Συντάγματα του Αγώνα: ποια παρακαταθήκη;

Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2021-03-27

Τον Γενάρη του 1822, δηλαδή λιγότερο από έναν χρόνο μετά το ξέσπασμα της επανάστασης στην Πελοπόννησο, ίσχυαν στις απελευθερωμένες περιοχές της Ελλάδας, ούτε λίγο ούτε πολύ, τέσσερα Συντάγματα: τα τρία «τοπικά» - δηλαδή της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, της Ανατολικής και ο Οργανισμός της Πελοποννησιακής Γερουσίας - και το εθνικό πάνω από αυτά, το «Προσωρινό Πολίτευμα» της Επιδαύρου. Το τελευταίο το είχαν ψηφίσει οι 59 πληρεξούσιοι της Αʼ Εθνοσυνέλευσης, οι οποίοι είχαν συγκεντρωθεί, υπό την προεδρία του Αλ. Μαυροκορδάτου, στην Πιάδα, τη σημερινή Νέα Επίδαυρο, ένα κεφαλοχώρι της Ανατολικής Αργολίδας. Ηταν το πρώτο Σύνταγμα που υιοθετούνταν όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλα τα Βαλκάνια, κάτι που, εμένα τουλάχιστον, με συγκινεί, όταν βλέπω να το αναφέρουν οι ιστοσελίδες πολλών πανεπιστημίων των βόρειων γειτόνων μας.

Εως την άφιξη του Οθωνα στο Ναύπλιο, τον Φεβρουάριο του 1833, ψηφίσθηκαν άλλα τρία Συντάγματα, του Αστρους (1822), της Τροιζήνας (1827) και το λεγόμενο «ηγεμονικό» (1832). Εκτός από το τελευταίο - που προέβλεπε βασιλιά («ηγεμόνα») αλλά δεν εφαρμόστηκε ποτέ - τα τρία Συντάγματα του Αγώνα καθιέρωναν πολίτευμα αβασίλευτης δημοκρατίας. Ολα είχαν ψηφισθεί από εκλεγμένες Εθνοσυνελεύσεις, τη Βʼ, την Γʼ και την Εʼ αντίστοιχα, κάτι που σημείωναν εντυπωσιασμένοι ξένοι παρατηρητές, όπως ο Φίνλεϊ, που διερωτάτο αν δεν είχαμε καλύτερη δουλειά να κάνουμε, την ώρα που καιγόταν το σπίτι μας. Πώς εξηγείται η απίθανη αυτή αλληλουχία Συνταγμάτων και εκλογών, ακόμη και την ώρα που κινδύνευε η ίδια η τύχη της επανάστασης μετά την απόβαση των στρατευμάτων του Ιμπραήμ;

Με έντονα ρομαντικούς τόνους, η κρατούσα ιστοριογραφία αποδίδει τη δημοτικότητα των Συνταγμάτων του Αγώνα καθώς και τη ροπή μας προς τις εκλογές, στον ατίθασο χαρακτήρα των προγόνων μας και την αγάπη τους για την ελευθερία. Σε συνδυασμό προς την προσπάθειά τους να δείξουν στους «αδελφούς μας Ευρωπαίους» ότι επιδιώκουν να «εξομοιωθούν» προς αυτούς και να μη ζουν πια ως δούλοι (Διακήρυξη της 15.1.1822), οι επαναστατημένοι Ελληνες ήταν φυσικό να στραφούν προς ό,τι πιο προχωρημένο είχε ισχύσει έως τότε σε Ευρώπη και Αμερική.

