Πόσο ριψοκίνδυνοι είμαστε οι Έλληνες;
Γιάννης Βούλγαρης, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2007-06-02
ΕΤΥΧΕ ΝΑ ΒΡΕΘΩ ΚΟΝΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΑΤΟΥ ΣΤΥΧΗΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΛΟΥΣΙΟ ΠΟΤΑΜΟ ΠΟΥ ΚΟΣΤΙΣΕ ΤΗ ΖΩΗ ΣΕ ΕΠΤΑ ΝΕΑΡΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ. Η ΣΥΜΠΤΩΣΗ ΑΥΞΑΝΕΙ ΤΗΝ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΣΕ
ΚΑΝΕΙ ΝΑ ΠΑΡΑΤΗΡΕΙΣ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΟΤΕΡΑ ΤΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ, ΤΙΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΝΤΑΙ. ΑΚΟΜΑ
ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΟΥΣ ΣΤΑΘΜΟΥΣ ΠΟΥ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΔΕΝ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕΣ.
Ίσως αυτό το τελευταίο να σε μπερδεύει ακόμα περισσότερο, όταν προσπαθείς να καταλάβεις ποια είναι η στάση των σημερινών Νεοελλήνων ως προς τον κίνδυνο και το ρίσκο, ποιες συμπεριφορές εκδηλώνει και πόσο αντιφατικές είναι αυτές μεταξύ τους. Απλή και προφανής εκ πρώτης όψεως, η έννοια του ρίσκου αποτελεί μία από τις πιο επίκαιρες και συζητημένες της σύγχρονης κοινωνιολογίας της προχωρημένης νεωτερικότητας (ή μετανεωτερικότητας κατά άλλους). Σχετίζεται ασφαλώς με την ατομική ψυχολογία, καθώς μπορεί να προκαλεί άγχος και ανασφάλεια ή από την άλλη να ανεβάζει την αδρεναλίνη και τη λίμπιντο, όπως στην περίπτωση των λεγόμενων extreme sports.
Το ρίσκο
Πρωτίστως όμως είναι ένα κοινωνικοιστορικό φαινόμενο και συνεπώς εξελίσσεται, αλλάζει περιεχόμενο ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης των κοινωνιών. Μας το έχουν δείξει κοινωνιολόγοι, όπως ο Άντονι Γκίντενς ή ο Ούρλιχ Μπεκ, οι οποίοι κατ΄ εξοχήν έχουν αναζητήσει τις νέες όψεις που λαμβάνει στη σημερινή εποχή. Το ρίσκο, μας λένε, γεννήθηκε μαζί με τη νεωτερικότητα, όταν οι κοινωνίες άρχισαν να κινούνται κοιτώντας στο μέλλον και όχι να στηρίζονται στο παρελθόν και την παράδοση. Το ρίσκο διαφέρει από τον κίνδυνο. Ρισκάρω σημαίνει πράττω παρουσία κινδύνων και υπολογίζοντας τους κινδύνους. Γι΄ αυτό στα πορτογαλικά, από τα οποία προήλθε η λέξη, σήμαινε αρχικά «να τολμώ» (Α. Γκίντενς, Ο Κόσμος των ραγδαίων αλλαγών, Μεταίχμιο 2002, σ. 75). Έναντι του κινδύνου που πάντα υπήρχε και εξακολουθεί προφανώς να υπάρχει, οι παραδοσιακές κοινωνίες χρησιμοποιούσαν περισσότερο την έννοια της μοίρας. Οι νεωτερικές κοινωνίες, αντιθέτως, άρχισαν να αναλαμβάνουν και να υπολογίζουν τα ρίσκα των σχεδιασμών τους: των εξερευνητικών ταξιδιών, του εμπορίου, των επενδύσεων. Ορθολογισμός, οικονομικός υπολογισμός σε καταστάσεις αβεβαιότητας, πιθανότητες, ανάληψη δράσης με βάση αυτές, ήταν τα «συμφραζόμενα» της νέας εποχής. Από κοντά ήρθε και η ασφάλιση έναντι και αναλόγως του ρίσκου. Ασφάλιση των μακρινών εμπορικών ταξιδιών, ασφάλιση των αποταμιεύσεων, μέχρι τη σύγχρονη μορφή ασφάλισης του κράτους πρόνοιας. Οι νεωτερικές κοινωνίες έζησαν ώς τώρα με αυτή την έννοια του ρίσκου που αναλαμβανόταν έναντι εξωτερικών κινδύνων. Οι σημερινές κοινωνίες της προχωρημένης
Οι σημερινές «κοινωνίες του ρίσκου» δεν έχουν συσσωρεύσει εμπειρία, δεδομένα, γνώση και πολιτική συναίνεση για την αντιμετώπιση των νέων μορφών ρίσκου. Και όταν το κακό συμβαίνει, είναι σαν να πρόκειται εξ ολοκλήρου για ζήτημα αμέλειας και ευθυνών. Έτσι και στην περίπτωση του δυστυχήματος στον Λούσιο νεωτερικότητας «εσωτερικεύουν» το ρίσκο στο μέτρο που το κατασκευάζουν οι ίδιες. Γίνονται «κοινωνίες του ρίσκου», δεδομένου ότι η επιστήμη και η τεχνολογία, από κοινού με τον σύγχρονο τρόπο ζωής, παραγωγής και κατανάλωσης, παράγουν συνεχώς καταστάσεις ρίσκου και μάλιστα χωρίς να έχουν συσσωρεύσει την πείρα που χρειάζεται για να υπολογίζουν και να πιθανολογούν τα ενδεχόμενα και τους κινδύνους. Τα περιβαλλοντικά ζητήματα, τα διλήμματα της γενετικής, ο θεμελιακός μετασχηματισμός της φύσης και του σώματος, που αποτελούν όλο και περισσότερο κατασκευές ενταγμένες στον κόσμο της τεχνολογίας παρά στον εξωτερικό φυσικό κόσμο, αποτελούν παραδείγματα αυτής της νέας εποχής.
