Σε αδιέξοδο και «επί ξύλου κρεμάμενες» βρίσκονται οι κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Κύπρου μπροστά στην κλιμακούμενη ένταση στην ανατολική Μεσόγειο. Ομως με κοπιώδη διπλωματική προσπάθεια, διαφορετική προσέγγιση και πολιτική βούληση σε τρία επίπεδα –Χάγη, Κυπριακό, Ευρωτουρκικά- μπορούν να ανακτήσουν την πρωτοβουλία, εκτιμά ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρήστος Ροζάκης.

Πολύπειρος σε περιβάλλοντα διαπραγματεύσεων με την Τουρκία για Αιγαίο και Κυπριακό, ο Χρ. Ροζάκης διατυπώνει την πρότασή του για άμεση προσφυγή της Ελλάδας στη Χάγη εναντίον της Λιβύης. Διατηρεί όμως σοβαρές επιφυλάξεις για χάραξη συντεταγμένων από τη Λευκωσία ή μια δική της προσφυγή στη Χάγη εναντίον της Τουρκίας. Δεν βλέπει να τεκμηριώνεται με βάση το διεθνές δίκαιο οριοθέτηση ελλαδικής και κυπριακής ΑΟΖ και στέκει κριτικά έναντι των Κυπρίων για την τριετή στασιμότητα από το Κραν Μοντανά, αλλά και την απουσία διαύλων επικοινωνίας με την Αγκυρα.

Προσφυγή εναντίον Λιβύης

Η τελευταία πιο προωθημένη αξίωση της Τουρκίας είναι η οριοθέτηση ΑΟΖ με τη Λιβύη. Ο Χρ. Ροζάκης σημειώνει ότι είναι η χειρότερη εξέλιξη: «Η Τουρκία πέτυχε να μας κλείσει τη δίοδο προς την ανατολική Μεσόγειο. Παράλληλα στέρησε την Ελλάδα από νόμιμα δικαιώματά της για αιγιαλίτιδα ζώνη πέραν των 6 ν.μ. που έχουμε σήμερα. Δεν μπορούμε ακόμα να έχουμε καθόλου ΑΟΖ στα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου». Γι’ αυτό προτείνει ως άμεση απάντηση «την παραγκώνιση της Τουρκίας με προσφυγή της Ελλάδας στο Διεθνές Δικαστήριο [της Χάγης] εναντίον της Λιβύης για ακύρωση της συμφωνίας».

Η Λιβύη έχει δηλώσει στον ΟΗΕ ότι επί της αρχής αποδέχεται μια τέτοια διαδικασία, έστω κι αν χρειάζεται συνυποσχετικό. Ο Χρ. Ροζάκης εκτιμά ότι μια τέτοια διαδικασία θα αναγκάσει την Τουρκία «να γίνει “παρεμβαίνων”, γιατί θίγονται τα συμφέροντά της».

Στο ερώτημα, ωστόσο, αν και η Κύπρος μπορεί να αξιοποιήσει αυτό το εργαλείο (της προσφυγής στη Χάγη), ο Χρ. Ροζάκης είναι πολύ συγκεκριμένος: «Δεν νομίζω. Το Διεθνές Δικαστήριο πρώτα από όλα δέχεται μόνο υποθέσεις με κοινή συναίνεση. Είτε με optional clause, δηλαδή να έχει η χώρα προηγουμένως δεχτεί την υποχρεωτική δικαιοδοσία του Δικαστηρίου, είτε με συνυποσχετικό. Αυτό δεν είναι εφικτό σήμερα, επειδή η Τουρκία δεν αναγνωρίζει αυτήν τη στιγμή την Κύπρο και δεν θα την αναγνωρίσει μέσα από αυτήν τη διαδικασία. Αφετέρου, τα προβλήματα που θα εξετάζονταν σχετίζονται με την ύπαρξης εθνότητας, δηλαδή τη δημιουργία κράτους. Δεν υπάρχει θέμα να πάει δικαστήριο η Τουρκία…»