Οση αλήθεια και αν περιέχει η ερμηνευτική αυτή εκδοχή, δεν εξηγεί κατά τη γνώμη μου την αλληλοδιαδοχή ανόμοιων και συχνά αλληλοσυγκρουόμενων ρυθμίσεων στα Συντάγματα του Αγώνα. Δεν εξηγεί προπάντων τις βαθιές συγκρούσεις μεταξύ των ξεσηκωμένων προγόνων μας, οι οποίες όχι μόνο δεν απορροφήθηκαν από τις πέντε Εθνοσυνελεύσεις της επαναστατικής περιόδου, αλλά οδήγησαν σε τρεις αιματηρούς εμφυλίους. Πάνω απʼ όλα, η εξιδανικευμένη αυτή προσέγγιση του Εικοσιένα δεν βοηθά την εθνική αυτογνωσία. Μήπως είναι καιρός, με την ευκαιρία της φετινής επετείου, να την αναθεωρήσουμε;

Κατά τη γνώμη μου, πίσω από τις έντονες αντιπαραθέσεις για τα Συντάγματα του Αγώνα υπήρχε ένα κυρίως διακύβευμα, το οποίο συνήθως αποσιωπούμε: Ποιος θα διηύθυνε τον Αγώνα και ποιος θα είχε την εξουσία στο υπό ίδρυση κράτος; Οι πανίσχυροι τοπικοί παράγοντες της περιόδου της τουρκοκρατίας, δηλαδή οι προεστοί, που με επικεφαλής τις πολύ γνωστές οικογένειες των Μαυρομιχαλαίων, των Κουντουριώτηδων και τόσων άλλων διεκδικούσαν την ηγεσία; Οι στρατιωτικοί που, με αρχηγό τον Κολοκοτρώνη, είχαν βέβαια επωμισθεί το κύριο βάρος των πολεμικών επιχειρήσεων και, κατά τούτο, ο ρόλος τους ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον αριθμό τους; Ή μήπως μια μερίδα δυτικόστροφων διανοουμένων, με καλή παιδεία και συγκροτημένο πολιτικό λόγο, που επιχειρούσε να παρασύρει τους υπόλοιπους προς το θεσμικό πρότυπο του ενιαίου συγκεντρωτικού κράτους (Μαυροκορδάτος, Νέγρης, Σπ. Τρικούπης κ.ά.);

Με τη μια ή με την άλλη μορφή, οι ανωτέρω πρωταγωνίστησαν σε όλες τις εμφύλιες συγκρούσεις της επαναστατικής περιόδου, η έκβαση των οποίων ήταν συνάρτηση των συμμαχιών που κάθε φορά αυτοί συγκροτούσαν. Αν έπρεπε πάντως κανείς να αναδείξει ποιο ήταν τελικά το θεσμικό ζητούμενο αυτών των συγκρούσεων, νομίζω ότι η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι μία: το πόσο ισχυρή έπρεπε να είναι η κεντρική εξουσία στο υπό εκκόλαψη κράτος. Υποστηρικτές του ισχυρού κεντρικού κράτους οι «εκσυγχρονιστές», όπως τους αποκαλεί ο Νικηφόρος Διαμαντούρος, είχαν σε αυτό συμμάχους τούς στρατιωτικούς. Απέναντί τους, οι προεστοί που, μπροστά στην ισχυρή κεντρική εξουσία, έβλεπαν την ισχύ και τα πατροπαράδοτα προνόμιά τους μοιραία να περιορίζονται.

Η κατάργηση των τοπικών πολιτευμάτων από τη Βʼ Εθνοσυνέλευση στο Αστρος ήταν νίκη των δεύτερων. Η διατήρηση του πενταμελούς Εκτελεστικού και η πρόβλεψη της διεξαγωγής εκλογών κάθε χρόνο για την ανάδειξη του Βουλευτικού ήταν νίκη των πρώτων. Το ίδιο και το μονοπρόσωπο εκτελεστικό, δηλαδή ο κυβερνήτης στο Σύνταγμα της Τροιζήνας, τον οποίο, ωστόσο, ισοστάθμιζε σε μεγάλο βαθμό η Βουλή, με την κεντρική θέση που κατείχε στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας. Επρόκειτο για μια δυναμική και συνεχώς εξελισσόμενη διαμάχη, με αβέβαιη έκβαση, στην οποία έθεσε προσωρινό τέλος ο παραμερισμός του Συντάγματος της Τροιζήνας από τον Καποδίστρια, αμέσως μετά την άφιξή του στην Αίγινα, τον Γενάρη του 1828, και η επιβολή, το 1832, της απόλυτης μοναρχίας του Οθωνα από τις προστάτιδες δυνάμεις, ερήμην βέβαια των άμεσα ενδιαφερομένων, δηλαδή του ελληνικού λαού.

