Τα προβληματικά δικαιώματα
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2022-06-06
Μερικές φορές μας περνάει απ’ το μυαλό πως κάτι πολύ κακό μπορεί να μας συμβεί. Για παράδειγμα ένας σεισμός. Κατά κανόνα όμως το απωθεί, και ευτυχώς που το κάνει, γιατί αλλιώς το συνεχές άγχος θα μας διέλυε ψυχολογικά. Υπάρχουν ωστόσο συμφορές οι οποίες όχι μόνο είναι προβλέψιμες αλλά και ιάσιμες, διότι δεν οφείλονται στα τυφλά στοιχεία της φύσης. Κι αυτές δεν μας φοβίζουν· μας εξοργίζουν. Τέτοια ήταν και η σφαγή των παιδιών στο Τέξας πριν από τρεις βδομάδες. Δεν είναι η πρώτη φορά και δυστυχώς δεν θα είναι η τελευταία.
Στο διάστημα που μεσολάβησε ειπώθηκαν και γράφτηκαν όσα ήταν να ειπωθούν και να γραφτούν. Το θλιβερό και συνάμα ανατριχιαστικό συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η βλακεία των πολλών, σε συνδυασμό με το κυνήγι της εξουσίας από τους αδίστακτους λίγους, δηλαδή τους πολιτικούς, διαμορφώνει αντιδράσεις σαν αυτή του Ντόναλντ Τραμπ, που δήλωσε ότι η λύση του προβλήματος δεν είναι να περιοριστεί το δικαίωμα της οπλοκατοχής αλλά να επεκταθεί για να συμπεριλάβει και τους εκπαιδευτικούς που θα πυροβολούν τους εκάστοτε διασαλευμένους μακελάρηδες.
Δεν έχει νόημα να συνεχίσουμε. Υπάρχει όμως μια διάσταση της συζήτησης που αξίζει να την αναδείξουμε επειδή επηρεάζει έμμεσα το πώς σκεφτόμαστε ορισμένα πράγματα. Συνοπτικά είναι η εξής: Ο προοδευτικός λόγος περί ελευθερίας, αυτοπροσδιορισμού και δικαιωμάτων επιδέχεται διαφορετικές αναγνώσεις. Αυτό φάνηκε καθαρά στο πώς αντέδρασαν οι οπαδοί του Τραμπ στα μέτρα που θέσπισαν οι υγειονομικές αρχές για να αντιμετωπιστεί η πανδημία του Cοvid. Κραυγάζοντας το σύνθημα ότι «μόνο εγώ δικαιούμαι να αποφασίζω για το σώμα μου», οι ακροδεξιοί, που θέλουν να περιοριστεί ή και να καταργηθεί εντελώς το δικαίωμα στην άμβλωση των γυναικών, αρνήθηκαν τις μάσκες και τα εμβόλια. Πώς είναι δυνατόν δύο διαμετρικά αντίθετοι τρόποι σκέψης να υιοθετούν το ίδιο σύνθημα;
Κάτι ανάλογο ισχύει και για την οπλοκατοχή. Πρόκειται για συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα, το οποίο, απηχώντας τους προβληματισμούς στις νεογέννητες Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη του 18ου αιώνα, θεώρησε τις τοπικές κοινότητες αντίβαρο στον ενδεχόμενο αυταρχισμό της κεντρικής κυβέρνησης. Ετσι εξηγείται το δικαίωμα στην οπλοκατοχή. Ομως, στο όνομα μιας αρχής που θεσπίστηκε για να προστατεύσει τους πολίτες από την τυραννία, ο όχλος των ακροδεξιών που εισέβαλε στον Καπιτώλιο και οι ρατσιστές που περιφέρονται πάνοπλοι θέλουν να καταλύσουν τη δημοκρατία. Διότι η οπλοκατοχή δεν τροφοδοτεί μόνο μια επιχειρηματική δραστηριότητα που αποφέρει γιγάντια κέρδη· είναι επίσης, και κυρίως, η διαστρέβλωση ενός δικαιώματος που επικαλούνται όσοι απειλούν το αγαθό το οποίο υποτίθεται ότι προασπίζονται.