Kατάθεση συντεταγμένων

Ο Χρ. Ροζάκης τεκμηριώνει διακριτικά αλλά πολύ συγκεκριμένα την κριτική του σε επιλογές που έκανε ήδη η κυπριακή κυβέρνηση με την κατάθεση συντεταγμένων: «Κοιτάξτε, μονομερείς ενέργειες που έχουν σχέση με την οριοθέτηση ή συντεταγμένες δεν πρέπει να υπάρχουν. Δεν νοείται εμείς, οι Ελλαδίτες ή οι Κύπριοι, να καταθέσουμε συντεταγμένες στον ΟΗΕ, χωρίς να έχουμε προηγουμένως λύσει το πρόβλημα της περιοχής όπου πάμε να κάνουμε τις συντεταγμένες. Αυτό δεν πρέπει να γίνει. Οι συντεταγμένες είναι αποτέλεσμα οριοθετήσεων, δεν νοείται κατάθεση συντεταγμένων πριν από την οριοθέτηση».

Οσο ερωτάται για το ζήτημα οριοθέτησης ΑΟΖ μεταξύ Κύπρου και Ελλάδας τόσο περισσότερο γίνεται πιο αυστηρός στην κριτική του: «Κάτι τέτοιο δεν είναι βάσιμο. Η ανατολική Μεσόγειος προσδιορίζεται από τις ακτές της Τουρκίας. Η Τουρκία έχει τις μεγαλύτερες ακτές στην περιοχή. Οι ακτές παίζουν καταλυτικό ρόλο στην οριοθέτηση. Δηλαδή, εάν ποτέ θέλεις να οριοθετήσεις, ένα από τα στοιχεία που θα ληφθούν υπόψη είναι το μήκος των ακτών.

Το μήκος των ακτών της Ελλάδας σε σχέση με τις τουρκικές ακτές που υπάρχουν στην περιοχή είναι ελάχιστο. Αρα, στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου έχουμε και υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, αλλά όχι τόση όσο να φτάσει έως την κυπριακή ΑΟΖ. Υπάρχει διεθνής νομολογία και αποφάσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου πάνω στο θέμα αυτό των ακτών. Το Καστελόριζο έχει υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, αλλά όχι τόση ώστε να μπορεί να καλύψει την απόσταση ανάμεσα στην Ελλάδα και την Κύπρο».

Ο καθηγητής Χρ. Ροζάκης έχει την εμπειρία της διαπραγμάτευσης με την Τουρκία την εποχή «Ελσίνκι» (1999-2003) και κάνει συγκρίσεις: «Η Τουρκία ήταν τότε υποχρεωμένη να δεχθεί αυτήν τη διαδικασία της Χάγης για να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Η Τουρκία όπως και η Ευρωπαϊκή Ενωση ήθελαν θερμότατα αυτήν την προοπτική. Υπήρχε και η απόφαση του Ελσίνκι. Ηταν το δέλεαρ της Ε.Ε. που οδηγούσε την Τουρκία να υποστεί την ταπείνωση του δικαστηρίου. Σήμερα, είμαστε κυριολεκτικά επί ξύλου κρεμάμενοι…»

Στον προβληματισμό αυτόν, ο Χρ. Ροζάκης προσθέτει την ανάγκη για ανάληψη μιας νέας, κοπιώδους διεθνούς προσπάθειας, αλλά μόνο υπό συγκεκριμένους όρους και προϋποθέσεις για να ξετυλιχτεί το κουβάρι.

Πρωτεύον ζήτημα το Κυπριακό: «Αν αυτή τη στιγμή μπορούσαμε να πούμε ότι το Κυπριακό οδεύει σε λύση, θα ήταν τελείως διαφορετική η κατάσταση. Διότι το Κυπριακό επηρεάζει τρομερά τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Δεν μπορούμε να πούμε ότι το Κυπριακό βρίσκεται στην οδό της επίλυσης και επανένωσης. Η Τουρκία θέλει να παίξει τον ρόλο της υπερδύναμης στην περιοχή και κάνει ό,τι μπορεί για να το πετύχει. Η Ελλάδα και η Κύπρος βρίσκονται σε αδιέξοδο».

Ο καθηγητής Ροζάκης έλαβε μέρος σε διαπραγματεύσεις με την Τουρκία και θεωρεί ότι «υπό κανονικές συνθήκες θα μπορούσαμε να βρούμε λύση, γιατί τα προβλήματα είναι τεχνικά. Αν δεν υπήρχε αυτή η έξαρση στις σχέσεις, η αντιπαλότητα που έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια, θα μπορούσαμε να τα βρούμε με την Τουρκία».