Το ανομικό παιδί
Αυτά μας λέει η κοινωνιολογία και μας είναι χρήσιμα για να ξεμπλέξουμε τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές που παρατηρούμε στη σημερινή Ελλάδα. Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η τελευταία παρατήρηση ότι οι σημερινές «κοινωνίες του ρίσκου» δεν έχουν συσσωρεύσει εμπειρία, δεδομένα, γνώση και πολιτική συναίνεση για την αντιμετώπιση των νέων μορφών ρίσκου. Και τούτο γιατί στην Ελλάδα που έζησε και ζει μία χρονικά συμπυκνωμένη διαδικασία πλουτισμού, εκσυγχρονισμού, αστικοποίησης και απόσπασης από τη γη, τα φαινόμενα αυτά είναι πιο αντιφατικά. Ακόμα και όταν αφορά την παραδοσιακότερη μορφή του «εξωτερικού ρίσκου», όπως είναι οι επικίνδυνες καταστάσεις που μπορεί να συναντήσουμε στην πόλη ή την ύπαιθρο. Οι αντιλήψεις και οι συμπεριφορές μας αιωρούνται από την υστερική δήθεν αναζήτηση της απόλυτης εξασφάλισης, μέχρι την ολοσχερή αψηφισιά που συνεπάγεται ο «ωχαδελφισμός» και η γενικευμένη ανομία. Από τη μια, μοιάζει σαν να πιστεύουμε ότι η αέναη μάχη του ανθρώπου με τον εξωτερικό κίνδυνο, το τυχαίο και άρα την ατυχία, έχει κερδιθεί. Σαν να έχει εξοβελιστεί το ρίσκο έναντι των εξωτερικών κινδύνων και όταν το κακό συμβαίνει, να είναι εξ ολοκλήρου ζήτημα αμέλειας και ευθυνών. Από εδώ αρχίζει και η ρητορεία του υπερπροστατευτισμού και του πατερναλισμού. Σαν να απευθύνεται σε ιδιώτες-παιδιά. Ακούγοντάς την θα χρειαζόταν να κάνουμε βόλτα στην Ακρόπολη με ορειβατικό εξοπλισμό. Αυτή την αντίληψη τροφοδοτούν σταθερά τα τηλεοπτικά ΜΜΕ, όπως είδαμε και στο πρόσφατο τραγικό γεγονός των άτυχων νέων. Συνδυάζεται μάλιστα αρμονικότατα με την ακατάσχετη κινδυνολογία και την τρομολαγνεία. Από την άλλη, αυτή η υπερβολή συμβαίνει σε μία κοινωνία όπου η ανομία και η παραγνώριση στοιχειωδών κανόνων παίρνει μορφές αυτοκτονίας. Αρκεί να θυμηθούμε την οδική συμπεριφορά μας. Είναι αμφίβολο ότι αυτή προκύπτει από έναν ορθολογικό υπολογισμό του ρίσκου, ο οποίος καταλήγει ενσυνείδητα σε μία ριψοκίνδυνη επιλογή. Περισσότερο παραπέμπει σε αυτήν τη λειψή συσσώρευση εμπειρίας και γνώσης, την οποία οι κοινωνίες πραγματοποιούν με αργό ρυθμό μέχρι να τις ενσωματώσουν μέσα στις καθημερινές συμπεριφορές. Παραπέμπει επίσης σε μια κοινωνία «επιφανειακού εκσυγχρονισμού» και πρόσφατα αποκτημένου ιδιωτικού πλούτου. Ενός εκσυγχρονισμού, που εκδηλώνεται περισσότερο στην κατανάλωση παρά στην παραγωγή, στον πλουτισμό των ιδιωτών και στη φτώχεια των δημόσιων υποδομών, γεγονός που εξηγεί τη δυσκολία να διαμορφώσει εγκαίρως τους κατάλληλους κανόνες, θεσμούς και κοινωνικές πρακτικές.
