Στην Ευρώπη οι «Τραμπ» δεν θα ευδοκιμήσουν

Τα κόμματα υπάρχουν για να διαφέρουν. Δικαιώνουν την ύπαρξή τους ακριβώς γιατί είναι φορείς διαφορετικών, δηλαδή ανταγωνιστικών, σχεδίων για την οικονομία και την κοινωνία. Ως προς τις προτάσεις πολιτικής και το στυλ, η διαφορά ανάμεσα στον Tραμπ και τους Δημοκρατικούς της Κάμαλα Χάρις και του Μπάιντεν δεν θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη. Τι γίνεται όμως στην Ευρώπη; Τα μεγάλα ευρωπαϊκά κόμματα της Δεξιάς και της Αριστεράς προσφέρουν εναλλακτικές προτάσεις πολιτικής, ιδιαίτερα οικονομικής πολιτικής, ή κυριαρχεί η σύγκλιση; Και γιατί; Οι διαφορές μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης ως προς αυτή την κρίσιμη διάσταση είναι το θέμα των γραμμών που ακολουθούν.

Η εναλλακτική Τραμπ

Ο Τραμπ είναι, ως ύφος, μέθοδος και προσωπικότητα, ένας «άλλος κόσμος». Ενας disrupter, σύμφωνα με τον Τόνι Μπλερ. Η περιφρόνηση προς τον ανταγωνιστή, το μη υποκρυπτόμενο πάθος για δύναμη, το νιτσεϊκό ένστικτο νικητή (αντίδραση ισχυρής ηγετικότητας τη στιγμή της απόπειρας δολοφονίας του), η θεατρικότητα, ο συνδυασμός εκφοβισμού και κολακείας, ο ρητορικός και, πιθανώς, προγραμματικός αυτοσχεδιασμός, οι δεσμεύσεις που ουδείς γνωρίζει ποιες από αυτές εννοεί και ποιες όχι, η επίδειξη αυτοπεποίθησης και βολονταρισμού μαζί με την αυθεντική πίστη στην ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα συνέθεσαν ένα προσωπικό προφίλ και έναν τρόπο άσκησης πολιτικής πολύ διαφορετικό από αυτό των Δημοκρατικών.

Επίσης, η πολιτική Τραμπ, όπως ξεδιπλώνεται, συνιστά μια καμπή και για τις ΗΠΑ και πιθανώς για τον κόσμο. Οι δασμοί ως οικονομικός προστατευτισμός, αλλά και ως μέσο εκβιασμού για την επίτευξη πολιτικών στόχων, οι προτάσεις εξαγοράς ή προσάρτησης φιλικών χωρών (Γροιλανδία, Καναδά, Παναμά), οι απειλές οικονομικού πολέμου με τη σύμμαχο Ευρώπη και μάλιστα εν μέσω πραγματικού πολέμου με τη Ρωσία, το απίστευτο εύρημα μετατροπής της Γάζας σε high class κοσμοπολίτικο θέρετρο μέσω «ειρηνικής» εθνοκάθαρσης (με τον ειρηνιστή Νετανιάχου να χειροκροτεί) σκιαγραφούν μια πολιτική γυμνής ισχύος, εθνικιστική και κλασικά ιμπεριαλιστική. Η εγκατάλειψη των συμφωνιών για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, τα πρώτα μέτρα ενάντια στις σεξουαλικές μειονότητες και τους μετανάστες συμπληρώνουν το παζλ του εθνικισμού και του πολιτισμικού συντηρητισμού του νέου προέδρου.

