Η βασιλεία του θεού στη δημοκρατία των πολιτών

Η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για την ύπαρξη του σταυρού στις σχολικές αίθουσες της Ιταλίας προκάλεσε και στη χώρα μας έντονες αντιδράσεις, αλλά δεν υποκίνησε, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, σοβαρές συζητήσεις. Οι αντιδράσεις επικεντρώθηκαν στην ανάρτηση θρησκευτικών εικόνων στα σχολεία και στα δικαστήρια, ενώ η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου θα μπορούσε να αποτελέσει αφορμή για την έναρξη μιας πολιτικής συζήτησης για τις σχέσεις κράτους και Εκκλησίας, με στόχο μια σαφή πλέον θεσμική ρύθμισή τους. Μια συζήτηση, η οποία δεν είναι απλή, γιατί οι σχέσεις κράτους και εκκλησίας συναρτώνται με τις σχέσεις πολιτικής και θρησκείας, σχέσεις οι οποίες πουθενά στον κόσμο δεν ήταν και δεν είναι ούτε απόλυτα ρητές ούτε σαφώς οριοθετημένες, παρά τις όποιες πολιτικές διακηρύξεις και θεσμικές ρυθμίσεις.

Σε ένα φάσμα στο ένα άκρο του οποίου τοποθετείται ένα αμιγώς θρησκευτικό και στο άλλο ένα πλήρως κοσμικό κράτος, με την έννοια ότι στο πρώτο η εκκλησία ενός θρησκευτικού δόγματος ταυτίζεται με το κράτος, ενώ στο δεύτερο το κράτος είναι απολύτως ουδέτερο απέναντι στις θρησκευτικές επιλογές των πολιτών του, και παράλληλα διακρίνοντας το κράτος από την πολιτική μπορούμε να βρούμε διάφορους συνδυασμούς κρατών και πολιτικών. Σε άλλες χώρες ξεκάθαρους και θεσμοθετημένους και σε άλλες συγκεχυμένους και άτυπους.

Βρίσκουμε θρησκευτικά κράτη με κυρίαρχες τις θρησκευτικές πολιτικές, κοσμικά κράτη με κοσμικές πολιτικές, αλλά και κοσμικά κράτη με θρησκευτικές πολιτικές και το αντίστροφο. Βέβαια, η θρησκευτικότητα ή η κοσμικότητα ενός κράτους, ενός κόμματος ή μιας πολιτικής δεν είναι πάντα ρητά ή και τυπικά διακηρυγμένη, αποτελεί όμως βασικό στοιχείο των πρακτικών τους. Στις ΗΠΑ, την πιο τυπική περίπτωση απόλυτου και θεσμικά κατοχυρωμένου, από το 1791, διαχωρισμού κράτους και Εκκλησίας, εκδηλώνονται και κατά περίπτωση κυριαρχούν πολιτικές βασισμένες σε θρησκευτικές αντιλήψεις, όπως συνέβη κατά την προεδρία του νεώτερου Μπους ή την απαγόρευση διδασκαλίας της Δαρβινικής θεωρίας στα σχολεία. Αντίθετα, στη Βρετανία ή στη Νορβηγία, χώρες με καθιερωμένη θρησκεία, στην εκκλησία της οποίας ηγείται ο αρχηγός του κράτους, άρα τυπικά θρησκευτικές, επικρατούν κοσμικές πολιτικές, εκφρασμένες από κοσμικά κόμματα, τυπικά και ουσιαστικά.

Στη Γαλλία, στην οποία η κοσμικότητα του κράτους είναι θεσμοθετημένη από το 1905, η καθολική εκκλησία χρηματοδοτείται από τον κρατικό προϋπολογισμό, ενώ στο Ισραήλ, κοσμικό κράτος από την ίδρυσή του, τα θρησκευτικά κόμματα διαμορφώνουν ουσιαστικά την πολιτική πραγματικότητα. Στο άλλο άκρο του φάσματος εντοπίζονται θρησκευτικά κράτη με θρησκευτικές πολιτικές, όπως το Ιράν, τα οποία βρίσκονται μονίμως σε μια κατάσταση έντασης και αστάθειας, αφού η θρησκευτική εξουσία αμφισβητεί πάγια την κρατική νομιμότητα.

Όταν η θρησκεία αποτελεί διαδεδομένο στοιχείο μιας κοινωνίας και οι θρησκευτικές πρακτικές συστατικά στοιχεία της οργάνωσης και των παραδόσεών της, τότε η έννοια του θρησκευτικού θα πρέπει παράλληλα με την θεολογική να ιδωθεί και από μια κοινωνιολογική οπτική. Από μια τέτοια οπτική, όμως, η πολιτική επιδίωξη ενός απολύτως κοσμικού κράτους δεν μοιάζει μόνο ανέφικτη, αλλά ίσως και προβληματική. Η Ινδία αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση χώρας στην οποία υπό ένα απόλυτα κοσμικό κράτος μαίνονται οι θρησκευτικές διενέξεις, συχνά με τη μορφή θρησκευτικού πολέμου.

Σε μια τέτοια προσέγγιση, τα θρησκευτικά σύμβολα δεν είναι παρά απλά επιφαινόμενα βαθύτερων κοινωνικών πρακτικών και η επίδειξή τους σε δημόσιους χώρους είναι εκδήλωσης σύνθετων πολιτικών σχέσεων. Αποτελούν συστατικό στοιχείο μιας «συμβολικής πολιτικής», το οποίο έχει τη σημασία του, αλλά δεν συνιστούν την ουσία του προβλήματος, όπως ακριβώς οι σημαίες, οι παρελάσεις και άλλα σύμβολα του λαού, του έθνους, του κράτους και λοιπών.

* Ο Δ. Χασάπης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών