Η αντίθεση της Καστελίνα στη θέση του Μπερτινότι - "Δεν είναι εφικτός ένας πράσινος καπιταλισμός. Η οικολογική επανάσταση -η χρήση αυτής της σημαντικής λέξης από εμένα γίνεται συνειδητά- προϋποθέτει το τέλος της κομβικότητας του πλέον ευαίσθητου οργανισμού του καπιταλισμού, της αγοράς ως αυτόνομου οργάνου"

Η συζήτηση. Ο Μπερτινότι κάνει λάθος όταν αντιπαραθέτει το περιβαλλοντικό ζήτημα στην ταξική πάλη. Θα ήταν καταστροφικό να παραβλέψεις ότι συνιστούν τις δύο όψεις ενός και μόνου νομίσματος. Ο πράσινος καπιταλισμός δεν είναι εφικτός, είτε αρέσει, είτε δεν αρέσει. Διότι προϋπόθεση για την επικράτηση της οικολογίας είναι η απάλειψη του καθοριστικού ρόλου της αγοράς, του πλέον ευπαθούς οργανισμού τού καπιταλιστικού συστήματος.

Δεν με βρίσκει σύμφωνη η εκτίμηση για τον Πιέτρο Νένι, κεντρικό πρωταγωνιστή των εργατικών επιτεύξεων της δεκαετίας 1960-1970. Πρόκειται για ζήτημα που πρέπει να ξανασκεφτούμε, ιδιαίτερα όταν μπαίνουμε σε διαδικασία αξιολόγησης μιας προσωπικότητας η οποία δικαιούται τον σεβασμό μας και της οποίας η πολιτική δράση είχε σημεία πολύ θετικά. Αυτό επειδή και εγώ έχω υποστεί ένα είδος κομμουνιστικού σεχταρισμού.

Σε ό,τι αφορά την άποψη την οποία εξέφρασε ο Φάουστο Μπερτινότι στη συνέντευξή του στην εφημερίδα «La Repubblica» -«η υποκατάσταση της ταξικής πάλης με την οικολογία θα ήταν καταστροφική»-, η διαφωνία μου είναι όχι μόνο κάθετη, αλλά αισθάνομαι και την ανάγκη να την αποσαφηνίσω, καθώς εάν αυτή η αντίληψη (που εκφράζει ο Μπερτινότι στη συνέντευξή του) ληφθεί υπόψη ως σοβαρή, μπορεί να καταστεί ολέθρια για όλη την Αριστερά.

Αυτή η θέση - αντίληψη με πάει πίσω στον χρόνο, στις άγριες πολεμικές αντιπαραθέσεις που ανέκυψαν τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1970, τότε που για πρώτη φορά το manifesto και όσοι κινούνταν γύρω από αυτό προσέγγισαν τον πρώιμο περιβαλλοντικό προβληματισμό και χλευάστηκε απαξιωτικά από τη Lotta Continua1, που με πηχυαίους γεμάτους ειρωνεία τίτλους στην εφημερίδα της έλεγε «Πόσο χλοερή είναι η κοιλάδα σας». Άλλοι πάλι μας κατηγόρησαν ότι τάχα είχαμε επινοήσει αυτό το κατασκεύασμα (το περιβαλλοντικό) προκειμένου να αποσπάσουμε την προσοχή των μαζών από την ταξική πάλη.

Άλλαξαν, ευτυχώς, σχεδόν όλοι αντίληψη, κι αυτό οφείλεται κυρίως στο φεμινιστικό κίνημα και σε εκείνη την τάση που είχε καταγγελθεί από ένα τμήμα της νέας Αριστεράς. Το φεμινιστικό κίνημα συνέβαλε στο να γίνει σαφές ότι οι αντιφάσεις που εκδηλώνονταν δεν μπορούσαν να αποδοθούν άμεσα στη σχέση κεφάλαιο - εργασία, παρ’ όλα αυτά, όμως, έπρεπε να αποδοθούν στο καπιταλιστικό σύστημα και συνεπώς συνιστούσαν μια πολύτιμη δυναμική που μπορούσε να εμπλουτίσει το αντικαπιταλιστικό μέτωπο. Και το ΙΚΚ καθυστέρησε να αντιληφθεί αυτές τις νεωτερικότητες και εκτιμώ πως αυτή η αδυναμία κατανόησης ήταν μοιραία.

Νομίζω ότι αναφέρομαι σε χρόνους προϊστορικούς. Όμως το ζήτημα παραμένει ανοιχτό και απαιτεί αποσαφήνιση: είτε αυτό μας αρέσει, είτε δεν μας αρέσει, πρέπει να είναι σαφές ότι δεν είναι εφικτός ένας πράσινος καπιταλισμός.

Συνειδητά: «Οικολογική επανάσταση»

Η οικολογική επανάσταση -η χρήση αυτής της σημαντικής λέξης από εμένα γίνεται συνειδητά- προϋποθέτει το τέλος της κομβικότητας του πλέον ευαίσθητου οργανισμού του καπιταλισμού, της αγοράς ως αυτόνομου οργάνου, το οποίο υποκινείται από το άμεσο κέρδος, το οποίο είναι μυωπικό ως τυφλοπόντικας σε ό,τι αφορά το απώτερο μέλλον, τότε που η συλλογικότητα προκειμένου να επιβιώσει θα κληθεί να πληρώσει τα σπασμένα των ζημιών που κάποιοι προκάλεσαν και το τεράστιο μέγεθος των οποίων καθίσταται εμφανές μόνο σε βάθος χρόνου.

Και φυσικά δεν θα είμαστε όλοι θύματα στον ίδιο βαθμό. Όποιος καρπώθηκε το άμεσο κέρδος δεν βρίσκεται στις ίδιες συνθήκες με όποιον το υπέστη. Ακριβώς για τούτο, εξάλλου, το «πράσινο» είναι μια λέξη αρεστή σε όλους. Όμως αυτός που θα πρέπει στα σοβαρά να στηρίξει τα μέτρα που θα καταστήσουν υλοποιήσιμο αυτόν το σχεδιασμό -αναφέρομαι σε κάποιους κυρίους τύπου Μπονόμι που κυκλοφορούν ανά την υφήλιο- θα στρέψει το βλέμμα από την άλλη μεριά.

Παραλείποντας τον όρο «καπιταλισμός»

Ο Σίλβιο Γκρέκο2 σε ένα από τα κείμενά του στο e-book «Οι δεινόσαυροι», που θα κυκλοφορήσει από τη σειρά «Φύση και εργασία», εφιστά την προσοχή μας στον όρο «ανθρωπόκαινος». Ο όρος αυτός έχει γίνει της μόδας γιατί υποδηλώνει ότι όλοι οι άνθρωποι ευθύνονται για την απορρύθμιση της Γης, παραλείποντας τη λέξη «καπιταλισμός». Μ’ αυτόν τον τρόπο απαλείφεται η απόδοση κάθε ευθύνης, αγνοώντας την ιστορία αιώνων που αποδεικνύει πως το σύστημα αυτό βασίστηκε και εξακολουθεί να βασίζεται στην αέναη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. Μέσα από αυτή την προσέγγιση, η ανθρωπότητα γίνεται αντιληπτή ως κάτι το ομοιόμορφο και, απουσών των ανισοτήτων, προκύπτει ως ένα σύνολο όπου όλοι είναι θύτες και θύματα ταυτόχρονα. Ο εργάτης τής μεγάλης σιδηρουργικής βιομηχανίας και τα αφεντικά που ήθελαν να την εξαγοράσουν. Κακά ξεμπερδέματα εάν η Αριστερά καταλήξει να αντιλαμβάνεται ως περιθωριακή την καταστροφή που επίκειται και ενσκήψει στις ανισότητες με τρόπο απερίσκεπτο.

