Τουρκία: Από το «βαθύ κράτος» στο Ισλάμ

Οι διεθνείς εντάσεις έχουν πάντα ένα «συνοδευτικό πιάτο»: τις αναλύσεις των ειδικών. Το ίδιο συμβαίνει και στα Ελληνοτουρκικά. Εγώ δεν ανήκω στους ειδικούς. Οι σκέψεις μου έχουν ως αφετηρία προσωπικές εμπειρίες και βιώματα.

Γεννήθηκα στην Κωνσταντινούπολη και έζησα τα νεανικά μου χρόνια σε μια Τουρκία, θεμέλιος λίθος της οποίας ήταν το «βαθύ κράτος». Αυτό το βαθύ κράτος είχε κατακτήσει μιαν αυτονομία, που του επέτρεπε να παίρνει αποφάσεις και να τις υλοποιεί χωρίς να λογοδοτεί. Ακόμα και στην περίοδο των επανειλημμένων στρατιωτικών πραξικοπημάτων το βαθύ κράτος διατηρούσε την αυτονομία και την ασυλία του.

Το κυριότερο χαρακτηριστικό του βαθέος κράτους ήταν ο επιθετικός εθνικισμός, που είχε ως αφετηρία τη ρήση του Κεμάλ Ατατούρκ «Τι ευτυχία να είσαι Τούρκος». Το βαρύ τίμημα αυτού του επιθετικού εθνικισμού το πλήρωσαν οι μειονότητες με μια διαρκή εχθρότητα, που συχνά κατέληγε σε διωγμούς, και σε δημεύσεις περιουσιών, όπως με τον φόρο περιουσίας του 1942, και οι Κούρδοι με τις ολοσχερείς καταστροφές κουρδικών περιοχών.

Ταυτόχρονα, όμως, το βαθύ κράτος ήταν ο εγγυητής του κοσμικού κράτους. Ενα από τα πρώτα επιτεύγματα του ήταν η ριζική αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος από τη βασική ως την ανώτερη εκπαίδευση.

Το ίδιο έγινε και στον χώρο του πολιτισμού, των γραμμάτων και των τεχνών. Πολλά μεγάλα ονόματα της τουρκικής ποίησης, αλλά και της σύγχρονης τουρκικής πεζογραφίας, εμφανίστηκαν σε αυτή την περίοδο. Το θέατρο γνώρισε μια μεγάλη άνθηση με κρατικές και δημοτικές σκηνές, όπως και η μουσική με μουσικά θέατρα και συμφωνικές ορχήστρες.

Μοχλός όλων αυτών των αλλαγών ήταν το κεμαλικό σκέλος του βαθέος κράτους.

Το βαθύ κράτος διαλύθηκε από τον Ερντογάν και το Κόμμα της Δικαιοσύνης. Η αποσύνθεση ξεκίνησε σταδιακά από το 2009 και ολοκληρώθηκε μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016. Στη θέση του βαθέος κράτους εγκαταστάθηκε το ισλαμικό κράτος.

Μια συγκριτική εικόνα των δύο κρατικών συστημάτων εκτίθεται τώρα στην πλατεία Ταξίμ, χάρη στο καινούργιο τέμενος που εγκαινιάσθηκε πριν από μερικές μέρες.

Οσοι είδαν τη φωτογραφία του τεμένους αντίκρισαν μια κραυγαλέα νεοπλουτίστικη κατασκευή. Αν όμως κάποιος ξένος συνέχιζε τον περίπατό του ως το άλλο άκρο της πλατείας θα συναντούσε το ιστορικό «Πολιτιστικό Κέντρο Ατατούρκ».

Το πολιτιστικό κέντρο είναι κλειστό από το 2009 με πρόσχημα την ανακαίνισή του. Στη διάρκεια της λειτουργίας του στέγαζε την Οπερα της Κωνσταντινούπολης, τη Συμφωνική Ορχήστρα της Κωνσταντινούπολης, το Συγκρότημα Παραδοσιακής Τουρκικής Μουσικής, και φιλοξενούσε τις παραστάσεις των κρατικών θεάτρων της Τουρκίας.

Στο ένα άκρο της πλατείας το καινούργιο τέμενος ως νεόπλουτη κατασκευή, στο άλλο άκρο το ιστορικό πολιτιστικό κέντρο σε κατάρρευση.