Ο Τραμπ, συνεπώς, διατύπωσε και υλοποιεί πολιτικές που διαφέρουν σημαντικά από εκείνες του Δημοκρατικού Κόμματος. Θιασώτης του προστατευτισμού, υπονομευτής της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αλλά φανατικός του οικονομικού φιλελευθερισμού στο εσωτερικό των ΗΠΑ, έρχεται σε ρήξη με το πολιτικό mainstream. Ετσι, όπως η πολιτική Μπάιντεν εκπροσώπησε μια πραγματική αλλαγή σε σχέση με την πρώτη θητεία Τραμπ, η δεύτερη θητεία Τραμπ εκπροσωπεί μια μεγάλη προγραμματική ρήξη σε σχέση με τις πολιτικές του Δημοκρατικού Κόμματος. Στις ΗΠΑ, συνεπώς, τα πολιτικά κόμματα όλο και περισσότερο διαφέρουν μεταξύ τους. Οι διαφορές τους έχουν αυξήσει το ενδιαφέρον για την πολιτική και, σε αντίθεση με την πλειονότητα των χωρών στην Ευρώπη, έχουν ενισχύσει την εκλογική συμμετοχή αλλά και την πόλωση. Οι διακριτοί ταξικοί συνασπισμοί στήριξης δίνουν μεγαλύτερο βάθος στην πόλωση και μεγαλύτερη ισχύ στα κόμματα. Από αυτή τη σκοπιά θα ήταν δύσκολο να πει κανείς ότι τα σημερινά αμερικανικά κόμματα είναι σε κρίση.

Ευρώπη χωρίς εναλλακτικές

Η Ε.Ε., έγραφε ο Σάιμον Χιξ το 2006, «είναι ίσως […] περισσότερο προσανατολισμένη στη συναίνεση σε σύγκριση με οποιοδήποτε πολιτικό σύστημα στην ιστορία της σύγχρονης διακυβέρνησης». Βέβαια, το ευρωπαϊκό σύστημα έχει σταδιακά γίνει πιο «πλειοψηφικό». Παραμένει όμως ένα σύστημα εγγενώς βασισμένο στον συμβιβασμό: συμβιβασμός μεταξύ θεσμών, μεταξύ κρατών-μελών και μεταξύ κομματικών οικογενειών. Το σύνολο του συστήματος δεν ευνοεί τις μεταρρυθμίσεις, τις μεγάλες αλλαγές ούτε το χάρισμα και την ανατρεπτική δυναμική που εμπεριέχει. Το σύστημα κυβερνάται στο «κέντρο» και από το «κέντρο». Και από «μεγάλους συνασπισμούς». Σήμερα δε, καθώς η εκλογική ισχύς και της Κεντροδεξιάς και, ακόμη περισσότερο, της Κεντροαριστεράς έχει υποχωρήσει, η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση προϋποθέτει ακόμη πιο «μεγάλους συνασπισμούς». Το σύστημα τείνει να λειτουργεί έχοντας κέντρο βάρους την πολιτική μετριοπάθεια και την κεντρομόλο διακυβέρνηση. Ως συνέπεια, ο ανταγωνισμός μεταξύ εναλλακτικών προτάσεων πολιτικής, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την οικονομική πολιτική, έχει περιοριστεί δραστικά. Η σύγκλιση των μεγάλων κυβερνητικών και οιονεί κυβερνητικών εθνικών κομμάτων στα θέματα για τα οποία η Ε.Ε. έχει ισχυρή αρμοδιότητα είναι πολύ μεγάλη – μεγαλύτερη από αυτήν που παρατηρείται σε χώρες αντίστοιχες, αλλά μη μέλη της Ε.Ε. Είναι δε πολύ μεγαλύτερη από τις ΗΠΑ. Στην πραγματικότητα, η Ε.Ε. θέτει σημαντικά όρια σε κάθε μεταρρυθμιστικό σχέδιο που έρχεται σε σύγκρουση με το κοινοτικό κεκτημένο ή τον κοινοτικό προσανατολισμό.

Το σύστημα στην Ε.Ε. δεν ευνοεί τις μεταρρυθμίσεις, τις μεγάλες αλλαγές ούτε το χάρισμα και την ανατρεπτική δυναμική που εμπεριέχει. Κυβερνάται στο «κέντρο» και από το «κέντρο».

Επιπλέον, η μετριοπάθεια των ευρωπαϊκών θεσμών διαχέεται μέσω ενός ιδεολογικού – προγραμματικού spill over, σε εθνικό επίπεδο. Τα εθνικά κυβερνητικά κόμματα ή οιονεί κυβερνητικά τείνουν να παραιτηθούν «προληπτικά» από κάθε ιδεολογική και προγραμματική στρατηγική που θα συγκρουόταν μετωπικά με τον πραγματισμό του ευρωπαϊκού συστήματος. Αφήνουν έτσι τεράστιο χώρο σε μη συστημικούς παίκτες και σε outsiders. Η άκρα Δεξιά είναι ο μεγαλύτερος εξ αυτών.

Χαμένες εκλογές

Στην ήπειρό μας, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, η εκλογική εξασθένηση των μεγάλων κυβερνητικών κομμάτων του παλαιού καιρού είναι η βαριά τάση. Οι κεντρικές κομματικές οικογένειες (Σοσιαλδημοκράτες, Χριστιανοδημοκράτες, Συντηρητικοί) έχουν, όλες, υποχωρήσει εκλογικά. Ειδικά οι Χριστιανοδημοκράτες και οι Σοσιαλδημοκράτες, βασικοί πυλώνες της ευρωπαϊκής προοπτικής, έχουν καταγράψει βαρύτατες απώλειες, χάνοντας άνω του 35% της ισχύος που είχαν την περίοδο 1945-1955. Αυτό έχει αλλάξει όλο το τοπίο. Οι δε Συντηρητικοί, οι οποίοι στη μεταπολεμική περίοδο επέδειξαν αξιοσημείωτη και μακρά εκλογική αντοχή, δεν απέφυγαν και αυτοί, μετά το 2010, την εκλογική πτώση. Δύο σημαντικά νέα πολιτικά ρεύματα, η ριζοσπαστική άκρα Δεξιά (με 14,6% μέσον όρο σε 15 ευρωπαϊκές χώρες για τα έτη 2016-2020) και οι Πράσινοι (αντιστοίχως: 8,7%, υπολογισμοί του Pierre Martin), έχουν πλέον καθιερωθεί, αυξάνοντας τον κατακερματισμό και της κλασικής Αριστεράς και της κλασικής Δεξιάς. Η μεγάλη αύξηση της κατάτμησης των κομματικών συστημάτων τείνει να γίνει η νέα σταθερά στις χώρες της Ευρώπης. Οπως και η μείωση της εκλογικής συμμετοχής και η απαξίωση του θεσμού «κόμμα». Εδώ δεν είναι Αμερική. Εδώ τα (άλλοτε) μεγάλα κόμματα προστατεύονται λιγότερο από το θεσμικό σύστημα και τον εκλογικό νόμο και, ταυτόχρονα, έχουν πολύ μικρότερη ικανότητα αυτοανανέωσης. Η παγκοσμιοποίηση και, με πιο δομημένο τρόπο, η Ε.Ε. περιορίζουν σημαντικά το πεδίο προγραμματικής και policy καινοτομίας των ευρωπαϊκών κυβερνητικών κομμάτων.

Χωρίς ευελιξία

Τα μεγάλα, ή άλλοτε μεγάλα, κόμματα στην Ευρώπη διαχειρίζονται ένα κρίσιμο παράδοξο. Η εξασθένηση των ισχυρών ιστορικών ιδεολογιών (μαρξισμός, καθολικισμός κ.λπ.), η αποδυνάμωση των οργανώσεων και, κυρίως, η αυτονόμηση του ηγέτη στο εσωτερικό τους αυξάνουν σημαντικά την ικανότητα ανανέωσης «από τα πάνω». Ομως, αυτή η αυξημένη ικανότητα ανανέωσης έχει εν μέρει μείνει στα χαρτιά. Αυτό οφείλεται στους καταναγκασμούς της παγκοσμιοποίησης και, με πολύ πιο συστηματικό τρόπο, στους περιορισμούς που απορρέουν από το πολυεπίπεδο σύστημα της Ε.Ε. Οι αντίστοιχοι καταναγκασμοί, παρά το ομοσπονδιακό σύστημα και τα πολλά θεσμικά αντίβαρα, είναι πολύ μικρότεροι στις ΗΠΑ.

