ΠΑΣΟΚ: πρόγραμμα ή ταυτότητα;
Ανδρέας Πανταζόπουλος, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2008-03-12
Εν μέσω δημοσκοπικής καταιγίδας που αμφισβητεί την κεντρικότητα του ΠΑΣΟΚ στην πολιτική σκηνή, αλλά και σεναρίων σοσιαλ-φιλελεύθερης ανασυγκρότησης του σοσιαλδημοκρατικού χώρου, το συνέδριο του κόμματος θα μπορούσε να συνιστά μείζονα ευκαιρία. Ευκαιρία για την ανακοπή της ραγδαίας κοινωνικής του απονομιμοποίησης και ταυτόχρονα αναστοχασμού της φυσιογνωμίας του, του ρόλου του, των λειτουργιών του.
Ας εκκινήσουμε από την ακόλουθη, ευρέως διαδεδομένη, διαπίστωση: το σύστημα του δικομματισμού φαίνεται να περνά την πιο σοβαρή του κρίση. Και ας συμπληρώσουμε: η κρίση αυτού του συστήματος οφείλεται κυρίως, αν και όχι αποκλειστικά, στην εξαγωγή της κρίσης του ΠΑΣΟΚ. Ποιες είναι οι αιτίες αυτής της κρίσης, αν εξαιρέσουμε το γνωστό πρόβλημα ηγεσίας; Οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι πρόκειται για κρίση «ταυτότητας», ότι το ΠΑΣΟΚ δεν δίνει σαφές «στίγμα».
Ωστόσο, τι εννοούμε λέγοντας ταυτότητα; Οτι το ΠΑΣΟΚ δεν έχει σαφείς ιδέες, συγκροτημένη ιδεολογία, συνεκτικό κοινωνικό λόγο, συγκεκριμένο πρόγραμμα ή και κάτι άλλο, το οποίο αδυνατούμε να ορίσουμε; Θα αρκούσαν, παραδείγματος χάριν, μια σαφής και ολιγομελής δέσμη προγραμματικών προτάσεων, μια νέα και άφθαρτη ηγετική ομάδα και μια καλή επικοινωνιακή πολιτική ώστε το κόμμα να αρχίσει να ανακάμπτει;
Σίγουρα, αυτές οι προϋποθέσεις είναι αναγκαίες, αλλά όχι επαρκείς. Θα ήμασταν πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα της κρίσης του ΠΑΣΟΚ, αν υποστηρίζαμε ότι το σημερινό έλλειμμα αυτών των προϋποθέσεων δεν είναι μόνο πρόβλημα επιδέξιων κινήσεων κορυφής και επικοινωνιακής ανικανότητας, αλλά αφορά κυρίως τη στρατηγική τοποθέτηση του κόμματος όχι απλώς στο σύστημα του δικομματισμού, αλλά μέσα στα έγκατα του ίδιου του κοινωνικο-πολιτικού συστήματος εξουσίας, του «κατεστημένου».
Τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Σημαίνει δύο τουλάχιστον πράγματα: ότι το ΠΑΣΟΚ έχει πάψει εδώ και αρκετό καιρό να ανταποκρίνεται στην καταστατική για όλα τα πολιτικά κόμματα ιδεολογική λειτουργία. Από τη μία πλευρά να εκφράζει την κοινωνική διαμαρτυρία, και από την άλλη να προτείνει ένα συνεκτικό σχέδιο για το μέλλον. Διαμαρτυρία και σχέδιο δεν είναι δύο εντελώς διαφορετικές και μεμονωμένες στιγμές, αλλά η μία εισχωρεί και επηρεάζει την άλλη.
