1821, μια ανδρική υπόθεση;

Λίγο μετά την πτώση του Μεσολογγίου, η Ευανθία Καΐρη, αδελφή του Θεόφιλου, δημοσίευσε ένα θεατρικό έργο με τίτλο «Νικήρατος. Δράμα εις τρεις πράξεις υπό Ελληνίδος τινός συντεθέν», το οποίο αφιερωνόταν «τη ιερά κόνει των υπέρ της Ελλάδος θυσιασθεισών Ελληνίδων». Κεντρικό θέμα του έργου ήταν η ανατίναξη από τον γέροντα Χρήστο Καψάλη (ο «Νικήρατος» του δράματος) της πυριτιδαποθήκης, μετά την αποτυχία της Εξόδου των πολιορκημένων και την είσοδο του τουρκοαιγυπτιακών στρατευμάτων στο Μεσολόγγι. Η έμφυλη διάσταση του έργου είναι προφανής, όχι μόνο γιατί η συγγραφέας είναι γυναίκα, αλλά και γιατί η ίδια δίνει έμφαση στη γυναικεία θυσία στο Μεσολόγγι μέσω της κεντρικής της ηρωίδας, της Κλεονίκης. Στην όγδοη σκηνή του έργου εξάλλου, χορός γυναικών εμφανίζεται να λέει πριν από την απελπισμένη ηρωική Εξοδο: «Ή να σωθώμεν ελεύθεραι ή να αποθάνωμεν ελεύθεραι».

Η πράξη αυτή μιας λόγιας γυναίκας μέσα στην Επανάσταση είναι άγνωστη στο ευρύ κοινό· ίσως μάλιστα και να μη θεωρείται «σημαντική» για την ιστορία του αγώνα για την ανεξαρτησία, με βάση την κυρίαρχη αφήγηση η οποία διαχέεται μέσω της εκπαίδευσης και της δημόσιας ιστορίας. Ποια όμως ήταν η συμμετοχή των γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση; Γιατί σήμερα θυμόμαστε μόνο την Μπουμπουλίνα και, δευτερευόντως, τη Μαντώ Μαυρογένους; Υπήρξαν προσπάθειες ανατροπής της ανδροκεντρικής αφήγησης της ιστορίας του ’21;

Ας ξεκινήσουμε από μια γενική διαπίστωση. Στην ιστορική αφήγηση, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, σπανίζουν οι γυναικείες μορφές και μάλιστα οι επώνυμες, εκείνες που θα ονομάζαμε «ηρωίδες» σε αναλογία προς τους «ήρωες». Οι γυναίκες ανήκουν στους σιωπηλούς δράστες της Ιστορίας, των οποίων η φωνή δεν καταγράφεται και η δράση είναι σχεδόν αόρατη. Η Ιστορία θεωρείται έργο «μεγάλων ανδρών», οι οποίοι εκ των πραγμάτων, ως αποτέλεσμα της κατανομής των έμφυλων κοινωνικών ρόλων, ηγούνται των πολεμικών ανδραγαθημάτων και των πολιτικών πράξεων.

Η Ελληνική Επανάσταση δεν αποτελεί εξαίρεση. Λίγες είναι οι επώνυμες γυναίκες ηρωίδες και, όχι τυχαία, είναι οι ένοπλες γυναίκες, εφάμιλλες με τους άνδρες αγωνιστές, όπως η Μπουμπουλίνα, η Ασήμω Λιδωρίκη και η Δέσπω Τζαβέλλα. Αντίθετα, πολλές είναι οι ανώνυμες γυναίκες-θύματα όπως οι Χιώτισσες «σφαγείσαι, καείσαι, αιχμαλωτισθείσαι και πωληθείσαι ως δούλαι» το 1822. Ανώνυμες είναι και οι Σουλιώτισσες, οι γυναίκες που επιλέγουν οικειοθελώς και με αξιοπρέπεια τον θάνατο, που θυσιάζονται από αγάπη προς την πατρίδα. Η αυτοθυσία των γυναικών ως ύψιστη πράξη ηρωισμού καταγράφεται και στον «Νικήρατο» της Ευανθίας Καΐρη, συγκροτώντας ταυτόχρονα έναν νέο τόπο της ιστορικής μνήμης της Επανάστασης που εκπροσωπείται εμβληματικά από το Ζάλογγο. Ο γυναικείος ηρωισμός επομένως προσλαμβάνει κυρίως τα χαρακτηριστικά της θυσίας και προσιδιάζει με την κυρίαρχη αντίληψη για τον παθητικό «ρόλο» της γυναίκας.