ΚΑΝΕΙ ΝΑ ΠΑΡΑΤΗΡΕΙΣ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΟΤΕΡΑ ΤΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ, ΤΙΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΝΤΑΙ. ΑΚΟΜΑ
ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΟΥΣ ΣΤΑΘΜΟΥΣ ΠΟΥ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΔΕΝ ΘΑ ΕΒΛΕΠΕΣ.
Ίσως αυτό το τελευταίο να σε μπερδεύει ακόμα περισσότερο, όταν προσπαθείς να καταλάβεις ποια είναι η στάση των σημερινών Νεοελλήνων ως προς τον κίνδυνο και το ρίσκο, ποιες συμπεριφορές εκδηλώνει και πόσο αντιφατικές είναι αυτές μεταξύ τους. Απλή και προφανής εκ πρώτης όψεως, η έννοια του ρίσκου αποτελεί μία από τις πιο επίκαιρες και συζητημένες της σύγχρονης κοινωνιολογίας της προχωρημένης νεωτερικότητας (ή μετανεωτερικότητας κατά άλλους). Σχετίζεται ασφαλώς με την ατομική ψυχολογία, καθώς μπορεί να προκαλεί άγχος και ανασφάλεια ή από την άλλη να ανεβάζει την αδρεναλίνη και τη λίμπιντο, όπως στην περίπτωση των λεγόμενων extreme sports.
Το ρίσκο
Πρωτίστως όμως είναι ένα κοινωνικοιστορικό φαινόμενο και συνεπώς εξελίσσεται, αλλάζει περιεχόμενο ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης των κοινωνιών. Μας το έχουν δείξει κοινωνιολόγοι, όπως ο Άντονι Γκίντενς ή ο Ούρλιχ Μπεκ, οι οποίοι κατ΄ εξοχήν έχουν αναζητήσει τις νέες όψεις που λαμβάνει στη σημερινή εποχή. Το ρίσκο, μας λένε, γεννήθηκε μαζί με τη νεωτερικότητα, όταν οι κοινωνίες άρχισαν να κινούνται κοιτώντας στο μέλλον και όχι να στηρίζονται στο παρελθόν και την παράδοση. Το ρίσκο διαφέρει από τον κίνδυνο. Ρισκάρω σημαίνει πράττω παρουσία κινδύνων και υπολογίζοντας τους κινδύνους. Γι΄ αυτό στα πορτογαλικά, από τα οποία προήλθε η λέξη, σήμαινε αρχικά «να τολμώ» (Α. Γκίντενς, Ο Κόσμος των ραγδαίων αλλαγών, Μεταίχμιο 2002, σ. 75). Έναντι του κινδύνου που πάντα υπήρχε και εξακολουθεί προφανώς να υπάρχει, οι παραδοσιακές κοινωνίες χρησιμοποιούσαν περισσότερο την έννοια της μοίρας. Οι νεωτερικές κοινωνίες, αντιθέτως, άρχισαν να αναλαμβάνουν και να υπολογίζουν τα ρίσκα των σχεδιασμών τους: των εξερευνητικών ταξιδιών, του εμπορίου, των επενδύσεων. Ορθολογισμός, οικονομικός υπολογισμός σε καταστάσεις αβεβαιότητας, πιθανότητες, ανάληψη δράσης με βάση αυτές, ήταν τα «συμφραζόμενα» της νέας εποχής. Από κοντά ήρθε και η ασφάλιση έναντι και αναλόγως του ρίσκου. Ασφάλιση των μακρινών εμπορικών ταξιδιών, ασφάλιση των αποταμιεύσεων, μέχρι τη σύγχρονη μορφή ασφάλισης του κράτους πρόνοιας. Οι νεωτερικές κοινωνίες έζησαν ώς τώρα με αυτή την έννοια του ρίσκου που αναλαμβανόταν έναντι εξωτερικών κινδύνων. Οι σημερινές κοινωνίες της προχωρημένης
Οι σημερινές «κοινωνίες του ρίσκου» δεν έχουν συσσωρεύσει εμπειρία, δεδομένα, γνώση και πολιτική συναίνεση για την αντιμετώπιση των νέων μορφών ρίσκου. Και όταν το κακό συμβαίνει, είναι σαν να πρόκειται εξ ολοκλήρου για ζήτημα αμέλειας και ευθυνών. Έτσι και στην περίπτωση του δυστυχήματος στον Λούσιο νεωτερικότητας «εσωτερικεύουν» το ρίσκο στο μέτρο που το κατασκευάζουν οι ίδιες. Γίνονται «κοινωνίες του ρίσκου», δεδομένου ότι η επιστήμη και η τεχνολογία, από κοινού με τον σύγχρονο τρόπο ζωής, παραγωγής και κατανάλωσης, παράγουν συνεχώς καταστάσεις ρίσκου και μάλιστα χωρίς να έχουν συσσωρεύσει την πείρα που χρειάζεται για να υπολογίζουν και να πιθανολογούν τα ενδεχόμενα και τους κινδύνους. Τα περιβαλλοντικά ζητήματα, τα διλήμματα της γενετικής, ο θεμελιακός μετασχηματισμός της φύσης και του σώματος, που αποτελούν όλο και περισσότερο κατασκευές ενταγμένες στον κόσμο της τεχνολογίας παρά στον εξωτερικό φυσικό κόσμο, αποτελούν παραδείγματα αυτής της νέας εποχής.
