Πολιτισμός και ανάπτυξη
Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, ΤΟ ΒΗΜΑ, Δημοσιευμένο: 2014-08-03
Αρχαίος και σύγχρονος πολιτισμός
Οταν ομιλούμε για πολιτισμό, εννοούμε συνήθως το λεγόμενο «εποικοδόμημα», την καλλιτεχνική δημιουργία, τα έργα τέχνης, υλικά και άυλα, του παρελθόντος και του παρόντος. Ιδιαίτερα στη χώρα μας, με την πολύτιμη κληρονομιά της Αρχαιότητας και του Βυζαντίου, το βάρος του ενδιαφέροντος επικεντρώνεται στην προστασία, στη διαχείριση και στην προβολή αυτής της παρακαταθήκης. Και είναι δίκαιο, γιατί αυτή η κληρονομιά έχει οικουμενικό χαρακτήρα, ανήκει σε ολόκληρη την ανθρωπότητα και η ευθύνη μας είναι μεγάλη. Ομως ένα έθνος δεν μπορεί να ζει με τη διαρκή αναφορά στο ένδοξο παρελθόν του, γιατί έτσι υποβαθμίζεται η σημασία και η δυναμική του ως δημιουργού σύγχρονου πολιτισμού. Και αυτό όχι τόσο για τους ίδιους τους Ελληνες, που γνωρίζουν το σφρίγος, την ένταση και τη δημιουργικότητα των συγχρόνων ελλήνων δημιουργών, όσο κυρίως για τους ξένους, που δεν έπαψαν να μας βλέπουν ως κληρονόμους, ενίοτε τυχαίους ή ακόμη και ανάξιους, μιας πανανθρώπινης κληρονομιάς.
Εξαγωγή αρχαιοτήτων με ανταποδοτικά οφέλη
Είναι γνωστό: τα μόνα περιζήτητα πολιτιστικά αγαθά που μπορεί να «εξαγάγει» η χώρα μας είναι οι αρχαιότητες και τα βυζαντινά. Ακολουθώντας την πρακτική των ξένων μουσείων, που γενικεύτηκε και εντάθηκε λόγω της οικονομικής κρίσης, δεν θα πρέπει να δανείζουμε πλέον έργα τέχνης χωρίς ανταπόδοση. Αυτή θα μπορούσε να είναι: χρηματική (μια μορφή ενοικίου), ανταλλακτική (διοργάνωση στη χώρα μας μιας έκθεσης με έργα ανάλογου βεληνεκούς), ή συμφωνία για παράλληλη φιλοξενία στο μουσείο υποδοχής μιας έκθεσης με έργα νεότερων και σύγχρονων ελλήνων καλλιτεχνών. Οι όροι αυτοί πρέπει να περιλαμβάνονται στο συμβόλαιο συνεργασίας. Αν δεν υπάρχει έτοιμη πρόταση, στους όρους πρέπει να ορίζεται ρητά η υποχρέωση της ανοικτής ανταποδοτικότητας. Ενα όργανο του ΥΠΠΟΑ που θα μπορούσε να λειτουργήσει εισηγητικά για τις ανταλλαγές είναι το Συμβούλιο Μουσείων.
Στα αρχαιολογικά μουσεία υπάρχουν σπάνια έργα τέχνης και σημαίνουσες μαρτυρίες υλικού πολιτισμού που, λόγω χώρου, δεν πρόκειται να εκτεθούν ποτέ. Προτείνω να συγκροτηθούν ιστορικές ή θεματικές εκθέσεις από αυτό το υλικό, με σύγχρονη μουσειολογική άποψη, οι οποίες θα συνοδεύονται από επιστημονικούς καταλόγους στα αγγλικά. Οι εκθέσεις-πακέτο θα μπορούν να προταθούν ως δάνειο διαρκείας σε ξένα μουσεία, πανεπιστήμια, ιδρύματα, με σημαντικό ενοίκιο, το οποίο θα ποικίλλει ανάλογα με τη σημασία του υλικού και τον χρόνο δανεισμού. Τα έσοδα θα μπορούσαν να διατεθούν για τη βελτίωση των υποδομών και τη λειτουργία των μουσείων. Πρόκειται για μια τακτική που εφαρμόζουν με μεγάλα κέρδη τα γαλλικά, τα ρωσικά και άλλα ξένα μουσεία. Είναι γνωστή η συμφωνία του Λούβρου με το Abu-Dhabi, όπου το διάσημο γαλλικό μουσείο παραχώρησε τον τίτλο του για 30 χρόνια μαζί με 300 έργα τέχνης από τις αποθήκες των μουσείων ως δάνειο διαρκείας έναντι 400 εκατομμυρίων euro.
