Το υγειονομικό διαβατήριο απέναντι στην ελεύθερη μετακίνηση
Κώστας Μενουδάκος, www.efsyn.gr, Δημοσιευμένο: 2020-05-09
Κατά την πρώτη φάση της πανδημίας Covid-19 έχουν ληφθεί, ακόμη και στις ευρωπαϊκές χώρες, μέτρα που εισχωρούν στο πεδίο της ιδιωτικότητας και της προσωπικής ελευθερίας, το οποίο στον ευρωπαϊκό τουλάχιστον χώρο υπάγεται σε αυστηρή νομική προστασία.
Από την πρώτη περίοδο επιβολής των περιοριστικών μέτρων καταπολέμησης του κορoνοϊού το ζήτημα της νομιμότητάς τους από την άποψη της προστασίας των προσωπικών δεδομένων απασχόλησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τους Ευρωπαϊκούς Οργανισμούς Προστασίας Δεδομένων, δηλαδή το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων και τον Ευρωπαίο Επόπτη Προστασίας Δεδομένων, όπως και τις εθνικές εποπτικές αρχές προστασίας δεδομένων, αρκετές από τις οποίες εξέδωσαν Ανακοινώσεις ή Κατευθυντήριες Οδηγίες.
Η ελληνική εποπτική αρχή, η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, εξέδωσε αρκετά νωρίς, στις 18 Μαρτίου, κείμενο Κατευθυντήριων Οδηγιών, στο οποίο καθορίζονται οι νομικές δυνατότητες επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων από τις δημόσιες αρχές και τους ιδιωτικούς φορείς με στόχο τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού.
Πρόκειται ουσιαστικά για αρχικές γενικές οδηγίες, με τις οποίες δίδεται βαρύτητα στα θέματα που ανακύπτουν στο πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων και οι οποίες ασφαλώς θα συμπληρώνονται και θα εξειδικεύονται με βάση την εξέλιξη της κατάστασης και τα ζητήματα που θα ανακύπτουν στην πράξη. Ειδικότερα, θα εξεταστούν επιμέρους ζητήματα που σχετίζονται με την τηλεκπαίδευση και την τηλεργασία και αφορούν την προστασία των προσωπικών δεδομένων στο πλαίσιο των διαδικασιών αυτών.
Ολες οι ανακοινώσεις και κατευθυντήριες οδηγίες των ευρωπαϊκών οργάνων και των εθνικών αρχών έχουν ως αφετηρία τη σκέψη ότι ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων και η λοιπή σχετική νομοθεσία παρέχουν τις δυνατότητες επεξεργασίας και δεδομένων υγείας για την καταπολέμηση του ιού, αλλά με την τήρηση των εγγυήσεων και των δικαιωμάτων των υποκειμένων των δεδομένων που προβλέπονται στην ίδια νομοθεσία.
Αυτές τις μέρες όλες σχεδόν οι χώρες της Ευρώπης εισέρχονται σταδιακά στη δεύτερη φάση μέτρων για τον περιορισμό της εξάπλωσης της πανδημίας. Τους περιορισμούς των μετακινήσεων, τη διακοπή της λειτουργίας σχεδόν του συνόλου των εμπορικών καταστημάτων και πολλών επιχειρήσεων κάθε κατηγορίας, την πλήρη απαγόρευση συναθροίσεων και γενικότερα συγκεντρώσεων περισσότερων προσώπων, θα διαδεχθούν άλλα μέτρα, στα οποία προέχουσα θέση φαίνεται να διεκδικούν τεχνολογικές εφαρμογές, κυρίως μέσω των κινητών τηλεφώνων.