Η διαμαρτυρία εικονίζει ένα πεδίο πρωτογενούς εκπροσώπησης των αιτημάτων συγκεκριμένων κοινωνικών δυνάμεων. Η προσδιοριστική της όψη είναι αυτή της καταγγελίας, της πολεμικής ρητορικής, της αντίστασης. Οχι απέναντι σ’ ένα ή περισσότερα πρόσωπα, αλλά απέναντι σε μια δομή, σ’ ένα αντίπαλο πλέγμα εξουσίας, σε ένα ανταγωνιστικό «σύστημα». Το σχέδιο είναι η θετική μορφοποίηση αυτής της στοιχειώδους και αναντικατάστατης λειτουργίας: είναι ό,τι απομένει σε ένα κόμμα, αν του αφαιρέσουμε το πρόγραμμα, τις θέσεις. Με άλλα λόγια, είναι η στόχευσή του, ο κοινωνικός και πολιτικός του προσανατολισμός, η εναλλακτική του πορεία, με δυο λόγια είναι η εσώτερη άρθρωση κοινωνικών δυνάμεων και «οράματος», ανεξάρτητα από τις εκάστοτε προγραμματικές θέσεις του. Οι θέσεις και τα προγράμματα μπορούν και ενίοτε επιβάλλεται να αλλάζουν, το σχέδιο ποτέ. Αλλαγή σχεδίου σημαίνει αλλαγή φυσιογνωμίας, στρατηγικών στόχων, εν τέλει ταυτότητας.
Το σχέδιο ενέχει την εξής αξεπέραστη ιδιότητα: πλαισιώνει και δικαιώνει την έκφραση της διαμαρτυρίας, γιατί ακουμπά πάνω σε μια μεγάλη κοινωνική διαίρεση. Είναι το σχέδιο, ο διαφορετικός προσανατολισμός που επικυρώνει τη διαμαρτυρία όχι ως προπαγάνδα, επικοινωνιακό τέχνασμα ή προσωπική εμπάθεια, αλλά ως αναγκαία συγκυριακή έκφρασή του. Κατά κάποιο, τρόπο, η διαμαρτυρία αναπαριστά την αγωνιστική, διεκδικητική στιγμή του σχεδίου μέσα σε μια δεδομένη συγκυρία. Η διαμαρτυρία απορρέει από το σχέδιο και η έκφρασή της συνεργεί ώστε αυτό να περιβληθεί από την εμπιστοσύνη αυτών στους οποίους απευθύνεται.
Αυτό το σχέδιο είναι που λείπει από το ΠΑΣΟΚ και όχι οι προγραμματικές θέσεις. Θέσεις υπάρχουν, αλλά δεν είναι προϊόν ενός διακριτού, κοινωνικά συγκροτημένου, με προσίδια ιστορικότητα και ανταγωνιστικού με άλλα, σχεδίου. Αν το ΠΑΣΟΚ χάνει στις δημοσκοπήσεις, είναι γιατί η εμπιστοσύνη των πολιτών κερδίζεται καταρχήν στο πεδίο του σχεδίου, που έχει εκουσίως αφεθεί χέρσο, και όχι στο πεδίο του προγράμματος. Το πρόγραμμα ακολουθεί. Ενσαρκώνει την εφικτή εκδοχή του επιθυμητού. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που το ΠΑΣΟΚ δεν πείθει ότι δεν είναι μέρος του συστήματος.
Συνεπώς, το «όλοι είναι ίδιοι», ως μότο απαξίωσης του δικομματισμού, δεν αποτελεί μόνον ηθική, αλλά κυρίως πολιτική καταγγελία. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζεται μόνο στο πεδίο των αφηρημένων ηθικών αξιών (αν ήταν έτσι, τα κόμματα θα ήταν εκκλησίες), αλλά στο επίπεδο της στρατηγικής διαφοροποίησης η οποία οφείλει, προφανώς, να ενέχει και μια ηθική διάσταση.
Αν το ΠΑΣΟΚ έχει ακόμα περιθώρια να διαχειριστεί την εικόνα της δημοσκοπικής του κατάρρευσης, οφείλει να επικεντρώσει την πολιτική του αγωνία στην ταυτότητά του και δι’ αυτής στη στρατηγική του ανατοποθέτηση στην πολιτική σκηνή. Οι επιμέρους προγραμματικές θέσεις, ακόμα και οι πιο ριζοσπαστικές, από τη στιγμή που δεν απορρέουν από ένα ευρύτερο εναλλακτικό σχέδιο, είναι μετέωρες, μπορούν κάλλιστα να ενσωματώνονται εν μέρει ή και συνολικά, διά της μοδάτης και προσφιλούς «τριγωνοποίησης», από τους κομματικούς ανταγωνιστές του.