Βάζοντας κατά μέρος το γνωστό και αγοραίο κλισέ ότι η Ακρα Αριστερά και η Ακρα Δεξιά συναντώνται, μήπως οι δικοί μας αντιεξουσιαστές και δικαιωματιστές πρέπει να σκεφτούν ότι οι διακηρύξεις και τα συνθήματα ακούγονται ωραία και αγωνιστικά αλλά δεν είναι καθαρές και απόλυτες αξίες και γι’ αυτό ίσως χρειάζονται περαιτέρω επεξεργασία και εμβάθυνση; Λόγου χάριν η έγκυος γυναίκα πρέπει όντως να αποφασίσει η ίδια αν θα κάνει άμβλωση, αλλά ο ανεμβολίαστος εν μέσω πανδημίας δεν δικαιούται να κυκλοφορεί χωρίς μάσκα διότι αυτό μπορεί να βλάψει τα σώματα των συνανθρώπων του. Η ένταξη του ατόμου στην κοινωνία συνεπάγεται και υποχρεώσεις. Λ.χ. έχω το δικαίωμα να καπνίζω πέντε πακέτα την ημέρα στο σπίτι μου αλλά όχι σε κλειστούς δημόσιους χώρους. Οπως επίσης έχω το δικαίωμα να πίνω όσα μπουκάλια ουίσκι τραβάει η ψυχή μου, αλλά όχι να οδηγώ μεθυσμένος.
Σε τελική ανάλυση, η αντίσταση στις απαγορεύσεις που επιβάλλονται διά νόμου μπορεί να σημαίνει δύο διαφορετικές αντιδράσεις που συχνά συγχέονται: σύμφωνα με τη μία, απορρίπτουμε τον νόμο επειδή τον θεωρούμε κακό και προσπαθούμε να τον αλλάξουμε. Και σύμφωνα με την άλλη, η οποία δεν δηλώνεται ανοιχτά, απορρίπτουμε τον νόμο επειδή είναι νόμος. Εχω την αίσθηση ότι μερικές φορές οι αντιεξουσιαστές και οι πιο ακραίοι δικαιωματιστές που ομνύουν στον αυτοπροσδιορισμό ως απόλυτη αξία επιλέγουν τη δεύτερη.
Ας βάλουμε όμως κατά μέρος τις θεωρητικές συζητήσεις που συχνά δεν καταλήγουν πουθενά. Το μείζον πρόβλημα σήμερα είναι ότι στον αχαρτογράφητο 21ο αιώνα, οι κατηγορίες της σκέψης μέσα από τις οποίες διαβάζαμε τον εαυτό μας και τα πράγματα έχουν αρχίσει να φθίνουν. Κι ενώ μας περιβάλλει αυτή η ατμόσφαιρα αμηχανίας και απραξίας, όπου η άρνηση έχει γίνει αυταξία, η Ακροδεξιά, όχι όπως την ορίζουμε στις ευτελείς κομματικές κόντρες μας, αλλά η πραγματική, η μάχιμη Ακροδεξιά, έχει σηκώσει κεφάλι σε ολόκληρο τον κόσμο και μας απειλεί άμεσα. Και το κατόρθωσε υιοθετώντας και ταυτόχρονα διαστρέφοντας κάποιες γενικές αρχές που εισήγαγε η Αριστερά χωρίς όμως να τις ψάξει όσο θα ’πρεπε.
Στο διάστημα που μεσολάβησε ειπώθηκαν και γράφτηκαν όσα ήταν να ειπωθούν και να γραφτούν. Το θλιβερό και συνάμα ανατριχιαστικό συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η βλακεία των πολλών, σε συνδυασμό με το κυνήγι της εξουσίας από τους αδίστακτους λίγους, δηλαδή τους πολιτικούς, διαμορφώνει αντιδράσεις σαν αυτή του Ντόναλντ Τραμπ, που δήλωσε ότι η λύση του προβλήματος δεν είναι να περιοριστεί το δικαίωμα της οπλοκατοχής αλλά να επεκταθεί για να συμπεριλάβει και τους εκπαιδευτικούς που θα πυροβολούν τους εκάστοτε διασαλευμένους μακελάρηδες.