Η σύγχρονη αρχιτεκτονική ως αυτόνομος πόλος έλξης
Η σύγχρονη αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα των μουσείων, γίνεται ολοένα και πιο επιδεικτική, ακολουθώντας μια τάση του μεταμοντερνισμού που τείνει να μεταβάλει την πόλη σε σκηνικό μιας απέραντης κατανάλωσης, ακόμη και πνευματικών αγαθών. Οι νέες «καθεδρικές» της τέχνης λειτουργούν σαν «λειψανοθήκες» όπου φυλάσσονται τα πολύτιμα έργα τέχνης των οποίων η χρηματιστηριακή αξία ανέβηκε τις τελευταίες δεκαετίες σε δυσθεώρητα ύψη. Η ψηφιακή τεχνολογία, διαδίδοντας τις εικόνες των «ιερών λειψάνων»-έργων τέχνης, συνέβαλε στη μαζική λατρεία που έχει μεταβάλει αυτούς τους ναούς της τέχνης σε προσκυνήματα.
Οι σταρ της αρχιτεκτονικής εξαντλούν τη φαντασία τους σε ευρηματικές μορφικές επινοήσεις, προσθέτοντας ένα μαγνητικό δέλεαρ στον μαζικό πολιτιστικό τουρισμό. Το Μουσείο Guggenheim στο Bilbao, η ευφάνταστη αρχιτεκτονική σύλληψη του Frank Gehry, που εγκαινιάστηκε το 1997, προσελκύει κάθε χρόνο σε αυτή την άλλοτε θαμπή βιομηχανική πόλη του ισπανικού Βορρά πάνω από ένα εκατομμύριο επισκέπτες. Το νέο μουσείο της Ακρόπολης του Bernard Tschumi πολλαπλασίασε τους επισκέπτες του. Μην περιμένετε να προσελκύσει ανάλογους επισκέπτες το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, παρά τους ασύλληπτους θησαυρούς του, αν δεν εκσυγχρονιστεί και δεν επεκταθεί. Η παράπλευρη Τοσίτσα και η πλατεία μπροστά στο μουσείο που μπορεί να βυθιστεί, όπως έγινε με την πυραμίδα του Λούβρου, περιμένουν έναν εμπνευσμένο αρχιτέκτονα και βέβαια μια ισχυρή πολιτική βούληση. Αλλά, θα μου πείτε, εμείς απεμπολήσαμε το Μουσείο Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, σχεδιασμένο από τον μέγιστο μουσειακό αρχιτέκτονα Ι. Μ. Pei.
Ας μην γκρινιάζουμε όμως, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, που εγκαινιάζεται σε λίγο, η νέα Εθνική Πινακοθήκη, που εκσυγχρονίζεται και διπλασιάζεται, το νέο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση και πάνω από όλα το Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, αλλά και το σχέδιο Rethink Athens για την ανάπλαση του κέντρου της πρωτεύουσας, που μελετήθηκε με πρωτοβουλία και δωρεά του Ιδρύματος Ωνάση, πιστεύω ότι θα αναδείξουν την άθυμη σήμερα Αθήνα σε έναν θελκτικό προορισμό. Αρκεί βέβαια να συμπαρασύρουν αυτές οι σημαντικές παρεμβάσεις και τις δημοτικές αρχές για να χαρίσουν στην πόλη μας ευβάδιστα πεζοδρόμια, τοίχους καθαρούς από graffiti που πληγώνουν τα μάτια, ευανάγνωστες πινακίδες και οδόσημα που είναι σήμερα επικίνδυνα βανδαλισμένα. Γιατί η πόλη είναι η αταξική κατοικία μας και όταν είναι όμορφη και καθαρή αισθανόμαστε και είμαστε όλοι πλούσιοι.
