Ανιστόρητη ιστορία
Γιώργος Γιαννουλόπουλος, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2004-12-15
Τελικά ό,τι και να λένε, ο Μέγας Αλέξανδρος είναι διαχρονικός. Οταν βρισκόταν εν ζωή, επισφράγισε την οριστική παρακμή του ελληνικού κλασικού πολιτισμού, ο οποίος, ως γνωστόν, άνθισε στο νότιο άκρο της χερσονήσου. Σήμερα, 24 αιώνες μετά τον θάνατό του, καταφέρνει να απορρυθμίσει τη σκέψη όσων καμαρώνουν ως απόγονοί του. Νομίζω ότι δεν υπάρχει άλλη ιστορική προσωπικότητα που να στάθηκε η αφορμή για τόσες και τόσο χοντροκομμένες ανοησίες.
Τελευταία είχαμε ξανά την ευκαιρία να το διαπιστώσουμε. Επειτα από ανάπαυλα μερικών ετών, το περιβόητο «Μακεδονικό» επανήλθε στο προσκήνιο, όταν οι Αμερικανοί αποφάσισαν να ονομάσουν την ακατανόμαστη σκέτα «Δημοκρατία της Μακεδονίας». Τη φορά αυτή όμως οι αντιδράσεις ήταν μάλλον ήπιες. (Δηλαδή ο κ. Παπαθεμελής επανέλαβε τις ίδιες ολέθριες απόψεις του - απλώς δεν επέμεινε.) Και ενώ η θύελλα κόπασε, επειδή το πανελλήνιο αποφάσισε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με πρωτοφανή ψυχραιμία, ήρθε καπάκι η τανία του Ολιβερ Στόουν, η οποία μας απασχόλησε εβδομάδες ολόκληρες πριν ακόμα προβληθεί. Μήπως ο Αμερικανός σκηνοθέτης αμφισβητεί την ελληνικότητα του Αλέξανδρου και της Μακεδονίας μας; Μήπως παραχαράσσεται ξανά από τους επίβουλους ξένους η ένδοξη ιστορία μας; Μήπως - οποία φρικτή συκοφαντία!- αμφισβητείται ο ανδρισμός του;
Τελικά η ταινία προβλήθηκε -και μάλιστα τα πήγε πολύ καλά με όλη αυτή τη δωρεάν διαφήμιση- χωρίς να επιβεβαιωθούν οι υποψίες περί ανθελληνισμού. Φυσικά ενστάσεις διατυπώθηκαν και ακούστηκαν διάφορα σχόλια, από τα οποία μου έμεινε εκείνο που άκουσα από το στόμα του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, ο σεβάσμιος ιεράρχης κατέθεσε την άποψη ότι η ιδιότητα του στρατηλάτη είναι ασύμβατη με την τάση που ο προκαθήμενος της Ελλαδικής Εκκλησίας, με τη γνωστή του ευρύνοια, είχε χαρακτηρίσει προσφάτως «κουσούρι». Ο κ. Ανθιμος, αν θυμάμαι καλά, μας υπενθύμισε ότι είχε σπουδάσει και φιλολογία στο πανεπιστήμιο, χωρίς όμως να μάθει ότι ο Ιούλιος Καίσαρας, ένας άλλος μεγάλος στρατηλάτης, έχει μείνει στην ιστορία ως «άνδρας όλων των γυναικών και γυναίκα όλων των ανδρών στη Ρώμη». Παρέλειψε, επίσης, να μας πει ποιες άλλες ιδιότητες ή επαγγέλματα κρίνονται ασύμβατα με την επάρατο ομοφυλοφιλία. Ομολογώ πως πολύ θα ήθελα να ακούσω την άποψή του επ’ αυτού.
Οσον αφορά όμως το «εθνικό» ζήτημα, μάλλον τα πήγαμε καλά στην ταινία. Μπορεί να ακούστηκε κάμποσες φορές η λέξη Μακεδονία (χωρίς επιθετικό προσδιορισμό), αλλά εκείνο που μας έσωσε ήταν η εκ βαθέων κραυγή του Αλέξανδρου στα Γαυγάμηλα «για τη δόξα της Ελλάδας». Οι τηλεοπτικοί ειδικοί δήλωσαν ικανοποιημένοι, και η τιμή του έθνους απεκατεστάθη. Ωστόσο είναι τουλάχιστον παράδοξο ότι εκείνοι που επιμόνως ζητούσαν αποδείξεις για την αμφιφυλοφιλία του Αλέξανδρου δέχθηκαν ως απολύτως τεκμηριωμένο το εν λόγω σημείο στο σενάριο, το οποίο, φυσικά, δεν στηρίζεται σε καμία πηγή. Απλώς τους άρεσε. Κι όταν στους Ελληνες αρέσει κάτι, αποφεύγουν να το ψάξουν.
