτοια, και γι’ αυτό θα πληρώνονται να το κάνουν. Συνεπώς έτσι δεν υποκαθιστούμε τις αξίες με κάτι πιο «σύγχρονο», αλλά τις διατηρούμε ως αποκλειστική ιδιοκτησία της ελίτ.

Αραγε αληθεύει ότι οι άνθρωποι σήμερα δεν καταλαβαίνουν από αξίες και άλλα τέτοια βαρύγδουπα και χρειάζονται υλικά κίνητρα για να πράξουν το «σωστό»; Νομίζω ότι η απάντηση είναι απλή και άκρως ανησυχητική για την Αριστερά: οι άνθρωποι σήμερα εξακολουθούν να έχουν αξίες -πώς θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά;- αλλά θεωρούν το χρήμα και τις υλικές απολαβές ύψιστη αξία. Συνεπώς η πρόταση του Π. Μανδραβέλη θα αποδεικνυόταν ιδιαίτερα αποτελεσματική. Ως προς αυτό έχει δίκιο. Αν όμως το ατομικό συμφέρον και το κυνήγι του χρήματος παρουσιαστούν ως αξία, τότε θα φανεί ότι είναι μια στάση κοινωνικά καθορισμένη και εξ ορισμού επίδικη, και όχι ένα ουδέτερο και αναμφισβήτητο γεγονός, που οφείλουμε όλοι να αποδεχθούμε. Συνεπώς μπορεί να αλλάξει.

Νομίζω ότι εδώ βρίσκεται το κρυφό τέχνασμα του συντηρητισμού: να θεωρούμε ως γεγονός ό,τι ισχύει, το οποίο δεν καλούμαστε να εξηγήσουμε, πόσο μάλλον να δικαιώσουμε. Αυτό δεν θέλει ο κόσμος; Αντίθετα, όποιοι προτείνουν το διαφορετικό, οφείλουν να μας πείσουν. Κάτι που αποδεικνύεται αδύνατο, αν έχουμε ήδη δεχθεί πως οτιδήποτε αντιβαίνει στη σημερινή πρακτική είναι ηθικολογία, που μόνο μεταφυσικά θα μπορούσε να θεμελιωθεί. Και όμως, το κυνήγι του χρήματος δεν μας αποκαλύπτει την ανθρώπινη φύση, εφόσον κι αυτό είναι αξία. Σίγουρα η κυρίαρχη, αλλά ως κοινωνική αξία παραμένει επισφαλής. Μήπως, λοιπόν, ο μεταφυσικός τρόπος σκέψης είναι εκείνος που θέτει εκτός συζήτησης το ισχύον, το οποίο, ως φυσιολογικό, δεν υπόκειται σε κριτική;

Και επειδή ο φίλος Πάσχος διαθέτει, και με το παραπάνω, την ικανότητα να κρίνει, είμαι σίγουρος ότι κάτι θα βρει για να καταρρίψει το επιχείρημά μου.

Εκτύπωση στις: 2024-03-28
Από την ιστοσελίδα: Ανανεωτική
http://www.ananeotiki.gr/el/sx_PrintPage.php?tid=810