Εάν οι Σουλιώτισσες συγκροτούν ένα είδος πληθυντικού θηλυκού ήρωα, η γυναικεία μορφή που συμπυκνώνει, σε ατομικό επίπεδο, όλα τα χαρακτηριστικά της εθνικής ηρωίδας και η μόνη που κατέκτησε μια θέση στο εθνικό πάνθεον ισότιμη με τους άνδρες είναι αναμφίβολα η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα. Ηταν η μόνη γυναίκα που απεικονίστηκε στην επετειακή σειρά γραμματοσήμων για την εκατονταετηρίδα της Επανάστασης το 1930 ενώ και σήμερα, στα 200 χρόνια από το 1821, η δική της μορφή κυριαρχεί στις ποικίλες αναπαραστάσεις. Σε πρόσφατη δημοσκόπηση για τις κυρίαρχες προσωπικότητες της Ελληνικής Επανάστασης, η Μπουμπουλίνα βρέθηκε στην πρώτη τριάδα (ΚΕΦΙΜ, 2020). Η φήμη της χτίστηκε μέσα στην Επανάσταση, λόγω της ηγετικής συμμετοχής της σε πολεμικές συγκρούσεις, όπως η πρώτη πολιορκία του Ναυπλίου στην οποία συμμετείχε με το μπρίκι της «Αγαμέμνων», η πολιορκία της Μονεμβασιάς και η άλωση της Τριπολιτσάς. Αλλοι τη συνέκριναν με γυναίκες πολεμάρχους όπως οι Αμαζόνες, οι Σπαρτιάτισσες και η Ζαν ντ’ Αρκ, αποδίδοντάς της αρρενωπή συμπεριφορά, ηρωισμό και αποφασιστικότητα, ενώ άλλοι τη θεώρησαν άπληστη, σκληρή και υστερόβουλη. Η φιλελληνική εικονογραφία του Αγώνα την απεικόνισε νεαρή και όμορφη με δυτικά ρούχα ή ένοπλη και μεγαλόσωμη, με ανατολίτικη ενδυμασία. Οπως και άλλα πρόσωπα και θέματα της Επανάστασης, η Μπουμπουλίνα ενέπνευσε τη γαλλική μόδα και απεικονίστηκε σε είδη καθημερινής χρήσης μέσα στη δεκαετία του 1820.

Το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, με κεντρική προσωπικότητα την Καλλιρρόη Παρρέν, επιχείρησε να επιβάλει γυναικεία ηρωικά πρότυπα με έμπνευση από το 1821, αλλά τελικά δεν μπόρεσε να υπερβεί τον «κανόνα» που είχε δημιουργηθεί ούτε να ανατρέψει την ανδροκεντρική αφήγηση. Η Μπουμπουλίνα πρωταγωνιστούσε και στη φεμινιστική αφήγηση παρόλο που το γυναικείο κίνημα έδινε έμφαση μάλλον στα «γυναικεία» στοιχεία της δράσης και του χαρακτήρα της, εκείνα που παρέπεμπαν στην ηθική ανωτερότητα και τη γυναικεία αλληλεγγύη. Ταυτόχρονα, οι γυναίκες προβάλλονταν ως «μητέρες των ηρώων», ένα ρόλο-«εθνική αποστολή», κι επομένως ενδύονταν τον παραδοσιακό ρόλο της γυναίκας ως μητέρας. Οι γυναίκες της Επανάστασης θεωρούνταν λοιπόν σημαντικές επειδή γεννούσαν «ήρωες» και θυσιάζονταν τραγουδώντας «έχετε γεια βρυσούλες».

Η εικόνα παραμένει ίδια και σήμερα. Οπως οι κομψές Γαλλίδες πριν από διακόσια χρόνια φορούσαν το φόρεμα «Μπουμπουλίνα», έτσι και σήμερα ένας οίκος μόδας «εμπνέεται από τη γυναίκα-σύμβολο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, και δίνει το όνομά της σε μία συλλογή που έρχεται να τιμήσει το γυναικείο σθένος και το ένστικτο», σύμφωνα με τη σχετική διαφήμιση. Τελικά, η μόδα είναι γυναικεία υπόθεση, αλλά το 1821, ανδρική.