Η πανίσχυρη θέση των ΗΠΑ στο παγκόσμιο γίγνεσθαι επιτρέπει στα αμερικανικά κόμματα να υιοθετούν στρατηγικές προγραμματικής ανανέωσης οι οποίες στην πολυκεντρική και χωρίς ισχυρό και ενιαίο εκτελεστικό βραχίονα Ε.Ε. θα ήταν δύσκολο να υιοθετηθούν. Ενώ τα αμερικανικά κόμματα εμφανίζουν ισχυρή στρατηγική ευελιξία (strategic flexibility), τα ευρωπαϊκά χαρακτηρίζονται από αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «ευέλικτη ακαμψία» (flexible rigidity). Αυτή η δυσκολία προσαρμογής των μεγάλων ευρωπαϊκών κομμάτων, η δυσκολία να διατυπώσουν οράματα που να κινητοποιούν, αποτελεί τομή στα 150 χρόνια ιστορίας του κομματικού φαινομένου.

Αν η απουσία ισχυρού ιδεολογικού και προγραμματικού ανταγωνισμού αφήνει χώρο σε κόμματα – φορείς ετερόδοξων πολιτικών προτάσεων, η ανάληψη της εξουσίας από τα κόμματα αυτά είναι –και θα είναι– η στιγμή της αλήθειας. Είναι εύκολο να επωφελείσαι εκλογικά από την «γκρίζα» λειτουργία του ευρωπαϊκού συστήματος, θα είναι πιο δύσκολο ωστόσο να διατηρήσεις τη δυναμική σου όταν βρεθείς σε θέση διαχείρισης του «γκρίζου». Ενας ή πολλοί Τραμπ μπορεί να εκλεγούν στην Ευρώπη. Αλλά δεν θα επιβιώσουν εύκολα ως φορείς ετερόδοξων πολιτικών. Το ευρωπαϊκό σύστημα είναι εγγενώς εχθρικό και προς τον δεξιό ριζοσπαστισμό και προς τον αριστερό και προς τον ριζοσπαστικό φεντεραλισμό. Ο δυσκίνητος και βαρύς χαρακτήρας του ευρωπαϊκού οικοδομήματος δεν οφείλεται ούτε στον νεοφιλελευθερισμό, ούτε στις «κακές» ελίτ, ούτε στις «μέτριες» ηγεσίες. Φυσικά, καλύτερες ελίτ και στιβαρές ηγεσίες θα αύξαναν το βάρος και την επιρροή της Ε.Ε. Οχι όμως καθοριστικά.

Τα προηγούμενα οφείλονται στη φάση ανάπτυξης της Ε.Ε. Ούτε οι ελίτ ούτε οι κοινωνίες είναι έτοιμες για το μεγάλο άλμα της ενοποίησης· ούτε είναι έτοιμες για ένα άλμα προς τα πίσω. Η ενδιάμεση κατάσταση, η διαμόρφωση δηλαδή ενός συστήματος με διπλό έλλειμμα εξουσίας (ασθενής εξουσία σε εθνικό επίπεδο και ασθενής σε ευρωπαϊκό), θα διαρκέσει πολύ. Η Ευρώπη συνεχώς αλλάζει, αλλά αλλάζει πιο αργά από ό,τι απαιτούν οι περιστάσεις.

Η Ε.Ε., συγκρινόμενη με τις ΗΠΑ ή με το μοντέλο του έθνους – κράτους, θα χαρακτηρίζεται επί πολύ από μειωμένη συστημική αποτελεσματικότητα, μειωμένη ευελιξία, μειωμένη ικανότητα αυτοδιόρθωσης και αλλαγής. Και, τελικά, από μειωμένη ικανότητα επίλυσης προβλημάτων.