Ευρεία συζήτηση γίνεται για την εφαρμογή τεχνολογιών για την παρακολούθηση της θέσης του χρήστη κινητού τηλεφώνου και για την ιχνηλάτηση των επαφών του κατά τρόπο ώστε να καθίσταται δυνατό να εντοπιστεί με ποια πρόσωπα βρέθηκε σε κοντινή απόσταση ένας φορέας του ιού. Η χρήση αυτών των τεχνολογιών, αν και υπόκειται σε συγκεκριμένους κανόνες που απορρέουν μάλιστα από τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, κυρίως τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων και την Οδηγία για προστασία της ιδιωτικής ζωής στον τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών, εγείρει ανησυχίες και ασφαλώς θα αποτελέσει αντικείμενο διαφορών ενώπιον των εποπτικών αρχών προστασίας δεδομένων και των δικαστηρίων την επόμενη περίοδο.
Το τελευταίο δεκαήμερο τόσο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων όσο και αρμόδια όργανα του Συμβουλίου της Ευρώπης εξέδωσαν ανακοινώσεις ή κατευθυντήριες οδηγίες, με τις οποίες επισημαίνεται η ανάγκη να εξασφαλίζονται ισχυρές εγγυήσεις για τον περιορισμό στον ελάχιστο δυνατό βαθμό των κινδύνων από τη χρήση τέτοιων εφαρμογών. Δεδομένου όμως ότι η εφαρμογή των τεχνολογιών αυτών θεωρείται επιτρεπτή μόνο σε εθελοντική βάση, αν αποδειχθεί ακριβές το συμπέρασμα επιστημονικής μελέτης ότι η ιχνηλάτηση επαφών για να είναι αποτελεσματική πρέπει να καλύπτει το 60% του πληθυσμού, ανακύπτουν αμφιβολίες για τη χρησιμότητα του μέτρου.
Εσχάτως έχει αρχίσει συζήτηση για την καθιέρωση «υγειονομικού διαβατηρίου». Φαίνεται ότι σχετική πρόταση να καθιερωθεί αυτό το πιστοποιητικό υγείας, ως προϋπόθεση της δυνατότητας μετακίνησης εκτός συνόρων, εξέφρασε αρχικά η ισπανική κυβέρνηση, αλλά το θέμα αποτελεί αντικείμενο σκέψεων και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, σε κυβερνητικό επίπεδο. Ενα τέτοιο μέτρο, κατά το μέρος που αφορά τη μετακίνηση μεταξύ χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, έρχεται καταρχήν σε αντίθεση στην ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων που αποτελεί βασική αρχή του ενωσιακού δικαίου.
Από την αρχή, όμως, αυτή προβλέπονται κάποιες, λίγες, εξαιρέσεις, στις οποίες περιλαμβάνονται και οι απαγορεύσεις για λόγους υγείας. Επειδή ακριβώς αποτελεί εξαίρεση από βασικό κανόνα, η θέσπιση τέτοιας απαγόρευσης πρέπει να έχει ισχυρή τεκμηρίωση ως προς την αξιοπιστία της από την άποψη της αναγκαιότητας και αποτελεσματικότητας. Διαφορετικά, το μέτρο δεν είναι ανάλογο προς τον επιδιωκόμενο σκοπό και επομένως ανεπίτρεπτο και με βάση το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ανεξαρτήτως των γενικότερων ζητημάτων που ανακύπτουν από την υιοθέτησή του. Υπενθυμίζω ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εξέφρασε πρόσφατα τις επιφυλάξεις του.
Πραγματικά οι εφαρμογές της τεχνολογίας μπορούν να εισβάλουν βαθιά στην ιδιωτική ζωή. Η ίδια η τεχνολογία, όμως, έχει τα μέσα να διαβλέψει τις συνέπειες και να θέσει φραγμούς, ώστε να τηρούνται τα ανεκτά σε ένα δημοκρατικό καθεστώς όρια. Αυτές τις δυνατότητες επιχειρεί να «ενεργοποιήσει» η νομοθεσία, που θέτει σειρά τεχνικών διαδικαστικών προϋποθέσεων για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Το ζητούμενο είναι η τήρηση των προϋποθέσεων αυτών. Ο σχετικός έλεγχος έχει ανατεθεί σε ανεξάρτητες αρχές, οι οποίες στο πλαίσιο της αποστολής τους έχουν επιφορτιστεί με το δυσχερές έργο αναζήτησης του σημείου όπου ισορροπούν η προστασία της ιδιωτικής ζωής και του δικαιώματος αυτοκαθορισμού με την εξυπηρέτηση του γενικότερου συμφέροντος της κοινωνίας.
