Μετά τις σουηδικές εκλογές
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2018-09-22
Πριν από τη Σουηδία ήταν η Ιταλία, πιο πριν η Δανία, η Γερμανία, η Ουγγαρία, η Πολωνία, και πάνω απ’ όλα οι ΗΠΑ. Κατά τα φαινόμενα, έπεται συνέχεια. Η ενίσχυση της Ακροδεξιάς σπέρνει τον τρόμο, αλλά δεν αποτελεί πλέον είδηση.
Τον τελευταίο καιρό έχω διαβάσει αναλύσεις επί αναλύσεων για το πώς φτάσαμε μέχρι εδώ. Η οικονομική κρίση που έφερε ανεργία και λιτότητα, η διάχυτη παραδοχή πως το ισχύον είναι μονόδρομος, η βαθμιαία παρακμή των παλιών ιδεολογικών παρατάξεων, η αίσθηση ότι δεν ελέγχουμε το τι μας συμβαίνει κ.ο.κ. Διαφορετικές, γόνιμες και συγκλίνουσες οπτικές γωνίες, πράγμα που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι καμία απ’ αυτές δεν είναι από μόνη της η ορθή διάγνωση.
Μέσα λοιπόν στην πληθώρα των αναγνώσεων θα ξεχωρίσω μία, στην οποία ίσως δεν δόθηκε η δέουσα σημασία: ότι στη γενικότερη κρίση που εκμεταλλεύτηκε η Ακροδεξιά συνέβαλε άθελά της και η ανάδειξη της λεγόμενης «ταυτοτικής πολιτικής» (identity politics).
Ο όρος αυτός σημαίνει, συνοψίζοντας κάπως βάναυσα, ότι σε αντίθεση με τα παλιά κόμματα που προϋπέθεταν την επιλογή ανάμεσα σε δύο διαφορετικές ιδεολογικές και γενικές κατευθύνσεις, πρωταγωνιστές σήμερα είναι επιμέρους ομάδες ανθρώπων που συγκροτούν συλλογικά υποκείμενα πάνω στη βάση μιας κοινής ιδιότητας ή ταυτότητας για να διεκδικήσουν τα δικαιώματα και τον σεβασμό που δικαιούνται. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα, η φυλετική ταυτότητα και ορισμένες άλλες που κατασκευάζονται με βάση τις σεξουαλικές προτιμήσεις ή την έμφυλη υπόσταση.
Και πάλι γενικεύοντας, με την έλευση της ταυτοτικής πολιτικής, στο μέτρο που μέχρι τώρα τουλάχιστον δεν έχει επιτευχθεί ένας συνδυασμός ανάμεσα στους παλιούς κοινωνικούς αγώνες και τους καινούργιους, τίθεται έμμεσα ή ρητά θέμα προτεραιότητας. Παράδειγμα: φανταστείτε ένα χρηματιστηριακό γραφείο, π.χ. ένα Hedge Fund στο City του Λονδίνου ή στη Wall Street. Με βάση ποια λογική το κρίνουμε; Διότι ανήκει στο ισχύον παράδειγμα του απεχθούς νεοφιλελευθερισμού; Ή διότι στα μέλη του το ποσοστό των μαύρων και των γυναικών είναι κατώτερο από εκείνο που τους αναλογεί;
Για να έρθουμε τώρα στη στροφή προς την Ακροδεξιά –και δεν αναφέρομαι αποκλειστικά στους μικροαστούς, όπως προβλέπει η ορθόδοξη αριστερή ερμηνεία, αλλά και σε μεγάλο μέρος της εργατικής τάξης–, η έννοια της ταυτότητας έχει αποκτήσει αυξάνουσα σημασία επειδή απειλείται. Στις βιομηχανικές κοινωνίες, ο ανθρακωρύχος και ο χαλυβουργός δεν ήταν ένα απλό επάγγελμα. Ηταν μια βαθιά ριζωμένη και ισχυρή ταυτότητα.
Σήμερα, όμως, τα ανθρακωρυχεία και τα χαλυβουργεία δεν υπάρχουν πια. Οι περισσότεροι εργάτες τους είναι πλέον σκέτα άνεργοι. Μπορεί η στάση τους να χαρακτηριστεί –και είναι– λανθασμένη και πολιτικά μη ορθή, αλλά δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η απόφαση της πολιτείας, π.χ. να νομιμοποιήσει τους γάμους ομοφύλων, όχι μόνο δεν εκλαμβάνεται ως θετική από τους άνεργους, αλλά επιτείνει την αίσθηση ότι οι προοδευτικοί διανοούμενοι και ακτιβιστές που επί χρόνια έδωσαν τη μάχη για να απαλειφθεί το στίγμα της ομοφυλοφιλίας, τους έχουν πετάξει στα σπουπίδια. Δύσκολο να το παραδεχθούμε, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις τα ανακλαστικά του λαού είναι ένα περίεργο μείγμα συντήρησης και δικαιολογημένης ή τουλάχιστον εξηγήσιμης οργής.
