Ιστορία χαμένων ευκαιριών

Η πολιτική κρίση στη Βόρεια Μακεδονία είναι μια πρώτης τάξης ευκαιρία για αναστοχασμό σχετικά με την πολιτική της Ελλάδας στα Βαλκάνια και τους περιορισμούς που ξεκινούν από την ίδια τη νοοτροπία της χώρας μας.

Η πολιτική ελίτ γύρω από τον Ζόραν Ζάεφ επιχείρησε σε μια κρίσιμη ιστορικά στιγμή να ξεφύγει από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό της Βουλγαρίας και Σερβίας, που συγκρούονται για την πολιτική καθοδήγηση του μικρότερου νοτιοσλαβικού έθνους για δεκαετίες. Η επιλογή τους ήταν μια «φυγή προς τα μπρος» με σκοπό την ταχεία ένταξη στους δυτικούς θεσμούς και την οριστική απομάκρυνση από τη βαλκανική «μοίρα» της καχεκτικής δημοκρατίας, της υπανάπτυξης και του εκφοβισμού από τους γείτονες.

Με τη Συμφωνία των Πρεσπών, μέσω της οποίας η Αθήνα κέρδισε περισσότερες παραχωρήσεις από οποιονδήποτε προηγούμενο γύρο διαπραγματεύσεων για το όνομα, η ηγεσία της Βόρειας Μακεδονίας έδειξε να εμπιστεύεται την Ελλάδα να την καθοδηγήσει στο δύσκολο μονοπάτι ένταξης στους ευρωατλαντικούς θεσμούς. Εδειξε να πιστεύει, ίσως μόνη αυτή μεταξύ όλων των Βαλκάνιων, τις επαγγελίες της Αθήνας ως πραγματικής ευρωπαϊκής δύναμης, που μπορεί να ηγηθεί της περιοχής. Γιατί εμείς βέβαια βαυκαλιζόμαστε για τον ηγετικό μας ρόλο στα Βαλκάνια ήδη από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η αλήθεια, όμως, είναι, με μοναδική εξαίρεση τη σύντομη περίοδο ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών για τα Βαλκάνια και την περίφημη Σύνοδο της Θεσσαλονίκης (2003), ότι ποτέ ο πραγματικός μας ρόλος στην περιοχή, αλλά και η εικόνα μας μεταξύ των βαλκανικών λαών, δεν αντιστοιχούσε στην αντίληψη που διατηρούμε εμείς για τη σημασία μας στις περιφερειακές υποθέσεις.

Με το «μπλοκάρισμα» των ενταξιακών διαπραγματεύσεων η ηγεσία της Βόρειας Μακεδονίας αντιλήφθηκε ότι η υποστήριξη της Ελλάδας είναι εν τέλει μικρής σημασίας. Οποιοδήποτε κράτος - μέλος έχει τη δύναμη να βάλει «φρένο» ακόμα και σε υποψήφια κράτη, που είναι καθʼ όλα έτοιμα για το επόμενο στάδιο στην πορεία της ένταξης. Και η ίδια η Ελλάδα ίσως δεν θεώρησε αρκετά σημαντικό το ζήτημα της Βόρειας Μακεδονίας, ώστε να το θέσει διπλωματικά στη στενή σύμμαχο Γαλλία και στη γείτονα Βουλγαρία, τις υπεύθυνες για το «μπλοκάρισμα».

Αλλά, μήπως η στενή σχέση με την Ελλάδα λειτουργεί ως «αναλγητικό» για την ευρω-απογοήτευση των γειτόνων; Ενα επιχείρημα του Ζάεφ ήταν ότι μέσω του επώδυνου συμβιβασμού των Πρεσπών κερδήθηκε η φιλία ενός σημαντικού γείτονα, της Ελλάδας. Σε ποιον βαθμό, όμως, το αφήγημα περί φιλίας επιβεβαιώνεται από τα γεγονότα; Επί τρία χρόνια ακούν από την Αθήνα τη μόνιμη επωδό για απαρέγκλιτη εφαρμογή της συμφωνίας, την ώρα που η ίδια η Ελλάδα ξεχνάει τις δικές της υποχρεώσεις, σκεπτόμενη πάντα το εσωτερικό ακροατήριο και ποτέ τα μηνύματα που λαμβάνουν από αυτή τη στάση οι γειτονικοί λαοί, των οποίων πάντως έχει τη φιλοδοξία να ηγηθεί.