Μαρξ και ταξική πάλη

Μου έρχεται στη μνήμη όταν πριν πολλά χρόνια, σε ένα ταξίδι στη Νέα Υόρκη, συνάντησα έναν απόγονο του Ρούσβελτ, φρέσκο πτυχιούχο του Χάρβαρντ στις Οικονομικές Ειστήμες. Ήταν στην αρχή του 1970 όταν καταγραφόταν μια αριστερή μετατόπιση της νεολαίας. Μου διηγήθηκε ότι μαζί με έναν φίλο του πήγαν στον καθηγητή τους, τον νομπελίστα Σάμιουελσον, αρκετά συντηρητικό, αλλά συμπαθή, και του ζήτησαν να τους προτείνει να διαβάσουν κάτι για να κατανοήσουν τη σκέψη του Μαρξ. Εκείνος τους απάντησε: «Αγνοήστε τα υπόλοιπα. Το πιο σημαντικό στη σκέψη του Μαρξ συνιστά η ανάδειξη της ταξικής πάλης ως κινητήριας δύναμης της Ιστορίας». Είμαι πεπεισμένη ότι, αν τον ρωτούσαν σήμερα, θα πρόσθετε: «Που περνά μέσα και από την οικολογία».

Όλα τα κοινωνικά φαινόμενα εμπεριέχουν την ταξική πάλη. Έτσι ήταν πάντα, πολύ περισσότερο στις μέρες μας, όπου ο καπιταλισμός έχει καταστεί τόσο διαβρωτικός. Πολλά βιβλία αναφέρονται στη σχέση καπιταλισμού και περιβαλλοντικού κινήματος. Θα ήταν καλό να αξιοποιήσετε αυτές τις τελευταίες ημέρες του καλοκαιριού διαβάζοντάς τα. Οι συγγραφείς αυτοί ανανέωσαν το ενδιαφέρον μας για το θέμα εντοπίζοντάς τα σε μερικά σημαντικά κείμενα του Μαρξ.

Εκείνο με το οποίο δεν έχει ασχοληθεί και γράψει κανείς και το οποίο έχει δυσκολέψει τη ζωή της Αριστεράς σήμερα είναι η εξεύρεση ενός τρόπου θετικής αξιοποίησης των καινούργιων αντιφάσεων προκειμένου να μην καταστούν διχαστικές.

Η διαμαρτυρία δεν αρκεί

Η δυσκολία συνίσταται στο γεγονός ότι πολύ λιγότερο απ’ ό,τι στο παρελθόν, τότε που η εργατική τάξη ήταν ομοιόμορφη και γεωγραφικά συγκεντρωμένη, σήμερα δεν αρκεί η διαμαρτυρία: για την ανάδειξη του νέου υποκειμένου χρειάζεται περισσότερη πολιτική και πολιτιστική παρέμβαση απ’ ό,τι άλλοτε. Τα κινήματα διαμαρτυρίας συνιστούν προϋπόθεση sine qua non γιατί έχουν δυναμική και ευαίσθητες αντένες. Από μόνα τους, όμως, δεν αρκούν.

Οι ανθρώπινες δραστηριότητες ωθούν πλέον τον πλανήτη μας σε μια «ζώνη κινδύνου» παραβαίνοντας πολλά από τα περιβαλλοντικά όρια.

Σημειώσεις

1 Η Lotta Continua κάνει την εμφάνισή της στις κινητοποιήσεις της FIAT το 1969. Σε πρώτη φάση αναπτύσσεται μέσα στα εργοστάσια και ενσωματώνει το εργατικό δυναμικό που απεργεί. Σύντομα όμως ενσωματώνει και φοιτητές και ακτιβιστές.

Σίλβιο Γκρέκο: Βιολόγος, σύμβουλος στο υπουργείο Περιβάλλοντος και ειδικός στα αγροτοδιατροφικά ζητήματα και εκείνα της αλιείας. Υπήρξε ερευνητής στο Θαλασσογραφικό Ινστιτούτο του CNR και καθηγητής Αγροτοδιατροφικής Βιωσιμότητας στο Πανεπιστήμιο του Polenzo.