Πόσο πάει το μαλλί;
Διονύσης Γουσέτης, Αυγή, Δημοσιευμένο: 2007-03-03
Η διάσημη 25χρονη τραγουδίστρια Μπρίτνεϋ Σπίαρς για κάποιους δικούς της λόγους ξύρισε το κεφάλι της. Και το κομμωτήριο έβγαλε στον πλειστηριασμό τα κομμένα μαλλιά της, με πρώτη τιμή προσφοράς 1 εκ. δολάρια! Αν αυτό δεν σας φαίνεται εξωφρενικό, σας θυμίζω ότι κάποια μεταχειρισμένα ρούχα, μεταχειρισμένα εσώρρουχα, μια μεταχειρισμένη κατσαρόλα, ένα χειρόγραφο σημείωμα, ένα ζευγάρι γυαλιά από ταρταρούγα και ένας πίνακας ζωγραφικής του 18ου αιώνα με θέμα την ‘Αγία Οικογένεια’, «έπιασαν» το 1990 δυο εκατομμυρία Ευρώ σε δημοπρασία. Η αξία των ευτελών αυτών πραγμάτων βρίσκεται στο πρόσωπο που τα μεταχειρίστηκε. Πρόκειται για τη Μαρία Κάλλας. Τα είχε στην αποθήκη του ο πρώην σύζυγός της Τζιοβάνι Μενεγκίνι. Το 1982 τα πούλησε σε Ιταλό συλλέκτη. Μάλιστα, ο πίνακας ήταν δώρο του ιδίου προς τη Μαρία! Τον δώρισε, τον κληρονόμησε (ίσως πλιατσικολόγησε, αφού δεν ήταν νόμιμος κληρονόμος) και τον πούλησε με καπέλο την υπεραξία που δημιούργησε η αξία χρήσης. Ο συλλέκτης, με τη σειρά του, τα άφησε να «σιτέψουν» άλλα οκτώ χρόνια, ώστε να αποκτήσουν πρόσθετη υπεραξία, και τα έβγαλε στο σφυρί. Από «υπερβολική αγάπη προς τη Μαρία», όπως ξεδιάντροπα ισχυρίστηκε. Η ασέβεια και η τυμβωρυχία δεν έχουν όρια. Η Κάλλας, επειδή προφανώς σιχαινόταν το φετιχισμό, ζήτησε να μην υπάρξει τάφος γι’ αυτήν, αλλά η στάχτη της να σκορπιστεί στο Αιγαίο, όπως και έγινε.
Ο φετιχισμός είναι παμπάλαια ανθρώπινη αδυναμία. Έχει πολλά ονόματα, όπως ειδωλολατρία, ανιμισμός, τοτεμισμός. Πρόκειται για τη λατρεία άψυχων αντικειμένων, που θεωρούνται ιερά, και αποτελεί την πιο πρωτόγονη μορφή θρησκείας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι μετέπειτα θρησκείες είναι απαλλαγμένες από αυτόν (παράδειγμα η υποδοχή εικόνας με τιμές αρχηγού κράτους).
Η ανθρωπότητα προχώρησε, αλλά δεν μπόρεσε να απαλλαγεί από τον φετιχισμό. Η γαλλική επανάσταση, προϊόν του διαφωτισμού και του ορθολογισμού, κατέστρεψε πολλές ιδεοληψίες, αλλά ο φετιχισμός επέζησε, διευρυμένος μάλιστα: η λατρεία άψυχων αντικειμένων επεκτάθηκε πέρα από τη θεώρησή τους ως ιερών. Στον πρώτο τόμο του «κεφαλαίου», ο Μαρξ περιγράφει τον φετιχισμό του εμπορεύματος: η αξία χρήσης ενός αντικειμένου δεν έχει καμία σχέση με την ανταλλακτική του αξία (την τιμή πωλήσεως). Τα γυαλιά της Κάλλας, που δεν έχουν καμιά αξία χρήσης, έχουν πολλαπλάσια ανταλλακτική αξία από ένα ποδήλατο. Επιπλέον, η ανταλλακτική αξία έφτασε να καθορίζει και τις κοινωνικές σχέσεις. Ο κάτοχος αυτοκινήτου Πόρσε δεν θεωρείται απλά πλουσιότερος από τον κάτοχο κοινού αυτοκινήτου. Η Πόρσε δίνει περισσότερο κύρος και στις οποιεσδήποτε απόψεις του. Το εμπόρευμα προσδίδει ειδικές δυνατότητες στον κάτοχό του, πέρα από τη χρησιμότητά του. Μοιάζει να αποκτά ανθρώπινες ιδιότητες, τέτοιες που ενίοτε το καθιστούν αξία συγκρίσιμη με την ανθρώπινη ζωή. Ακόμα, η διαφήμιση προσέδωσε στο εμπόρευμα ιδιότητες μυστικιστικές. Ωθεί τον καταναλωτή στην αγορά του, όχι για κάποια χρήση που θα ευκολύνει τη ζωή του, αλλά σαν στοιχείο που θα συμβάλει στην προσωπική του ταυτότητα.