Το αβασάνιστο συμπέρασμα από τη συνοπτική αυτή ανασκόπηση είναι ότι, τελικά, η παρακαταθήκη των Συνταγμάτων του Αγώνα ήταν ασήμαντη. Στην πράξη αυτά δεν εφαρμόστηκαν, ούτε βέβαια μπορούσαν να εφαρμοστούν υπό τις τότε συνθήκες. Πολύ περισσότερο που ως κατάληξη είχαν την επιβολή ενός απολυταρχικού καθεστώτος, χωρίς Σύνταγμα και χωρίς νόμους δεσμευτικούς.

Ομως, ούτε η «απαισιόδοξη» αυτή ανάγνωση της ιστορίας είναι κατά τη γνώμη μου ορθή. Διότι τα Συντάγματα του Αγώνα έθεσαν τα θεμέλια μιας φιλελεύθερης και δημοκρατικής παράδοσης, η οποία, στα χρόνια που ακολούθησαν αποτέλεσε τον πυλώνα του ελληνικού συνταγματισμού. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι, σε σύγκριση με άλλες χώρες, που θεωρούνται συνήθως συνταγματικά πιο προηγμένες, όπως η Ιταλία και η Γερμανία (για να μην αναφερθώ στην Ισπανία, την Πορτογαλία και τους βαλκάνιους γείτονές μας) από το 1844, που ψηφίστηκε το Σύνταγμα της συνταγματικής μοναρχίας, έως τις μέρες μας, τα χρονικά διαστήματα που η χώρα μας κυβερνήθηκε χωρίς Σύνταγμα ήταν ελάχιστα και σχετικά βραχέα. Παράλληλα, από το 1843, όταν αναδείχθηκε η Εθνοσυνέλευση της 3ης Σεπτεμβρίου, έως το 2019 έχουν διεξαχθεί στη χώρα μας 67 εκλογές για την ανάδειξη Βουλών και Εθνοσυνελεύσεων, από τις οποίες διαβλητές ή ελάχιστα αντιπροσωπευτικές λόγω ηθελημένης αποχής ήταν μόνο 12-13. Ελάχιστες είναι οι χώρες με τόσο θετικό απολογισμό.

Κοντολογίς, αρχίσαμε πολύ νωρίς να μαθαίνουμε πως, στη νεωτερικότητα, η μάχη για την εξουσία δίνεται στις εκλογές και με Σύνταγμα και όχι στις ρεματιές με τουφέκια. Ποιος θα τολμούσε να ισχυριστεί ότι σε αυτό δεν συνέτεινε και η παρακαταθήκη των Συνταγμάτων του Αγώνα;

Θέματα επικαιρότητας: 1821

1821: Ελληνικό «success story» ή διεθνική εμπειρία;

Κωστής Κορνέτης, 2023-03-28

Ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε την Ιστορία σχετίζεται άμεσα...

Περισσότερα

Τι έμαθα κατά το 2021 για το 1821

Κωστής Κώστας, 2022-01-08

Φαίνεται πως στην Ελλάδα οι σχέσεις μας με την Ιστορία δεν...

Περισσότερα
Τάκης Καμπύλης

Το Μνημείο

Τάκης Καμπύλης, 2021-11-26

Μία από τις εκδηλώσεις της χτεσινής μέρας για την εξάλειψη...

Περισσότερα
Αντώνης Λιάκος

821 – 2021 / Γιατί έγινε και πώς πέτυχε η Επανάσταση;

Αντώνης Λιάκος, 2021-05-30

Αντώνης Λιάκος: Η μελέτη ξεκινά από μακροϊστορικές διαπιστώσεις,...