Το ανομικό παιδί
Αυτά μας λέει η κοινωνιολογία και μας είναι χρήσιμα για να ξεμπλέξουμε τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές που παρατηρούμε στη σημερινή Ελλάδα. Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η τελευταία παρατήρηση ότι οι σημερινές «κοινωνίες του ρίσκου» δεν έχουν συσσωρεύσει εμπειρία, δεδομένα, γνώση και πολιτική συναίνεση για την αντιμετώπιση των νέων μορφών ρίσκου. Και τούτο γιατί στην Ελλάδα που έζησε και ζει μία χρονικά συμπυκνωμένη διαδικασία πλουτισμού, εκσυγχρονισμού, αστικοποίησης και απόσπασης από τη γη, τα φαινόμενα αυτά είναι πιο αντιφατικά. Ακόμα και όταν αφορά την παραδοσιακότερη μορφή του «εξωτερικού ρίσκου», όπως είναι οι επικίνδυνες καταστάσεις που μπορεί να συναντήσουμε στην πόλη ή την ύπαιθρο. Οι αντιλήψεις και οι συμπεριφορές μας αιωρούνται από την υστερική δήθεν αναζήτηση της απόλυτης εξασφάλισης, μέχρι την ολοσχερή αψηφισιά που συνεπάγεται ο «ωχαδελφισμός» και η γενικευμένη ανομία. Από τη μια, μοιάζει σαν να πιστεύουμε ότι η αέναη μάχη του ανθρώπου με τον εξωτερικό κίνδυνο, το τυχαίο και άρα την ατυχία, έχει κερδιθεί. Σαν να έχει εξοβελιστεί το ρίσκο έναντι των εξωτερικών κινδύνων και όταν το κακό συμβαίνει, να είναι εξ ολοκλήρου ζήτημα αμέλειας και ευθυνών. Από εδώ αρχίζει και η ρητορεία του υπερπροστατευτισμού και του πατερναλισμού. Σαν να απευθύνεται σε ιδιώτες-παιδιά. Ακούγοντάς την θα χρειαζόταν να κάνουμε βόλτα στην Ακρόπολη με ορειβατικό εξοπλισμό. Αυτή την αντίληψη τροφοδοτούν σταθερά τα τηλεοπτικά ΜΜΕ, όπως είδαμε και στο πρόσφατο τραγικό γεγονός των άτυχων νέων. Συνδυάζεται μάλιστα αρμονικότατα με την ακατάσχετη κινδυνολογία και την τρομολαγνεία. Από την άλλη, αυτή η υπερβολή συμβαίνει σε μία κοινωνία όπου η ανομία και η παραγνώριση στοιχειωδών κανόνων παίρνει μορφές αυτοκτονίας. Αρκεί να θυμηθούμε την οδική συμπεριφορά μας. Είναι αμφίβολο ότι αυτή προκύπτει από έναν ορθολογικό υπολογισμό του ρίσκου, ο οποίος καταλήγει ενσυνείδητα σε μία ριψοκίνδυνη επιλογή. Περισσότερο παραπέμπει σε αυτήν τη λειψή συσσώρευση εμπειρίας και γνώσης, την οποία οι κοινωνίες πραγματοποιούν με αργό ρυθμό μέχρι να τις ενσωματώσουν μέσα στις καθημερινές συμπεριφορές. Παραπέμπει επίσης σε μια κοινωνία «επιφανειακού εκσυγχρονισμού» και πρόσφατα αποκτημένου ιδιωτικού πλούτου. Ενός εκσυγχρονισμού, που εκδηλώνεται περισσότερο στην κατανάλωση παρά στην παραγωγή, στον πλουτισμό των ιδιωτών και στη φτώχεια των δημόσιων υποδομών, γεγονός που εξηγεί τη δυσκολία να διαμορφώσει εγκαίρως τους κατάλληλους κανόνες, θεσμούς και κοινωνικές πρακτικές.