Ας εκκινήσουμε από την ακόλουθη, ευρέως διαδεδομένη, διαπίστωση: το σύστημα του δικομματισμού φαίνεται να περνά την πιο σοβαρή του κρίση. Και ας συμπληρώσουμε: η κρίση αυτού του συστήματος οφείλεται κυρίως, αν και όχι αποκλειστικά, στην εξαγωγή της κρίσης του ΠΑΣΟΚ. Ποιες είναι οι αιτίες αυτής της κρίσης, αν εξαιρέσουμε το γνωστό πρόβλημα ηγεσίας; Οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν ότι πρόκειται για κρίση «ταυτότητας», ότι το ΠΑΣΟΚ δεν δίνει σαφές «στίγμα».
Ωστόσο, τι εννοούμε λέγοντας ταυτότητα; Οτι το ΠΑΣΟΚ δεν έχει σαφείς ιδέες, συγκροτημένη ιδεολογία, συνεκτικό κοινωνικό λόγο, συγκεκριμένο πρόγραμμα ή και κάτι άλλο, το οποίο αδυνατούμε να ορίσουμε; Θα αρκούσαν, παραδείγματος χάριν, μια σαφής και ολιγομελής δέσμη προγραμματικών προτάσεων, μια νέα και άφθαρτη ηγετική ομάδα και μια καλή επικοινωνιακή πολιτική ώστε το κόμμα να αρχίσει να ανακάμπτει;
Σίγουρα, αυτές οι προϋποθέσεις είναι αναγκαίες, αλλά όχι επαρκείς. Θα ήμασταν πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα της κρίσης του ΠΑΣΟΚ, αν υποστηρίζαμε ότι το σημερινό έλλειμμα αυτών των προϋποθέσεων δεν είναι μόνο πρόβλημα επιδέξιων κινήσεων κορυφής και επικοινωνιακής ανικανότητας, αλλά αφορά κυρίως τη στρατηγική τοποθέτηση του κόμματος όχι απλώς στο σύστημα του δικομματισμού, αλλά μέσα στα έγκατα του ίδιου του κοινωνικο-πολιτικού συστήματος εξουσίας, του «κατεστημένου».
Τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Σημαίνει δύο τουλάχιστον πράγματα: ότι το ΠΑΣΟΚ έχει πάψει εδώ και αρκετό καιρό να ανταποκρίνεται στην καταστατική για όλα τα πολιτικά κόμματα ιδεολογική λειτουργία. Από τη μία πλευρά να εκφράζει την κοινωνική διαμαρτυρία, και από την άλλη να προτείνει ένα συνεκτικό σχέδιο για το μέλλον. Διαμαρτυρία και σχέδιο δεν είναι δύο εντελώς διαφορετικές και μεμονωμένες στιγμές, αλλά η μία εισχωρεί και επηρεάζει την άλλη.
Η διαμαρτυρία εικονίζει ένα πεδίο πρωτογενούς εκπροσώπησης των αιτημάτων συγκεκριμένων κοινωνικών δυνάμεων. Η προσδιοριστική της όψη είναι αυτή της καταγγελίας, της πολεμικής ρητορικής, της αντίστασης. Οχι απέναντι σ’ ένα ή περισσότερα πρόσωπα, αλλά απέναντι σε μια δομή, σ’ ένα αντίπαλο πλέγμα εξουσίας, σε ένα ανταγωνιστικό «σύστημα». Το σχέδιο είναι η θετική μορφοποίηση αυτής της στοιχειώδους και αναντικατάστατης λειτουργίας: είναι ό,τι απομένει σε ένα κόμμα, αν του αφαιρέσουμε το πρόγραμμα, τις θέσεις. Με άλλα λόγια, είναι η στόχευσή του, ο κοινωνικός και πολιτικός του προσανατολισμός, η εναλλακτική του πορεία, με δυο λόγια είναι η εσώτερη άρθρωση κοινωνικών δυνάμεων και «οράματος», ανεξάρτητα από τις εκάστοτε προγραμματικές θέσεις του. Οι θέσεις και τα προγράμματα μπορούν και ενίοτε επιβάλλεται να αλλάζουν, το σχέδιο ποτέ. Αλλαγή σχεδίου σημαίνει αλλαγή φυσιογνωμίας, στρατηγικών στόχων, εν τέλει ταυτότητας.
