Το μέλλον της εργασίας ή το τέλος της

Η πανδημία επιτάχυνε τις τεχνολογικές εξελίξεις που αφορούν τη λεγόμενη 4η Βιομηχανική Επανάσταση, αλλά και την παγκόσμια συζήτηση για το μέλλον της οικονομίας και της εργασίας.

Ρομποτικές τεχνολογίες, τεχνητή νοημοσύνη, ίντερνετ των πραγμάτων, μεγάλα δεδομένα αναμένεται να οδηγήσουν σε μια εκθετικού βαθμού απώλεια ή ανασχηματισμό θέσεων εργασίας. Το παγκόσμιο debate για το μέλλον της εργασίας μοιάζει πολυτέλεια στην Ελλάδα της πολυετούς κρίσης. Σε αυτό συμβάλλουν βέβαια η ψηφιακή καθυστέρηση, ο προσανατολισμός του ελληνικού κεφαλαίου σε παρασιτικές δραστηριότητες που καθορίζoνται από την ένταση εργασίας και την απουσία καινοτομίας. Παρ’ όλα αυτά πρόκειται για εξελίξεις που θα επηρεάσουν καθοριστικά και την αγορά εργασίας στην Ελλάδα και είναι κρίσιμο να δούμε μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτών των αλλαγών.

● Η ανάπτυξη των τεχνολογιών αλλάζει τη δραστηριότητα του κεφαλαίου, καθώς δεν είναι πλέον απαραίτητη η κατοχή των μέσων παραγωγής, τουλάχιστον με τον παραδοσιακό τρόπο.

● Αυτό με τη σειρά του επηρεάζει και τις σχέσεις παραγωγής καθώς αυτοί που προσφέρουν εργασία στον ψηφιακό κόσμο, είναι κατά κάποιο τρόπο κάτοχοι των «μέσων παραγωγής» που τα διαθέτουν είτε απευθείας είτε διαμεσολαβημένα από τις παραπάνω πλατφόρμες.

● Πρακτικά, ρευστοποιείται ο εργασιακός χώρος και χρόνος. Στο άμεσο μέλλον, μια βασική συνθήκη με την οποία συγκροτήθηκαν οι πόλεις στη βιομηχανική εποχή, η εγγύτητα δηλαδή εργασίας και κατοικίας, τίθεται σε αμφισβήτηση. Και μπορεί να ακούγεται ελκυστική αυτή η προοπτική της εργασιακής ουτοπίας των «ψηφιακών νομάδων», αλλά αυτή δεν θα αφορά παρά ελάχιστα, υψηλά αμειβόμενα στελέχη. Οι εργασιακές συνθήκες για την πλειονότητα των εργαζομένων θα αφορούν τηλεργασία όπου το κόστος των μέσων παραγωγής θα μεταφερθεί στους εργαζομένους-παρόχους υπηρεσιών, η εργασία θα είναι υποαμειβόμενη με αυστηρή επιτήρηση και διάθεση των σωμάτων για τις 24ωρες ανάγκες της παραγωγής.

Τα παραπάνω συνιστούν μια ιστορικών διαστάσεων μεταβολή στις διαδικασίες συγκρότησης των κοινοτήτων, καθώς αυτές δεν θα συνάπτονται στους κοινούς τόπους ενδιαφερόντων και συμφερόντων. Η εξέλιξη αυτή ενδέχεται να μεταβάλει καθοριστικά τους τρόπους σχηματισμού πολιτικών ταυτοτήτων. Ενα εφιαλτικό, όχι τόσο μακρινό μέλλον θα μπορούσε να αφορά μοναχικούς εργαζομένους κλεισμένους στα σπίτια-γραφεία, οι οποίοι μάλιστα έχουν παραχωρήσει τον έλεγχο ακόμη και των βιομετρικών τους δεδομένων στην εταιρεία.

Ομως η πραγματικά μεγάλη εξέλιξη δεν θα είναι οι δυσμενέστερες εργασιακές συνθήκες για όλους όσοι εργάζονται, αλλά το τέλος της εργασίας, καθαυτής, τουλάχιστον στη μορφή που ξέρουμε.

Ας φανταστούμε έναν κόσμο όπου: Μια βιομηχανία που θα έχει μόνο έναν εργαζόμενο ο οποίος θα εποπτεύει τη λειτουργία μηχανών που θα μπορούν να αποφασίζουν μαθαίνοντας από τα λάθη τους, μεταφορές χωρίς την παρουσία ανθρώπων, ψηφιακοί ελεγκτικοί μηχανισμοί και εξυπηρέτηση κοινού αλλά ακόμη και εκπαιδευτικές, ιατρικές και νοσηλευτικές υπηρεσίες με ελάχιστη ανθρώπινη παρουσία...

Τα συνδικάτα δίνουν προς το παρόν μάχη οπισθοφυλακής για τη διατήρηση των θέσεων εργασίας και τη διευθέτηση του κόστους για την επανεκπαίδευση των εργαζομένων στις νέες δεξιότητες. Μαζί με τη μάχη για τη διατήρηση των εργασιακών συνθηκών για τους τηλεργαζομένους, η μείωση των ωρών εργασίας μπορεί να δημιουργήσει μια συνεκτική μεν, συγκυριακή δε στρατηγική. Η 4η Βιομηχανική Επανάσταση δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την απομείωση της ανάγκης για ανθρώπινη εργασία, πολλαπλασιάζοντας παράλληλα τον παραγόμενο πλούτο. Το ρεαλιστικό αίτημα των υποτελών τάξεων δεν μπορεί να εξαντλείται στη διατήρηση των θέσεων εργασίας, αλλά να προτάσσει την αναδιανομή του πλούτου.

Μια μορφή θα μπορούσε να είναι το Απροϋπόθετο Ελάχιστο Εισόδημα (Universal Minimum Income). Υπάρχουν ήδη χώρες (ΗΠΑ, Καναδάς, Ολλανδία, Φινλανδία, Ισπανία) που αναπτύσσουν τέτοιου είδους προγράμματα, με εξαιρετικά αποτελέσματα.

Το παραπάνω βέβαια απαιτεί τη δίκαιη φορολόγηση του πλούτου και τον έλεγχο των μηχανισμών φοροδιαφυγής μέσω ενός ενιαίου συστήματος που δεν θα επιτρέπει τη δημιουργία φορολογικών παραδείσων. Προϋποθέτει όμως και μια σημαίνουσα πολιτισμική μετάπτωση όπου δεν θα θεωρείται αυταξία η διαπραγμάτευση και επιτυχής πώληση των δεξιοτήτων, των ικανοτήτων και της εργατικής δύναμης, αλλά η διοχέτευση της ανθρώπινης δραστηριότητας στην προσφορά, τη δημιουργικότητα, την αναψυχή, την πολιτιστική καλλιέργεια, την προστασία του περιβάλλοντος.

Η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε μια ενδεχομενικότητα ιστορικών διαστάσεων. Να βαδίσει σε μια εφιαλτική δυστοπία ή σε μια παγκόσμια ουτοπία. Οι συσχετισμοί είναι αρνητικοί, αλλά δεν είναι μια χαμένη μάχη. Η ακραία εμπειρία της πανδημίας μπορεί να είναι ταυτόχρονα διδακτική για να μην ξαναγυρίσουμε στον φρικτό κόσμο του νεοφιλελευθερισμού, αλλά και απελευθερωτική από τα δεσμά των καταναγκασμών που μας κληροδότησε το παρελθόν.