Η κυρία Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα είναι ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης, διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτζου.
Οταν ομιλούμε για πολιτισμό, εννοούμε συνήθως το λεγόμενο «εποικοδόμημα», την καλλιτεχνική δημιουργία, τα έργα τέχνης, υλικά και άυλα, του παρελθόντος και του παρόντος. Ιδιαίτερα στη χώρα μας, με την πολύτιμη κληρονομιά της Αρχαιότητας και του Βυζαντίου, το βάρος του ενδιαφέροντος επικεντρώνεται στην προστασία, στη διαχείριση και στην προβολή αυτής της παρακαταθήκης. Και είναι δίκαιο, γιατί αυτή η κληρονομιά έχει οικουμενικό χαρακτήρα, ανήκει σε ολόκληρη την ανθρωπότητα και η ευθύνη μας είναι μεγάλη. Ομως ένα έθνος δεν μπορεί να ζει με τη διαρκή αναφορά στο ένδοξο παρελθόν του, γιατί έτσι υποβαθμίζεται η σημασία και η δυναμική του ως δημιουργού σύγχρονου πολιτισμού. Και αυτό όχι τόσο για τους ίδιους τους Ελληνες, που γνωρίζουν το σφρίγος, την ένταση και τη δημιουργικότητα των συγχρόνων ελλήνων δημιουργών, όσο κυρίως για τους ξένους, που δεν έπαψαν να μας βλέπουν ως κληρονόμους, ενίοτε τυχαίους ή ακόμη και ανάξιους, μιας πανανθρώπινης κληρονομιάς.
Εξαγωγή αρχαιοτήτων με ανταποδοτικά οφέλη
Είναι γνωστό: τα μόνα περιζήτητα πολιτιστικά αγαθά που μπορεί να «εξαγάγει» η χώρα μας είναι οι αρχαιότητες και τα βυζαντινά. Ακολουθώντας την πρακτική των ξένων μουσείων, που γενικεύτηκε και εντάθηκε λόγω της οικονομικής κρίσης, δεν θα πρέπει να δανείζουμε πλέον έργα τέχνης χωρίς ανταπόδοση. Αυτή θα μπορούσε να είναι: χρηματική (μια μορφή ενοικίου), ανταλλακτική (διοργάνωση στη χώρα μας μιας έκθεσης με έργα ανάλογου βεληνεκούς), ή συμφωνία για παράλληλη φιλοξενία στο μουσείο υποδοχής μιας έκθεσης με έργα νεότερων και σύγχρονων ελλήνων καλλιτεχνών. Οι όροι αυτοί πρέπει να περιλαμβάνονται στο συμβόλαιο συνεργασίας. Αν δεν υπάρχει έτοιμη πρόταση, στους όρους πρέπει να ορίζεται ρητά η υποχρέωση της ανοικτής ανταποδοτικότητας. Ενα όργανο του ΥΠΠΟΑ που θα μπορούσε να λειτουργήσει εισηγητικά για τις ανταλλαγές είναι το Συμβούλιο Μουσείων.
Στα αρχαιολογικά μουσεία υπάρχουν σπάνια έργα τέχνης και σημαίνουσες μαρτυρίες υλικού πολιτισμού που, λόγω χώρου, δεν πρόκειται να εκτεθούν ποτέ. Προτείνω να συγκροτηθούν ιστορικές ή θεματικές εκθέσεις από αυτό το υλικό, με σύγχρονη μουσειολογική άποψη, οι οποίες θα συνοδεύονται από επιστημονικούς καταλόγους στα αγγλικά. Οι εκθέσεις-πακέτο θα μπορούν να προταθούν ως δάνειο διαρκείας σε ξένα μουσεία, πανεπιστήμια, ιδρύματα, με σημαντικό ενοίκιο, το οποίο θα ποικίλλει ανάλογα με τη σημασία του υλικού και τον χρόνο δανεισμού. Τα έσοδα θα μπορούσαν να διατεθούν για τη βελτίωση των υποδομών και τη λειτουργία των μουσείων. Πρόκειται για μια τακτική που εφαρμόζουν με μεγάλα κέρδη τα γαλλικά, τα ρωσικά και άλλα ξένα μουσεία. Είναι γνωστή η συμφωνία του Λούβρου με το Abu-Dhabi, όπου το διάσημο γαλλικό μουσείο παραχώρησε τον τίτλο του για 30 χρόνια μαζί με 300 έργα τέχνης από τις αποθήκες των μουσείων ως δάνειο διαρκείας έναντι 400 εκατομμυρίων euro.