Δεν έχει νόημα να συνεχίσουμε. Υπάρχει όμως μια διάσταση της συζήτησης που αξίζει να την αναδείξουμε επειδή επηρεάζει έμμεσα το πώς σκεφτόμαστε ορισμένα πράγματα. Συνοπτικά είναι η εξής: Ο προοδευτικός λόγος περί ελευθερίας, αυτοπροσδιορισμού και δικαιωμάτων επιδέχεται διαφορετικές αναγνώσεις. Αυτό φάνηκε καθαρά στο πώς αντέδρασαν οι οπαδοί του Τραμπ στα μέτρα που θέσπισαν οι υγειονομικές αρχές για να αντιμετωπιστεί η πανδημία του Cοvid. Κραυγάζοντας το σύνθημα ότι «μόνο εγώ δικαιούμαι να αποφασίζω για το σώμα μου», οι ακροδεξιοί, που θέλουν να περιοριστεί ή και να καταργηθεί εντελώς το δικαίωμα στην άμβλωση των γυναικών, αρνήθηκαν τις μάσκες και τα εμβόλια. Πώς είναι δυνατόν δύο διαμετρικά αντίθετοι τρόποι σκέψης να υιοθετούν το ίδιο σύνθημα;
Κάτι ανάλογο ισχύει και για την οπλοκατοχή. Πρόκειται για συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα, το οποίο, απηχώντας τους προβληματισμούς στις νεογέννητες Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη του 18ου αιώνα, θεώρησε τις τοπικές κοινότητες αντίβαρο στον ενδεχόμενο αυταρχισμό της κεντρικής κυβέρνησης. Ετσι εξηγείται το δικαίωμα στην οπλοκατοχή. Ομως, στο όνομα μιας αρχής που θεσπίστηκε για να προστατεύσει τους πολίτες από την τυραννία, ο όχλος των ακροδεξιών που εισέβαλε στον Καπιτώλιο και οι ρατσιστές που περιφέρονται πάνοπλοι θέλουν να καταλύσουν τη δημοκρατία. Διότι η οπλοκατοχή δεν τροφοδοτεί μόνο μια επιχειρηματική δραστηριότητα που αποφέρει γιγάντια κέρδη· είναι επίσης, και κυρίως, η διαστρέβλωση ενός δικαιώματος που επικαλούνται όσοι απειλούν το αγαθό το οποίο υποτίθεται ότι προασπίζονται.
Βάζοντας κατά μέρος το γνωστό και αγοραίο κλισέ ότι η Ακρα Αριστερά και η Ακρα Δεξιά συναντώνται, μήπως οι δικοί μας αντιεξουσιαστές και δικαιωματιστές πρέπει να σκεφτούν ότι οι διακηρύξεις και τα συνθήματα ακούγονται ωραία και αγωνιστικά αλλά δεν είναι καθαρές και απόλυτες αξίες και γι’ αυτό ίσως χρειάζονται περαιτέρω επεξεργασία και εμβάθυνση; Λόγου χάριν η έγκυος γυναίκα πρέπει όντως να αποφασίσει η ίδια αν θα κάνει άμβλωση, αλλά ο ανεμβολίαστος εν μέσω πανδημίας δεν δικαιούται να κυκλοφορεί χωρίς μάσκα διότι αυτό μπορεί να βλάψει τα σώματα των συνανθρώπων του. Η ένταξη του ατόμου στην κοινωνία συνεπάγεται και υποχρεώσεις. Λ.χ. έχω το δικαίωμα να καπνίζω πέντε πακέτα την ημέρα στο σπίτι μου αλλά όχι σε κλειστούς δημόσιους χώρους. Οπως επίσης έχω το δικαίωμα να πίνω όσα μπουκάλια ουίσκι τραβάει η ψυχή μου, αλλά όχι να οδηγώ μεθυσμένος.
Σε τελική ανάλυση, η αντίσταση στις απαγορεύσεις που επιβάλλονται διά νόμου μπορεί να σημαίνει δύο διαφορετικές αντιδράσεις που συχνά συγχέονται: σύμφωνα με τη μία, απορρίπτουμε τον νόμο επειδή τον θεωρούμε κακό και προσπαθούμε να τον αλλάξουμε. Και σύμφωνα με την άλλη, η οποία δεν δηλώνεται ανοιχτά, απορρίπτουμε τον νόμο επειδή είναι νόμος. Εχω την αίσθηση ότι μερικές φορές οι αντιεξουσιαστές και οι πιο ακραίοι δικαιωματιστές που ομνύουν στον αυτοπροσδιορισμό ως απόλυτη αξία επιλέγουν τη δεύτερη.
Ας βάλουμε όμως κατά μέρος τις θεωρητικές συζητήσεις που συχνά δεν καταλήγουν πουθενά. Το μείζον πρόβλημα σήμερα είναι ότι στον αχαρτογράφητο 21ο αιώνα, οι κατηγορίες της σκέψης μέσα από τις οποίες διαβάζαμε τον εαυτό μας και τα πράγματα έχουν αρχίσει να φθίνουν. Κι ενώ μας περιβάλλει αυτή η ατμόσφαιρα αμηχανίας και απραξίας, όπου η άρνηση έχει γίνει αυταξία, η Ακροδεξιά, όχι όπως την ορίζουμε στις ευτελείς κομματικές κόντρες μας, αλλά η πραγματική, η μάχιμη Ακροδεξιά, έχει σηκώσει κεφάλι σε ολόκληρο τον κόσμο και μας απειλεί άμεσα. Και το κατόρθωσε υιοθετώντας και ταυτόχρονα διαστρέφοντας κάποιες γενικές αρχές που εισήγαγε η Αριστερά χωρίς όμως να τις ψάξει όσο θα ’πρεπε.