Γνωστό το ζήτημα των πρωτοκόλλων, που εδώ και 2½ χρόνια δεν κυρώνονται από τη Βουλή, αλλά ο παραλογισμός του ξεπερνάει κάθε φαντασία. Η Ελλάδα καθυστερεί την κύρωση πρωτοκόλλου που της εξασφαλίζει στρατιωτική πρωτοκαθεδρία στη Βόρεια Μακεδονία - χωρίς μάλιστα ανταλλάγματα - και που της επιτρέπει να κλείσει το στρατηγικό κενό, που ενθουσιωδώς θα προσέτρεχε να καλύψει η Τουρκία. Συγχρόνως, ωστόσο, η Αθήνα δυσαρεστείται όταν η Αγκυρα προσφέρει βοήθεια στα Σκόπια, ώστε να διατηρήσει ανοιχτούς τους διαύλους με τη χώρα, που έχει επιλέξει τη συνεργασία με τη μονίμως χλιαρή και αδιάφορη Ελλάδα. Είναι πραγματικά απορίας άξιο πώς η παραδοξότητα αυτή δεν έχει προκαλέσει την οργή των Σκοπίων.

Παρόμοια η κατάσταση με αρκετές άλλες προβλέψεις της Συμφωνίας των Πρεσπών που θα έχτιζαν στενότερη διμερή συνεργασία. Σειρά πρωτοβουλιών δεν προχωρούν, κυρίως, γιατί η ελληνική πλευρά δεν φαίνεται να επιθυμεί πραγματική εμβάθυνση των διμερών σχέσεων.

Αλλά μήπως η φιλία της Ελλάδας είναι εμφανής στους πολίτες της Βόρειας Μακεδονίας; Κάθε άλλο. Η εμμονή με την αναζήτηση οριακών περιπτώσεων παραβίασης της συμφωνίας που θα επιβεβαιώσουν το στερεοτυπικό αφήγημα των ελληνικών ΜΜΕ περί αναξιόπιστων γειτόνων οδηγεί σχεδόν σε τραγελαφικές καταστάσεις. Αλγεινή εντύπωση προκάλεσε ακόμα και σε παθιασμένους υποστηρικτές των στενών σχέσεων με την Ελλάδα η σπουδή της κυβέρνησης Ζάεφ να πιέζει τοπικούς άρχοντες, ώστε να εξαφανίσουν από τον δημόσιο χώρο το σύμβολο του ήλιου της Βεργίνας. Εν μέσω μιας αποτυχημένης διαχείρισης της πανδημίας, με χιλιάδες νεκρούς και ελάχιστη ευρωπαϊκή υποστήριξη, η κυβέρνηση Ζάεφ προχώρησε μέχρι και σε πρόγραμμα αλλαγής στα καπάκια υπονόμων, ακριβώς για να ικανοποιηθεί η Αθήνα.

Εν μέσω της πολιτικής κρίσης στη Βόρεια Μακεδονία διαρροές στις ελληνικές εφημερίδες επιμένουν, ωστόσο, στις μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού περιπτώσεις όπου παραμένει ορατός ο ήλιος της Βεργίνας: μία πλατεία και ένα προαύλιο σχολείου σε κωμοπόλεις δεκάδες χιλιόμετρα μακριά από τα Σκόπια. Μόνο αρνητική μπορεί να είναι η εικόνα της διπλωματίας ηγέτιδας χώρας στην περιοχή, η οποία εν μέσω κρίσης και πανδημίας ασχολείται με καπάκια υπονόμων και ένα προαύλιο σχολείου.

Συγχρόνως, χιλιάδες κάτοικοι της Βόρειας Μακεδονίας που παραθερίζουν στην Ελλάδα συνεχίζουν να βλέπουν τις πινακίδες με ονομασίες «Σκόπια» ή «Π.Γ.Δ.Μ.» με την επίσημη πολιτεία να παραπέμπει σε αρμοδιότητα της τοπικής αυτοδιοίκησης, στην οποία δεν μπορεί να παρέμβει. Ετσι έχουν, δυστυχώς, τα πράγματα. Η παλαιότερη δημοκρατία της περιοχής, η ισχυρή Ελλάδα, ψάχνει δικαιολογίες στην κατανομή αρμοδιοτήτων και μετράει το πολιτικό κόστος σε τοπικό επίπεδο. Απαιτεί ωστόσο από την αδύναμη γειτονική δημοκρατία ταχύτατη και αποτελεσματική ενεργοποίηση του κράτους σε όλη την επικράτεια. Είναι λογικό, λοιπόν, το αφήγημα Ζάεφ για τον νέο «φίλο» να μην είναι πειστικό στα μάτια των απλών ψηφοφόρων. Αλλωστε, ακόμα και ένας φτωχός και αδύναμος λαός διατηρεί την αξιοπρέπεια, που του επιτρέπει να βγάζει καίρια πολιτικά συμπεράσματα.

Τελικά, ανεξάρτητα από την κατάληξη της πολιτικής κρίσης στη Βόρεια Μακεδονία, τα παθήματα της ηγεσίας της, που θέλησε να επενδύσει πολιτικά στη φιλία με την ευρωπαϊκή Ελλάδα, αφήνουν πικρή επίγευση στους παρατηρητές της ελληνικής πολιτικής στα Βαλκάνια. Η ιστορία χαμένων ευκαιριών για τον ηγετικό της ρόλο της Ελλάδας στην περιοχή ασφαλώς και δεν θα περάσει απαρατήρητη από τις υπόλοιπες βαλκανικές ηγεσίες.