Από την πρώτη περίοδο επιβολής των περιοριστικών μέτρων καταπολέμησης του κορoνοϊού το ζήτημα της νομιμότητάς τους από την άποψη της προστασίας των προσωπικών δεδομένων απασχόλησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τους Ευρωπαϊκούς Οργανισμούς Προστασίας Δεδομένων, δηλαδή το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων και τον Ευρωπαίο Επόπτη Προστασίας Δεδομένων, όπως και τις εθνικές εποπτικές αρχές προστασίας δεδομένων, αρκετές από τις οποίες εξέδωσαν Ανακοινώσεις ή Κατευθυντήριες Οδηγίες.
Η ελληνική εποπτική αρχή, η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, εξέδωσε αρκετά νωρίς, στις 18 Μαρτίου, κείμενο Κατευθυντήριων Οδηγιών, στο οποίο καθορίζονται οι νομικές δυνατότητες επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων από τις δημόσιες αρχές και τους ιδιωτικούς φορείς με στόχο τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού.
Πρόκειται ουσιαστικά για αρχικές γενικές οδηγίες, με τις οποίες δίδεται βαρύτητα στα θέματα που ανακύπτουν στο πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων και οι οποίες ασφαλώς θα συμπληρώνονται και θα εξειδικεύονται με βάση την εξέλιξη της κατάστασης και τα ζητήματα που θα ανακύπτουν στην πράξη. Ειδικότερα, θα εξεταστούν επιμέρους ζητήματα που σχετίζονται με την τηλεκπαίδευση και την τηλεργασία και αφορούν την προστασία των προσωπικών δεδομένων στο πλαίσιο των διαδικασιών αυτών.
Ολες οι ανακοινώσεις και κατευθυντήριες οδηγίες των ευρωπαϊκών οργάνων και των εθνικών αρχών έχουν ως αφετηρία τη σκέψη ότι ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων και η λοιπή σχετική νομοθεσία παρέχουν τις δυνατότητες επεξεργασίας και δεδομένων υγείας για την καταπολέμηση του ιού, αλλά με την τήρηση των εγγυήσεων και των δικαιωμάτων των υποκειμένων των δεδομένων που προβλέπονται στην ίδια νομοθεσία.
Αυτές τις μέρες όλες σχεδόν οι χώρες της Ευρώπης εισέρχονται σταδιακά στη δεύτερη φάση μέτρων για τον περιορισμό της εξάπλωσης της πανδημίας. Τους περιορισμούς των μετακινήσεων, τη διακοπή της λειτουργίας σχεδόν του συνόλου των εμπορικών καταστημάτων και πολλών επιχειρήσεων κάθε κατηγορίας, την πλήρη απαγόρευση συναθροίσεων και γενικότερα συγκεντρώσεων περισσότερων προσώπων, θα διαδεχθούν άλλα μέτρα, στα οποία προέχουσα θέση φαίνεται να διεκδικούν τεχνολογικές εφαρμογές, κυρίως μέσω των κινητών τηλεφώνων.
Ευρεία συζήτηση γίνεται για την εφαρμογή τεχνολογιών για την παρακολούθηση της θέσης του χρήστη κινητού τηλεφώνου και για την ιχνηλάτηση των επαφών του κατά τρόπο ώστε να καθίσταται δυνατό να εντοπιστεί με ποια πρόσωπα βρέθηκε σε κοντινή απόσταση ένας φορέας του ιού. Η χρήση αυτών των τεχνολογιών, αν και υπόκειται σε συγκεκριμένους κανόνες που απορρέουν μάλιστα από τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, κυρίως τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων και την Οδηγία για προστασία της ιδιωτικής ζωής στον τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών, εγείρει ανησυχίες και ασφαλώς θα αποτελέσει αντικείμενο διαφορών ενώπιον των εποπτικών αρχών προστασίας δεδομένων και των δικαστηρίων την επόμενη περίοδο.