Περισσότερα
Γιάννης Μπαλαμπανίδης

1821

Γιάννης Μπαλαμπανίδης, 2021-04-28

Πριν λίγο καιρό κυκλοφόρησε ένα μάλλον ανεπίσημο αφισάκι...

Περισσότερα

Τα σκέλεθρα του «21»

Τάκης Καφετζής, 2021-04-04

Πόσα πολλά δεν έχουν γραφτεί, δεκάδες χρόνια τώρα, για τον...

Περισσότερα
Σωτήρης Βαλντέν

Περί επετείων και εθνικού αφηγήματος

Σωτήρης Βαλντέν, 2021-04-03

Ας μου επιτραπεί να παρέμβω και εγώ στη συζήτηση για τους...

Περισσότερα

Οι γυναίκες, χριστιανές και μουσουλμάνες, ήταν ο αδύναμος κρίκος το 1821

Βασιλική Λάζου, 2021-03-28

Η Μπουμπουλίνα και η Μαυρογένους δεν γίνονταν αποδεκτές...

Περισσότερα

Άρθρα/ Πολιτική

Νίκος Μπίστης

Γιά ένα νέο Μέτωπο Λογικής στην εεξωτερική πολιτική

Νίκος Μπίστης, 2024-12-02

Πριν μια βδομάδα η Εποχή είχε φιλοξενήσει άρθρο μου για...

Σωτήρης Βαλντέν

Όχι στο ”πατριωτικό Μέτωπο”

Σωτήρης Βαλντέν, 2024-12-01

Κάθε μέρα που περνά, τα «ήρεμα νερά» στις ελληνοτουρκικές...

Δημήτρης Λιάκος

Σκέψεις, με αφορμή το βιβλίο της Άνγκελα Μέρκελ

Δημήτρης Λιάκος, 2024-12-01

Η έκδοση των απομνημονευμάτων της Άνγκ. Μέρκελ και οι αναφορές...

Στέργιος Καλπάκης

Αφετηρία μιας νέας εποχής ανάκαμψης

Στέργιος Καλπάκης, 2024-11-26

Μετά από όσα συνέβησαν τη χρονιά που πέρασε απαιτούνται...

Χρήστος Ροζάκης

Ανατρέχοντας στο παρελθόν των ελληνοτουρκικών

Χρήστος Ροζάκης, 2024-11-23

Οι ομάδες του «πατριωτικού μετώπου» έχουν οργιάσει με μια...

Αντώνης Λιάκος

Μπορεί να επιβιώσει η Αριστερά;

Αντώνης Λιάκος, 2024-11-24

Δεδομένων του κατακερματισμού, της απώλειας επιρροής και...

Δημήτρης Χατζησωκράτης

Συνέδριο καμπής…

Δημήτρης Χατζησωκράτης, 2024-11-07

Αύριο το απόγευμα ξεκινάει τις εργασίες του το Έκτακτο...

Σωτήρης Βαλντέν

Ελληνοτουρκικά: ο Μητσοτάκης, ο Σαμαράς και η αντιπολίτευση

Σωτήρης Βαλντέν, 2024-10-29

Οι πρωτοβουλίες της κυβέρνησης για αποκλιμάκωση και διάλογο...

Μαριλένα Κοππά

Κάποιες σκέψεις για τον ελληνοτουρκικό διάλογο

Μαριλένα Κοππά, 2024-10-26

Χρειάζεται αποφασιστικότητα, σχεδιασμός και εξαιρετικά...

Δειλά βήματα στο Κυπριακό

Κυριάκος Πιερίδης, 2024-10-20

Η «διευρυμένη συνάντηση» που προανήγγειλε ο Γκουτέρες...

Τα μίλια και η θάλασσα

Παύλος Τσίμας, 2024-10-19

Συμπληρώνονται, αυτές τις ημέρες, 51 χρόνια από τότε που...

Θόδωρος Τσίκας

Ελλάδ, Ισραήλ και κρίση στη Μέση Ανατολή

Θόδωρος Τσίκας, 2024-10-12

Στη χώρα μας ο δημόσιος διάλογος διεξάγεται μεταξύ δύο...

×
×