Κάτι ανάλογο ισχύει και για την ξενοφοβία, αν κρίνουμε από το Brexit. Η πολύφερνη παγκοσμιοποίηση ωφέλησε πολλούς, αλλά εξόντωσε περισσότερους. Και ένα μεγάλο μέρος όσων κατατάσσουν εαυτούς στους χαμένους του παιχνιδιού βρίσκουν τώρα καταφύγιο στη μόνη ταυτότητα που τους απομένει: την εθνική. Την οποία δεν κατασκευάζουν εκ του μηδενός, διότι προϋπήρχε, σε κάποιες περιπτώσεις υποβιβασμένη, σε άλλες –όπως η Αγγλία– πιο ζωντανή και εν δυνάμει δηλητηριώδης· απλώς την υιοθετούν ως επιστροφή στις παλιές και κατά φαντασία καλές μέρες.
«Να ανακτήσουμε τον έλεγχο» ήταν το σύνθημα των Brexiteers, τον έλεγχο που οι λαϊκές μάζες ουδέποτε είχαν. Στην Αγγλία που ονειρεύονται οι συνεπιβάτες στο μετρό δεν θα μιλούν ακατάληπτες γλώσσες (μια εμπειρία άγνωστη για τους προνομιούχους που κυκλοφορούν με Μερσεντές), το κοινωνικό κράτος, πετσοκομμένο από τους επιβαίνοντες σε Μερσεντές, θα βοηθάει τους γηγενείς και όχι τους ξένους, και ίσως η ζωή θα βελτιωθεί όταν η επαφή με τους άλλους θα γίνεται ξανά πρόσωπο με πρόσωπο και όχι μέσω του ίντερνετ, που απαιτεί από τους ηλικιωμένους και παροπλισμένους να αποκτήσουν νέες και απρόσιτες δεξιότητες.
Συμπέρασμα: το πρόβλημα δεν επιδέχεται μία ανάγνωση και μία λύση. Για να το αντιμετωπίσουμε, όμως, πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε τη σύνθετη και ενίοτε αντιφατική φύση του. Κι αυτό σημαίνει ότι ορισμένες έννοιες, πολύ της μόδας τα τελευταία χρόνια και πάντα στα χείλη των λαϊκιστών –χαρακτηριστικό παράδειγμα η γενική και αόριστη «δυσαρέσκεια»–, αποτελούν σύμπτωμα της ασθένειας και όχι θεραπεία της.
Τον τελευταίο καιρό έχω διαβάσει αναλύσεις επί αναλύσεων για το πώς φτάσαμε μέχρι εδώ. Η οικονομική κρίση που έφερε ανεργία και λιτότητα, η διάχυτη παραδοχή πως το ισχύον είναι μονόδρομος, η βαθμιαία παρακμή των παλιών ιδεολογικών παρατάξεων, η αίσθηση ότι δεν ελέγχουμε το τι μας συμβαίνει κ.ο.κ. Διαφορετικές, γόνιμες και συγκλίνουσες οπτικές γωνίες, πράγμα που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι καμία απ’ αυτές δεν είναι από μόνη της η ορθή διάγνωση.
Μέσα λοιπόν στην πληθώρα των αναγνώσεων θα ξεχωρίσω μία, στην οποία ίσως δεν δόθηκε η δέουσα σημασία: ότι στη γενικότερη κρίση που εκμεταλλεύτηκε η Ακροδεξιά συνέβαλε άθελά της και η ανάδειξη της λεγόμενης «ταυτοτικής πολιτικής» (identity politics).
Ο όρος αυτός σημαίνει, συνοψίζοντας κάπως βάναυσα, ότι σε αντίθεση με τα παλιά κόμματα που προϋπέθεταν την επιλογή ανάμεσα σε δύο διαφορετικές ιδεολογικές και γενικές κατευθύνσεις, πρωταγωνιστές σήμερα είναι επιμέρους ομάδες ανθρώπων που συγκροτούν συλλογικά υποκείμενα πάνω στη βάση μιας κοινής ιδιότητας ή ταυτότητας για να διεκδικήσουν τα δικαιώματα και τον σεβασμό που δικαιούνται. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα, η φυλετική ταυτότητα και ορισμένες άλλες που κατασκευάζονται με βάση τις σεξουαλικές προτιμήσεις ή την έμφυλη υπόσταση.