Το τελευταίο δεκαήμερο τόσο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων όσο και αρμόδια όργανα του Συμβουλίου της Ευρώπης εξέδωσαν ανακοινώσεις ή κατευθυντήριες οδηγίες, με τις οποίες επισημαίνεται η ανάγκη να εξασφαλίζονται ισχυρές εγγυήσεις για τον περιορισμό στον ελάχιστο δυνατό βαθμό των κινδύνων από τη χρήση τέτοιων εφαρμογών. Δεδομένου όμως ότι η εφαρμογή των τεχνολογιών αυτών θεωρείται επιτρεπτή μόνο σε εθελοντική βάση, αν αποδειχθεί ακριβές το συμπέρασμα επιστημονικής μελέτης ότι η ιχνηλάτηση επαφών για να είναι αποτελεσματική πρέπει να καλύπτει το 60% του πληθυσμού, ανακύπτουν αμφιβολίες για τη χρησιμότητα του μέτρου.
Εσχάτως έχει αρχίσει συζήτηση για την καθιέρωση «υγειονομικού διαβατηρίου». Φαίνεται ότι σχετική πρόταση να καθιερωθεί αυτό το πιστοποιητικό υγείας, ως προϋπόθεση της δυνατότητας μετακίνησης εκτός συνόρων, εξέφρασε αρχικά η ισπανική κυβέρνηση, αλλά το θέμα αποτελεί αντικείμενο σκέψεων και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, σε κυβερνητικό επίπεδο. Ενα τέτοιο μέτρο, κατά το μέρος που αφορά τη μετακίνηση μεταξύ χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, έρχεται καταρχήν σε αντίθεση στην ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων που αποτελεί βασική αρχή του ενωσιακού δικαίου.
Από την αρχή, όμως, αυτή προβλέπονται κάποιες, λίγες, εξαιρέσεις, στις οποίες περιλαμβάνονται και οι απαγορεύσεις για λόγους υγείας. Επειδή ακριβώς αποτελεί εξαίρεση από βασικό κανόνα, η θέσπιση τέτοιας απαγόρευσης πρέπει να έχει ισχυρή τεκμηρίωση ως προς την αξιοπιστία της από την άποψη της αναγκαιότητας και αποτελεσματικότητας. Διαφορετικά, το μέτρο δεν είναι ανάλογο προς τον επιδιωκόμενο σκοπό και επομένως ανεπίτρεπτο και με βάση το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ανεξαρτήτως των γενικότερων ζητημάτων που ανακύπτουν από την υιοθέτησή του. Υπενθυμίζω ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εξέφρασε πρόσφατα τις επιφυλάξεις του.
Πραγματικά οι εφαρμογές της τεχνολογίας μπορούν να εισβάλουν βαθιά στην ιδιωτική ζωή. Η ίδια η τεχνολογία, όμως, έχει τα μέσα να διαβλέψει τις συνέπειες και να θέσει φραγμούς, ώστε να τηρούνται τα ανεκτά σε ένα δημοκρατικό καθεστώς όρια. Αυτές τις δυνατότητες επιχειρεί να «ενεργοποιήσει» η νομοθεσία, που θέτει σειρά τεχνικών διαδικαστικών προϋποθέσεων για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Το ζητούμενο είναι η τήρηση των προϋποθέσεων αυτών. Ο σχετικός έλεγχος έχει ανατεθεί σε ανεξάρτητες αρχές, οι οποίες στο πλαίσιο της αποστολής τους έχουν επιφορτιστεί με το δυσχερές έργο αναζήτησης του σημείου όπου ισορροπούν η προστασία της ιδιωτικής ζωής και του δικαιώματος αυτοκαθορισμού με την εξυπηρέτηση του γενικότερου συμφέροντος της κοινωνίας.