Ο Γκυ Ντεμπόρ επεξέτεινε την έννοια του φετιχισμού στο θέαμα, εισάγοντας την έννοια της «εικονικής πραγματικότητας»: οι διαπροσωπικές σχέσεις παρομοιάζονται σε σχέσεις μεταξύ των εικόνων και αντιστρόφως.
Αργότερα, ο Φρόυντ δανείστηκε τον όρο φετιχισμός για να περιγράψει την «παραφιλία», φαινόμενο κατά το οποίο λατρεύουμε όχι το άτομο, ούτε καν το σώμα του. Λατρεύουμε (=ερεθιζόμαστε σεξουαλικά από) άψυχα εξαρτήματά του: ρούχα, παπούτσια κλπ.
Τέλος, φετιχισμός παρατηρείται και στις ιδέες. Ορισμένες ιδέες αποτελούν αντικείμενο λατρείας και δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν ορθολογικά. Συνώνυμα αυτού του φετιχισμού είναι οι λέξεις πίστη, δόγμα, ιδεοληψία. Πίστευε και μη ερεύνα, λένε οι χριστιανοί. Θύμα του φετιχισμού έγινε και η ιδέα του μαρξισμού ή γενικότερα της αριστεράς. Λατρεύεται σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο εικονοκλάστης Μαρξ αναγκάστηκε να δηλώσει ότι... δεν είναι μαρξιστής. Αρκεί μια ιδέα ή μια δράση να καταγραφεί ως μαρξιστική ή ως αριστερή από τους ιερείς που κατέχουν το «αριστερόμετρο», για να τεθεί στο απυρόβλητο της κριτικής.
Η μοντέρνα ψυχολογία θεωρεί ότι ο φετιχισμός είναι αποτέλεσμα είτε της ανασφάλειας είτε κάποιας τραυματικής εμπειρίας, που οδηγεί στην υπερβολική -μέχρις εξάρτησης- έννοια του ανήκειν. Όσο περισσότερο το υποκείμενο είναι ανασφαλές, τόσο περισσότερο είναι εξαρτημένο από το ανήκειν και δεν μπορεί να απαλλαγεί από αυτό. Αλλοιώνεται δηλαδή η ανεξαρτησία της σκέψης του, ο ορθολογισμός του.
Απαιτείται πολύς χρόνος και πολύς κόπος για να απαλλαγεί το ανθρώπινο γένος από την υποκουλτούρα του φετιχισμού, που το συντροφεύει από τα πρώτα του βήματα. Μέχρι τότε, κάποιοι θα πληρώνουν τα μαλλιά της κεφαλής τους για το μαλλί της Μπρίτνεϋ και κάποιοι άλλοι θα παραμυθιάζονται με αριστερές ιδεοληψίες.
E-mail: diongous@central.ntua.gr
Ο φετιχισμός είναι παμπάλαια ανθρώπινη αδυναμία. Έχει πολλά ονόματα, όπως ειδωλολατρία, ανιμισμός, τοτεμισμός. Πρόκειται για τη λατρεία άψυχων αντικειμένων, που θεωρούνται ιερά, και αποτελεί την πιο πρωτόγονη μορφή θρησκείας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι μετέπειτα θρησκείες είναι απαλλαγμένες από αυτόν (παράδειγμα η υποδοχή εικόνας με τιμές αρχηγού κράτους).