Σημειώνει, παράλληλα, ότι χάθηκαν ευκαιρίες και για την Κύπρο, όπως ήταν το Κραν Μοντανά, και για την Ελλάδα, όπως το 2003: «Η στασιμότητα είναι πολύ κακή γιατί δεν συμβάλλει στην επίλυση. Η Τουρκία θα ήθελε να λυθεί το πρόβλημα με τους όρους της, βέβαια, αλλά δεν πιέζει κιόλας, ούτε βιάζεται. Από την άλλη, οι δυο βασικοί παράγοντες, δηλαδή οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι, δεν προχωράνε με ταχύτητα για την επίλυση και τη δημιουργία μιας ενιαίας Κύπρου».

Μια νέα ευρωτουρκική σχέση

Το τρίτο επίπεδο δράσης είναι για τον Χρ. Ροζάκη μια νέα πρωτοβουλία προς την κατεύθυνση των Βρυξελλών και ιδίως προς τις ευρωπαϊκές χώρες με τη μεγαλύτερη επιρροή: «Εγώ πιστεύω ότι εκτός από την προσφυγή με τη Λιβύη, πρέπει να επιδιώξουμε να καθορίσουμε ως Ευρωπαϊκή Ενωση μια καινούργια σχέση με την Τουρκία.

Μια ενισχυμένη τελωνειακή σχέση, η οποία θα έδινε στην Τουρκία και χρήματα για να ξεπεράσει την οικονομική της ανέχεια και θα την ενθάρρυνε να βρει λύσεις για το Κυπριακό και τα Ελληνοτουρκικά. Οι Ευρωπαίοι είναι το πρόβλημα. Θα δεχτούν μια συνολική λύση του τουρκικού ζητήματος; Πρέπει να επιστρατευτούν όλες οι δυνάμεις μας να μεταβάλουμε τη θέση της Ε.Ε., ώστε να δώσει οικονομικά οφέλη στην Τουρκία.

Αναζητούν όλοι μια ειδική σχέση, μια χρυσή τομή που θα δίνει στην Τουρκία όλες τις δυνατότητες, χωρίς ταυτόχρονα να γίνεται πλήρες μέλος. Μπορεί να συγκλίνουν οι Γερμανοί και οι Γάλλοι, που είναι οι κορυφαίοι, αλλά χρειάζεται αγώνας για να πεισθεί όλη η Ε.Ε. να προχωρήσει σε πράξεις. Αυτό είναι το βασικό όπλο μας και εμείς πρώτοι δεν θέλουμε να δημιουργηθεί σχέση δυσαρέσκειας, αλλά, αντίθετα, όσο το δυνατόν να προσεγγίσει και να παραμείνει κοντά στην Ε.Ε.».

Ο Χρ. Ροζάκης παρακολουθεί στενά τα όσα συμβαίνουν στην Κύπρο και υποστηρίζει ότι «με βεβαιότητα οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι μπορούν να βρουν μια κοινή γλώσσα. Γιατί και ο Μουσταφά Ακιντζί και ο πρόεδρος Αναστασιάδης είναι πολύ κοντά από πλευράς νοοτροπίας και θα έπρεπε να έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνούν. Εχετε χάσει το timing και χάθηκαν και πολλές ευκαιρίες αδίκως».

Στην αναδιάταξη του σκηνικού για να σπάσει το αδιέξοδο, ο Χρ. Ροζάκης υποστηρίζει ότι χρειάζεται σχέδιο και πολιτική βούληση: «Φοβάμαι ότι υπάρχει ένα θέμα πολιτικού κόστους. Η Ελλάδα δεν μπόρεσε να προχωρήσει γιατί φοβήθηκε το πολιτικό κόστος. Εδωσε μεγάλες προσδοκίες στις δυνατότητες που είχε να επιλύσει τα προβλήματα, ενώ δεν υπήρχαν τέτοιες δυνατότητες. Παράλληλα, χάσαμε και εμείς ευκαιρίες που ήταν αξιοποιήσιμες. Υπάρχει η δυνατότητα. Αρκεί να υπάρχει βούληση. Αλλά πρέπει να ξεπεράσουμε το πολιτικό κόστος που μας κατατρύχει χρόνια ολόκληρα».