Η σύγχρονη αρχιτεκτονική ως αυτόνομος πόλος έλξης
Η σύγχρονη αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα των μουσείων, γίνεται ολοένα και πιο επιδεικτική, ακολουθώντας μια τάση του μεταμοντερνισμού που τείνει να μεταβάλει την πόλη σε σκηνικό μιας απέραντης κατανάλωσης, ακόμη και πνευματικών αγαθών. Οι νέες «καθεδρικές» της τέχνης λειτουργούν σαν «λειψανοθήκες» όπου φυλάσσονται τα πολύτιμα έργα τέχνης των οποίων η χρηματιστηριακή αξία ανέβηκε τις τελευταίες δεκαετίες σε δυσθεώρητα ύψη. Η ψηφιακή τεχνολογία, διαδίδοντας τις εικόνες των «ιερών λειψάνων»-έργων τέχνης, συνέβαλε στη μαζική λατρεία που έχει μεταβάλει αυτούς τους ναούς της τέχνης σε προσκυνήματα.
Οι σταρ της αρχιτεκτονικής εξαντλούν τη φαντασία τους σε ευρηματικές μορφικές επινοήσεις, προσθέτοντας ένα μαγνητικό δέλεαρ στον μαζικό πολιτιστικό τουρισμό. Το Μουσείο Guggenheim στο Bilbao, η ευφάνταστη αρχιτεκτονική σύλληψη του Frank Gehry, που εγκαινιάστηκε το 1997, προσελκύει κάθε χρόνο σε αυτή την άλλοτε θαμπή βιομηχανική πόλη του ισπανικού Βορρά πάνω από ένα εκατομμύριο επισκέπτες. Το νέο μουσείο της Ακρόπολης του Bernard Tschumi πολλαπλασίασε τους επισκέπτες του. Μην περιμένετε να προσελκύσει ανάλογους επισκέπτες το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, παρά τους ασύλληπτους θησαυρούς του, αν δεν εκσυγχρονιστεί και δεν επεκταθεί. Η παράπλευρη Τοσίτσα και η πλατεία μπροστά στο μουσείο που μπορεί να βυθιστεί, όπως έγινε με την πυραμίδα του Λούβρου, περιμένουν έναν εμπνευσμένο αρχιτέκτονα και βέβαια μια ισχυρή πολιτική βούληση. Αλλά, θα μου πείτε, εμείς απεμπολήσαμε το Μουσείο Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, σχεδιασμένο από τον μέγιστο μουσειακό αρχιτέκτονα Ι. Μ. Pei.
Ας μην γκρινιάζουμε όμως, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, που εγκαινιάζεται σε λίγο, η νέα Εθνική Πινακοθήκη, που εκσυγχρονίζεται και διπλασιάζεται, το νέο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση και πάνω από όλα το Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, αλλά και το σχέδιο Rethink Athens για την ανάπλαση του κέντρου της πρωτεύουσας, που μελετήθηκε με πρωτοβουλία και δωρεά του Ιδρύματος Ωνάση, πιστεύω ότι θα αναδείξουν την άθυμη σήμερα Αθήνα σε έναν θελκτικό προορισμό. Αρκεί βέβαια να συμπαρασύρουν αυτές οι σημαντικές παρεμβάσεις και τις δημοτικές αρχές για να χαρίσουν στην πόλη μας ευβάδιστα πεζοδρόμια, τοίχους καθαρούς από graffiti που πληγώνουν τα μάτια, ευανάγνωστες πινακίδες και οδόσημα που είναι σήμερα επικίνδυνα βανδαλισμένα. Γιατί η πόλη είναι η αταξική κατοικία μας και όταν είναι όμορφη και καθαρή αισθανόμαστε και είμαστε όλοι πλούσιοι.
Η κυρία Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα είναι ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης, διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτζου.