Δεν είναι όμως εκεί το πρόβλημα. Ο συζητήσεις για τον χολιγουντιανό Αλέξανδρο έφεραν στην επιφάνεια ένα στοιχείο δομικό, το οποίο δεν χρησιμοποίησαν μόνο οι παραθυράκηδες, αλλά λειτουργεί ως υπόβαθρο διαφόρων θεωριών που έχουν κατά καιρούς υποστηρίξει σημαντικοί διανοούμενοι και λογοτέχνες στην Ελλάδα. Ο τρόπος που σκέπτονται έχει περίπου ως εξής: αν ανατρέχοντας στις πηγές ανακαλύψουν μια λέξη, μια έννοια ή κάτι άλλο που χρησιμοποιούμε και σήμερα, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η συγκεκριμένη λέξη ή έννοια έχει και τότε και τώρα το ίδιο νόημα. Δηλαδή, έχει επιβιώσει αυτούσια, και έτσι η αδιάλειπτη «συνέχεια του ελληνισμού» αποδεικνύεται περίτρανα σε πείσμα του κάθε ανθέλληνα. Πρόκειται όχι μόνο για παιδαριώδες λάθος, αλλά για ένα ιδεολόγημα το οποίο καταργεί την Ιστορία ακριβώς επειδή την επικαλείται συνεχώς.
Γιατί απλούστατα ο αριθμός των λέξεων ή των εννοιών είναι πεπερασμένος. Το νόημά τους όμως αποδεικνύεται πολλαπλάσιο, εφόσον δεν παραμένει ποτέ σταθερό. Το νόημα αλλάζει ανάλογα με τα ιστορικά συμφραζόμενα. Και αυτή ακριβώς η αλλαγή συνιστά την Ιστορία. Οσο παράξενο και να φαίνεται στους υπέρμαχους της διαχρονικής ελληνικότητας, η Ιστορία δεν έχει να κάνει με πράγματα που αντιστέκονται στον ιστορικό χρόνο.
Για να έρθουμε στην επίμαχη ταινία, το ζητούμενο δεν είναι να εντοπίσουμε τη λέξη «Ελληνας» ή «Μακεδόνας» σε κάποια αρχαία κείμενα, αλλά να ανασυνθέσουμε το νόημα που είχαν οι εν λόγω όροι στο μυαλό εκείνων που, κατά καιρούς, τους χρησιμοποίησαν. Κι αν το κάνουμε, θα διαπιστώσουμε ότι το νόημα έχει αλλάξει. Η λέξη «Ελληνας» είναι μία· οι σημασίες της πολλές. Γι’ αυτό και η Ιστορία είναι ένα είδος μετάφρασης εννοιών, που για τον αδαή φαίνονται ταυτόσημες. Συνεπώς, τα επιεικώς αφελή συμπεράσματα που με τόση ευκολία αντλούμε δείχνουν μόνο την ιδρυτική αντίφαση της νεότερης Ελλάδας, που είναι η ανιστόρητη χρήση της Ιστορίας.
Τελευταία είχαμε ξανά την ευκαιρία να το διαπιστώσουμε. Επειτα από ανάπαυλα μερικών ετών, το περιβόητο «Μακεδονικό» επανήλθε στο προσκήνιο, όταν οι Αμερικανοί αποφάσισαν να ονομάσουν την ακατανόμαστη σκέτα «Δημοκρατία της Μακεδονίας». Τη φορά αυτή όμως οι αντιδράσεις ήταν μάλλον ήπιες. (Δηλαδή ο κ. Παπαθεμελής επανέλαβε τις ίδιες ολέθριες απόψεις του - απλώς δεν επέμεινε.) Και ενώ η θύελλα κόπασε, επειδή το πανελλήνιο αποφάσισε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με πρωτοφανή ψυχραιμία, ήρθε καπάκι η τανία του Ολιβερ Στόουν, η οποία μας απασχόλησε εβδομάδες ολόκληρες πριν ακόμα προβληθεί. Μήπως ο Αμερικανός σκηνοθέτης αμφισβητεί την ελληνικότητα του Αλέξανδρου και της Μακεδονίας μας; Μήπως παραχαράσσεται ξανά από τους επίβουλους ξένους η ένδοξη ιστορία μας; Μήπως - οποία φρικτή συκοφαντία!- αμφισβητείται ο ανδρισμός του;
Τελικά η ταινία προβλήθηκε -και μάλιστα τα πήγε πολύ καλά με όλη αυτή τη δωρεάν διαφήμιση- χωρίς να επιβεβαιωθούν οι υποψίες περί ανθελληνισμού. Φυσικά ενστάσεις διατυπώθηκαν και ακούστηκαν διάφορα σχόλια, από τα οποία μου έμεινε εκείνο που άκουσα από το στόμα του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, ο σεβάσμιος ιεράρχης κατέθεσε την άποψη ότι η ιδιότητα του στρατηλάτη είναι ασύμβατη με την τάση που ο προκαθήμενος της Ελλαδικής Εκκλησίας, με τη γνωστή του ευρύνοια, είχε χαρακτηρίσει προσφάτως «κουσούρι». Ο κ. Ανθιμος, αν θυμάμαι καλά, μας υπενθύμισε ότι είχε σπουδάσει και φιλολογία στο πανεπιστήμιο, χωρίς όμως να μάθει ότι ο Ιούλιος Καίσαρας, ένας άλλος μεγάλος στρατηλάτης, έχει μείνει στην ιστορία ως «άνδρας όλων των γυναικών και γυναίκα όλων των ανδρών στη Ρώμη». Παρέλειψε, επίσης, να μας πει ποιες άλλες ιδιότητες ή επαγγέλματα κρίνονται ασύμβατα με την επάρατο ομοφυλοφιλία. Ομολογώ πως πολύ θα ήθελα να ακούσω την άποψή του επ’ αυτού.