Και πάλι γενικεύοντας, με την έλευση της ταυτοτικής πολιτικής, στο μέτρο που μέχρι τώρα τουλάχιστον δεν έχει επιτευχθεί ένας συνδυασμός ανάμεσα στους παλιούς κοινωνικούς αγώνες και τους καινούργιους, τίθεται έμμεσα ή ρητά θέμα προτεραιότητας. Παράδειγμα: φανταστείτε ένα χρηματιστηριακό γραφείο, π.χ. ένα Hedge Fund στο City του Λονδίνου ή στη Wall Street. Με βάση ποια λογική το κρίνουμε; Διότι ανήκει στο ισχύον παράδειγμα του απεχθούς νεοφιλελευθερισμού; Ή διότι στα μέλη του το ποσοστό των μαύρων και των γυναικών είναι κατώτερο από εκείνο που τους αναλογεί;
Για να έρθουμε τώρα στη στροφή προς την Ακροδεξιά –και δεν αναφέρομαι αποκλειστικά στους μικροαστούς, όπως προβλέπει η ορθόδοξη αριστερή ερμηνεία, αλλά και σε μεγάλο μέρος της εργατικής τάξης–, η έννοια της ταυτότητας έχει αποκτήσει αυξάνουσα σημασία επειδή απειλείται. Στις βιομηχανικές κοινωνίες, ο ανθρακωρύχος και ο χαλυβουργός δεν ήταν ένα απλό επάγγελμα. Ηταν μια βαθιά ριζωμένη και ισχυρή ταυτότητα.
Σήμερα, όμως, τα ανθρακωρυχεία και τα χαλυβουργεία δεν υπάρχουν πια. Οι περισσότεροι εργάτες τους είναι πλέον σκέτα άνεργοι. Μπορεί η στάση τους να χαρακτηριστεί –και είναι– λανθασμένη και πολιτικά μη ορθή, αλλά δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η απόφαση της πολιτείας, π.χ. να νομιμοποιήσει τους γάμους ομοφύλων, όχι μόνο δεν εκλαμβάνεται ως θετική από τους άνεργους, αλλά επιτείνει την αίσθηση ότι οι προοδευτικοί διανοούμενοι και ακτιβιστές που επί χρόνια έδωσαν τη μάχη για να απαλειφθεί το στίγμα της ομοφυλοφιλίας, τους έχουν πετάξει στα σπουπίδια. Δύσκολο να το παραδεχθούμε, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις τα ανακλαστικά του λαού είναι ένα περίεργο μείγμα συντήρησης και δικαιολογημένης ή τουλάχιστον εξηγήσιμης οργής.
Κάτι ανάλογο ισχύει και για την ξενοφοβία, αν κρίνουμε από το Brexit. Η πολύφερνη παγκοσμιοποίηση ωφέλησε πολλούς, αλλά εξόντωσε περισσότερους. Και ένα μεγάλο μέρος όσων κατατάσσουν εαυτούς στους χαμένους του παιχνιδιού βρίσκουν τώρα καταφύγιο στη μόνη ταυτότητα που τους απομένει: την εθνική. Την οποία δεν κατασκευάζουν εκ του μηδενός, διότι προϋπήρχε, σε κάποιες περιπτώσεις υποβιβασμένη, σε άλλες –όπως η Αγγλία– πιο ζωντανή και εν δυνάμει δηλητηριώδης· απλώς την υιοθετούν ως επιστροφή στις παλιές και κατά φαντασία καλές μέρες.
«Να ανακτήσουμε τον έλεγχο» ήταν το σύνθημα των Brexiteers, τον έλεγχο που οι λαϊκές μάζες ουδέποτε είχαν. Στην Αγγλία που ονειρεύονται οι συνεπιβάτες στο μετρό δεν θα μιλούν ακατάληπτες γλώσσες (μια εμπειρία άγνωστη για τους προνομιούχους που κυκλοφορούν με Μερσεντές), το κοινωνικό κράτος, πετσοκομμένο από τους επιβαίνοντες σε Μερσεντές, θα βοηθάει τους γηγενείς και όχι τους ξένους, και ίσως η ζωή θα βελτιωθεί όταν η επαφή με τους άλλους θα γίνεται ξανά πρόσωπο με πρόσωπο και όχι μέσω του ίντερνετ, που απαιτεί από τους ηλικιωμένους και παροπλισμένους να αποκτήσουν νέες και απρόσιτες δεξιότητες.
Συμπέρασμα: το πρόβλημα δεν επιδέχεται μία ανάγνωση και μία λύση. Για να το αντιμετωπίσουμε, όμως, πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε τη σύνθετη και ενίοτε αντιφατική φύση του. Κι αυτό σημαίνει ότι ορισμένες έννοιες, πολύ της μόδας τα τελευταία χρόνια και πάντα στα χείλη των λαϊκιστών –χαρακτηριστικό παράδειγμα η γενική και αόριστη «δυσαρέσκεια»–, αποτελούν σύμπτωμα της ασθένειας και όχι θεραπεία της.