Η ανθρωπότητα προχώρησε, αλλά δεν μπόρεσε να απαλλαγεί από τον φετιχισμό. Η γαλλική επανάσταση, προϊόν του διαφωτισμού και του ορθολογισμού, κατέστρεψε πολλές ιδεοληψίες, αλλά ο φετιχισμός επέζησε, διευρυμένος μάλιστα: η λατρεία άψυχων αντικειμένων επεκτάθηκε πέρα από τη θεώρησή τους ως ιερών. Στον πρώτο τόμο του «κεφαλαίου», ο Μαρξ περιγράφει τον φετιχισμό του εμπορεύματος: η αξία χρήσης ενός αντικειμένου δεν έχει καμία σχέση με την ανταλλακτική του αξία (την τιμή πωλήσεως). Τα γυαλιά της Κάλλας, που δεν έχουν καμιά αξία χρήσης, έχουν πολλαπλάσια ανταλλακτική αξία από ένα ποδήλατο. Επιπλέον, η ανταλλακτική αξία έφτασε να καθορίζει και τις κοινωνικές σχέσεις. Ο κάτοχος αυτοκινήτου Πόρσε δεν θεωρείται απλά πλουσιότερος από τον κάτοχο κοινού αυτοκινήτου. Η Πόρσε δίνει περισσότερο κύρος και στις οποιεσδήποτε απόψεις του. Το εμπόρευμα προσδίδει ειδικές δυνατότητες στον κάτοχό του, πέρα από τη χρησιμότητά του. Μοιάζει να αποκτά ανθρώπινες ιδιότητες, τέτοιες που ενίοτε το καθιστούν αξία συγκρίσιμη με την ανθρώπινη ζωή. Ακόμα, η διαφήμιση προσέδωσε στο εμπόρευμα ιδιότητες μυστικιστικές. Ωθεί τον καταναλωτή στην αγορά του, όχι για κάποια χρήση που θα ευκολύνει τη ζωή του, αλλά σαν στοιχείο που θα συμβάλει στην προσωπική του ταυτότητα.
Ο Γκυ Ντεμπόρ επεξέτεινε την έννοια του φετιχισμού στο θέαμα, εισάγοντας την έννοια της «εικονικής πραγματικότητας»: οι διαπροσωπικές σχέσεις παρομοιάζονται σε σχέσεις μεταξύ των εικόνων και αντιστρόφως.
Αργότερα, ο Φρόυντ δανείστηκε τον όρο φετιχισμός για να περιγράψει την «παραφιλία», φαινόμενο κατά το οποίο λατρεύουμε όχι το άτομο, ούτε καν το σώμα του. Λατρεύουμε (=ερεθιζόμαστε σεξουαλικά από) άψυχα εξαρτήματά του: ρούχα, παπούτσια κλπ.
Τέλος, φετιχισμός παρατηρείται και στις ιδέες. Ορισμένες ιδέες αποτελούν αντικείμενο λατρείας και δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν ορθολογικά. Συνώνυμα αυτού του φετιχισμού είναι οι λέξεις πίστη, δόγμα, ιδεοληψία. Πίστευε και μη ερεύνα, λένε οι χριστιανοί. Θύμα του φετιχισμού έγινε και η ιδέα του μαρξισμού ή γενικότερα της αριστεράς. Λατρεύεται σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο εικονοκλάστης Μαρξ αναγκάστηκε να δηλώσει ότι... δεν είναι μαρξιστής. Αρκεί μια ιδέα ή μια δράση να καταγραφεί ως μαρξιστική ή ως αριστερή από τους ιερείς που κατέχουν το «αριστερόμετρο», για να τεθεί στο απυρόβλητο της κριτικής.
Η μοντέρνα ψυχολογία θεωρεί ότι ο φετιχισμός είναι αποτέλεσμα είτε της ανασφάλειας είτε κάποιας τραυματικής εμπειρίας, που οδηγεί στην υπερβολική -μέχρις εξάρτησης- έννοια του ανήκειν. Όσο περισσότερο το υποκείμενο είναι ανασφαλές, τόσο περισσότερο είναι εξαρτημένο από το ανήκειν και δεν μπορεί να απαλλαγεί από αυτό. Αλλοιώνεται δηλαδή η ανεξαρτησία της σκέψης του, ο ορθολογισμός του.
Απαιτείται πολύς χρόνος και πολύς κόπος για να απαλλαγεί το ανθρώπινο γένος από την υποκουλτούρα του φετιχισμού, που το συντροφεύει από τα πρώτα του βήματα. Μέχρι τότε, κάποιοι θα πληρώνουν τα μαλλιά της κεφαλής τους για το μαλλί της Μπρίτνεϋ και κάποιοι άλλοι θα παραμυθιάζονται με αριστερές ιδεοληψίες.
E-mail: diongous@central.ntua.gr