Το σχέδιο ενέχει την εξής αξεπέραστη ιδιότητα: πλαισιώνει και δικαιώνει την έκφραση της διαμαρτυρίας, γιατί ακουμπά πάνω σε μια μεγάλη κοινωνική διαίρεση. Είναι το σχέδιο, ο διαφορετικός προσανατολισμός που επικυρώνει τη διαμαρτυρία όχι ως προπαγάνδα, επικοινωνιακό τέχνασμα ή προσωπική εμπάθεια, αλλά ως αναγκαία συγκυριακή έκφρασή του. Κατά κάποιο, τρόπο, η διαμαρτυρία αναπαριστά την αγωνιστική, διεκδικητική στιγμή του σχεδίου μέσα σε μια δεδομένη συγκυρία. Η διαμαρτυρία απορρέει από το σχέδιο και η έκφρασή της συνεργεί ώστε αυτό να περιβληθεί από την εμπιστοσύνη αυτών στους οποίους απευθύνεται.
Αυτό το σχέδιο είναι που λείπει από το ΠΑΣΟΚ και όχι οι προγραμματικές θέσεις. Θέσεις υπάρχουν, αλλά δεν είναι προϊόν ενός διακριτού, κοινωνικά συγκροτημένου, με προσίδια ιστορικότητα και ανταγωνιστικού με άλλα, σχεδίου. Αν το ΠΑΣΟΚ χάνει στις δημοσκοπήσεις, είναι γιατί η εμπιστοσύνη των πολιτών κερδίζεται καταρχήν στο πεδίο του σχεδίου, που έχει εκουσίως αφεθεί χέρσο, και όχι στο πεδίο του προγράμματος. Το πρόγραμμα ακολουθεί. Ενσαρκώνει την εφικτή εκδοχή του επιθυμητού. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που το ΠΑΣΟΚ δεν πείθει ότι δεν είναι μέρος του συστήματος.
Συνεπώς, το «όλοι είναι ίδιοι», ως μότο απαξίωσης του δικομματισμού, δεν αποτελεί μόνον ηθική, αλλά κυρίως πολιτική καταγγελία. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν αντιμετωπίζεται μόνο στο πεδίο των αφηρημένων ηθικών αξιών (αν ήταν έτσι, τα κόμματα θα ήταν εκκλησίες), αλλά στο επίπεδο της στρατηγικής διαφοροποίησης η οποία οφείλει, προφανώς, να ενέχει και μια ηθική διάσταση.
Αν το ΠΑΣΟΚ έχει ακόμα περιθώρια να διαχειριστεί την εικόνα της δημοσκοπικής του κατάρρευσης, οφείλει να επικεντρώσει την πολιτική του αγωνία στην ταυτότητά του και δι’ αυτής στη στρατηγική του ανατοποθέτηση στην πολιτική σκηνή. Οι επιμέρους προγραμματικές θέσεις, ακόμα και οι πιο ριζοσπαστικές, από τη στιγμή που δεν απορρέουν από ένα ευρύτερο εναλλακτικό σχέδιο, είναι μετέωρες, μπορούν κάλλιστα να ενσωματώνονται εν μέρει ή και συνολικά, διά της μοδάτης και προσφιλούς «τριγωνοποίησης», από τους κομματικούς ανταγωνιστές του.