Θα μπορούσε να συμπληρώσει κανείς αυτή την εικόνα με έναν περίπατο στην περιοχή όπου βρίσκεται η Αγία Σοφία. Το βαθύ κράτος απαγόρευε άτυπα την ανέγερση τεμένους στην περιοχή της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας με την αιτιολογία ότι ήταν περιοχή μουσείων. Το ισλαμικό κράτος μετάτρεψε τα μουσεία σε τεμένη.

Το μόνο σημείο όπου το βαθύ κράτος και το κράτος του Ισλάμ ταυτίζονται είναι ο αυταρχισμός και η συμπεριφορά τους απέναντι στους αντιφρονούντες. Ο μεγάλος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ πέθανε αυτοεξόριστος στη Σοβιετική Ενωση επειδή κινδύνευε στην Τουρκία ως αριστερός. Ενας άλλος σπουδαίος αριστερός πεζογράφος, ο Σαμπαχατίν Αλή, δολοφονήθηκε από το βαθύ κράτος, όταν προσπάθησε να περάσει τα τουρκοβουλγαρικά σύνορα. Σήμερα πολλοί αντιφρονούντες δημοσιογράφοι και διανοούμενοι βρίσκονται στην εξορία ή στη φυλακή, όπως για παράδειγμα ο Οσμάν Καβάλα, μια εξέχουσα προσωπικότητα στον χώρο του πολιτισμού.

Ωστόσο, το Ισλάμ εγκατέστησε στην πολιτική και ένα άλλο συστατικό του: το ανατολίτικο παζάρι. Το ανατολίτικο παζάρι υπήρχε πάντα, αλλά περιοριζόταν στα χαμηλά στρώματα και στους μικροπωλητές.

Θα προσπαθήσω να το εξηγήσω με μια ανάμνηση από τα παιδικά μου χρόνια. Κάποτε η μητέρα μου είχε πάει στην κλειστή αγορά της Κωνσταντινούπολης για να αγοράσει πετσέτες προσώπου και σώματος και με πήρε μαζί της. Διάλεξε τις πετσέτες και όταν ρώτησε τον μικροπωλητή πόσο κάνουν, εκείνος της είπε: «δέκα λίρες». Η μητέρα μου τον κοίταξε και απάντησε: «δύο λίρες». Ο πωλητής άρχισε να διαμαρτύρεται, αλλά η μητέρα μου του είπε ήρεμα: «Εγώ τόσα δίνω. Εσύ ξέρεις». Για να μη μακρηγορώ, ο πωλητής έπεσε από τις δέκα λίρες στις τέσσερις και η μητέρα μου αγόρασε τις πετσέτες. Αν κάποιος ρωτούσε τον πωλητή «μα γιατί ζητάς δέκα, αφού θα δώσεις τις πετσέτες για τέσσερις;», θα του απαντούσε πως, αν ζητούσε πέντε λίρες, θα έπαιρνε δύο.

Αυτή η νοοτροπία του ανατολίτικου παζαριού επικρατεί τώρα και στις διεθνείς διαπραγματεύσεις. Πάρτε για παράδειγμα τη δική μας διένεξη με την Τουρκία. Οι τούρκοι πολιτικοί απαιτούν τα πάντα: από την Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο στις ΑΟΖ των νησιών και από την αποστρατιωτικοποίησή τους ως την εξαίρεση της Ευρώπης από τα Ελληνοτουρκικά. Είναι ακριβώς η λογική του μικροπωλητή: ζήτα όσο γίνεται περισσότερα, για να πάρεις κάτι παραπάνω.

Χαίρομαι που η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Εξωτερικών έχει αντιληφθεί αυτή τη νοοτροπία και απαντάει με το «εμείς τόσα δίνουμε. Εσείς ξέρετε».

Αυτή είναι η εικόνα του ισλαμικού κράτους σε σύγκριση με το βαθύ κράτος που διαδέχθηκε. Δεν χρειάζεται να αναρωτιόμαστε αν η Τουρκία απομακρύνεται από τη Δύση. Η ένταξη στη Δύση δεν είναι μόνο πολιτική και στρατιωτική, αλλά επίσης κοινωνική και πολιτιστική.

Η εικόνα στο εσωτερικό της Τουρκίας μιλάει από μόνη της. Οι βαθυστόχαστες αναλύσεις δεν κάνουν τίποτα άλλο παρά να συσκοτίζουν αυτή την ωμή πραγματικότητα και τη σωστή αποτίμησή της.