Ο καθρέφτης της τηλεόρασης

Την περασμένη Παρασκευή, η Συσπείρωση Δημοσιογράφων - Δουρείος Τύπος έκανε μια εκδήλωση με τον εύγλωττο τίτλο «Επικοινωνία εναντίον Κοινωνίας». Το μήνυμα, όπως μου εξήγησε ένας από τους οργανωτές, ήταν να μην οδηγήσει η γενική κατακραυγή εναντίον των ΜΜΕ στην απόλυτη ισοπέδωση, διότι υπάρχουν και δημοσιογράφοι οι οποίοι ενοχλούνται το ίδιο, αν όχι περισσότερο από τους υπόλοιπους πολίτες, για τα τέρατα και σημεία που συμβαίνουν στο χώρο τους. Παραδέχτηκε όμως και κάτι άλλο, πιο δυσοίωνο: ότι προσπάθειες σαν κι αυτή, μολονότι διασώζουν την ατομική αξιοπρέπεια, δεν ανακόπτουν την καθοδική πορεία. Δυστυχώς συμφώνησα. Και με την ευκαιρία της εκδήλωσης θυμήθηκα κάποιες παλιές σκέψεις για την εξοντωτική δύναμη των ΜΜΕ, και της τηλεόρασης ειδικότερα.

Ας αρχίσουμε από κάτι γενικό: η τηλεόραση παρουσιάζει μιαν εικόνα του κόσμου γύρω μας. Και αυτό δίνει το δικαίωμα σε όσους την υπερασπίζονται να ισχυριστούν ότι δεν είναι σωστό να τα βάζουμε μαζί της αν δεν μας αρέσει ο κόσμος. Δουλειά της είναι να μας τον δείχνει. Οπως, επίσης, δουλειά τού καθρέφτη είναι να αντανακλά το είδωλό μας. Αν δεν μας αρέσει το είδωλο, δεν σπάμε τον καθρέφτη.

Το επιχείρημα, μολονότι εκ του πονηρού, είναι αρκετά ισχυρό. Κατ’ αρχάς επικαλείται το μεταφορικό σχήμα της αντανάκλασης, το οποίο έχει κυριαρχήσει στη δυτική σκέψη από τους κλασικούς χρόνους κι έχει συμβάλει τα μέγιστα στην πρόοδο της επιστήμης, επειδή στην προσπάθειά μας να δαμάσουμε τον κόσμο χρησιμοποιούμε την ορθή γνώση, δηλαδή την ολοένα ακριβέστερη απεικόνισή του στον καθρέφτη της ανθρώπινης συνείδησης. Αν λοιπόν δεχτούμε αυτή την εκδοχή, το ερώτημα αλλάζει και τίθεται ως εξής: η τηλεόραση μας αντικατοπτρίζει σωστά ή διαστρεβλώνει το είδωλό μας;

Εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Αφενός η τηλεόραση -κατά κανόνα τουλάχιστον- δεν παραποιεί. Οι εικόνες της όντως αποτυπώνουν μια πραγματικότητα. Αφετέρου όμως, και το κομμάτι τής πραγματικότητας και οι άνθρωποι που το διηγούνται ή το σχολιάζουν έχουν επιλεγεί με κάποια κριτήρια. Αλλά αυτό, θα πουν οι υπέρμαχοι της τηλεόρασης, θα συνέβαινε έτσι κι αλλιώς. Και θα έχουν δίκιο. Οχι μόνο η μικρή οθόνη αλλά και οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση, ακόμα και η πλέον στεγνά «αντικειμενική», δεν μπορεί να μας παρουσιάσει τον κόσμο όπως πραγματικά είναι. Φαίνεται λοιπόν ότι το ερώτημα αν η τηλεόραση μας αντικατοπτρίζει σωστά ή όχι δεν επιδέχεται εύκολη ή ξεκάθαρη απάντηση.

Τα πράγματα όμως αλλάζουν αν επιστρέψουμε στο αρχικό μεταφορικό σχήμα της αντανάκλασης, για να το δούμε μέσα από μια διαφορετική οπτική γωνία. Οσοι το αποδέχονται όπως το διατυπώσαμε, ακόμα κι αν οι εκτιμήσεις τους για την τηλεόραση είναι διαμετρικά αντίθετες, πιστεύουν ότι ο καθρέφτης της λειτουργεί σαν εκείνον που κρέμεται στον τοίχο μας, και το μόνο που κάνει είναι να σχηματίζει το είδωλό μας -το αληθινό αν είναι καλός, το ψεύτικο αν είναι παραμορφωτικός. Για να ισχύσει όμως αυτό, θα πρέπει να συντρέξει και ένας άλλος λόγος, ο οποίος δεν φαίνεται σε πρώτη ματιά, αλλά υπονοείται: ότι εμείς οι εικονιζόμενοι παραμένουμε πάντα οι ίδιοι. Σύμφωνα με αυτήν τη γενικά αποδεκτή λογική, αν απομακρυνθούμε από το παραπλανητικό κάτοπτρο και σταθούμε μπροστά στο κανονικό, η παραποιημένη εικόνα μας εξαφανίζεται και υποκαθίσταται από την αληθινή. Δηλαδή εμείς, όπως είμαστε «πραγματικά», αποτελούμε το σταθερό κριτήριο που μας επιτρέπει να αξιολογήσουμε την τηλεόραση.

Αυτή ακριβώς την κυριολεκτική ερμηνεία τού μεταφορικού σχήματος της αντανάκλασης πρέπει να αμφισβητήσουμε, για να καταλάβουμε επιτέλους πώς λειτουργεί το γυαλιστερό κουτί και γενικότερα τα ΜΜΕ. Διότι η τηλεόραση που παρακολουθούμε, καθισμένοι αναπαυτικά στην πολυθρόνα μας, δεν είναι ούτε κανονικός ούτε παραμορφωτικός καθρέφτης. Η τηλεόραση είναι ένας καθρέφτης μαγικός. Οταν στεκόμαστε μπροστά του έχουμε ήδη υποταχθεί, γιατί η ταυτότητά μας, το ποιοι πραγματικά είμαστε, εξαϋλώνεται και δεν μπορεί να λειτουργήσει ως κριτήριο για την αλήθεια. Οταν στεκόμαστε μπροστά της δεν έχουμε άλλη υπόσταση απ’ ό,τι βλέπουμε να σχηματίζεται στην επιφάνεια του γυαλιού. Κατά συνέπεια, η τηλεόραση δεν μας παραμορφώνει. Οχι όμως επειδή λέει την αλήθεια, όπως ισχυρίζονται εκείνοι που την υπερασπίζονται, αλλά επειδή εμείς μόνοι μας θα σπεύσουμε να πάρουμε το σχήμα του τηλεοπτικού ειδώλου μας, εμείς θα γίνουμε όπως μας βλέπει η τηλεόραση. Για να το πούμε με διαφορετικά λόγια, ο μαγικός καθρέφτης της τηλεόρασης λειτουργεί σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία -αντικατοπτρίζει πάντα αυτό που είμαστε γιατί πάντα γινόμαστε αυτό που αντικατοπτρίζει. Να γιατί είναι τόσο επικίνδυνη και γιατί η εξουσία που ασκεί έμμεσα είναι ανεξέλεγκτη και θα συνεχίσει να αναπαράγεται εφόσον δεν υπόκειται στους νόμους ακόμα και της πιο δημοκρατικής κοινωνίας.