Οσον αφορά όμως το «εθνικό» ζήτημα, μάλλον τα πήγαμε καλά στην ταινία. Μπορεί να ακούστηκε κάμποσες φορές η λέξη Μακεδονία (χωρίς επιθετικό προσδιορισμό), αλλά εκείνο που μας έσωσε ήταν η εκ βαθέων κραυγή του Αλέξανδρου στα Γαυγάμηλα «για τη δόξα της Ελλάδας». Οι τηλεοπτικοί ειδικοί δήλωσαν ικανοποιημένοι, και η τιμή του έθνους απεκατεστάθη. Ωστόσο είναι τουλάχιστον παράδοξο ότι εκείνοι που επιμόνως ζητούσαν αποδείξεις για την αμφιφυλοφιλία του Αλέξανδρου δέχθηκαν ως απολύτως τεκμηριωμένο το εν λόγω σημείο στο σενάριο, το οποίο, φυσικά, δεν στηρίζεται σε καμία πηγή. Απλώς τους άρεσε. Κι όταν στους Ελληνες αρέσει κάτι, αποφεύγουν να το ψάξουν.
Δεν είναι όμως εκεί το πρόβλημα. Ο συζητήσεις για τον χολιγουντιανό Αλέξανδρο έφεραν στην επιφάνεια ένα στοιχείο δομικό, το οποίο δεν χρησιμοποίησαν μόνο οι παραθυράκηδες, αλλά λειτουργεί ως υπόβαθρο διαφόρων θεωριών που έχουν κατά καιρούς υποστηρίξει σημαντικοί διανοούμενοι και λογοτέχνες στην Ελλάδα. Ο τρόπος που σκέπτονται έχει περίπου ως εξής: αν ανατρέχοντας στις πηγές ανακαλύψουν μια λέξη, μια έννοια ή κάτι άλλο που χρησιμοποιούμε και σήμερα, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η συγκεκριμένη λέξη ή έννοια έχει και τότε και τώρα το ίδιο νόημα. Δηλαδή, έχει επιβιώσει αυτούσια, και έτσι η αδιάλειπτη «συνέχεια του ελληνισμού» αποδεικνύεται περίτρανα σε πείσμα του κάθε ανθέλληνα. Πρόκειται όχι μόνο για παιδαριώδες λάθος, αλλά για ένα ιδεολόγημα το οποίο καταργεί την Ιστορία ακριβώς επειδή την επικαλείται συνεχώς.
Γιατί απλούστατα ο αριθμός των λέξεων ή των εννοιών είναι πεπερασμένος. Το νόημά τους όμως αποδεικνύεται πολλαπλάσιο, εφόσον δεν παραμένει ποτέ σταθερό. Το νόημα αλλάζει ανάλογα με τα ιστορικά συμφραζόμενα. Και αυτή ακριβώς η αλλαγή συνιστά την Ιστορία. Οσο παράξενο και να φαίνεται στους υπέρμαχους της διαχρονικής ελληνικότητας, η Ιστορία δεν έχει να κάνει με πράγματα που αντιστέκονται στον ιστορικό χρόνο.
Για να έρθουμε στην επίμαχη ταινία, το ζητούμενο δεν είναι να εντοπίσουμε τη λέξη «Ελληνας» ή «Μακεδόνας» σε κάποια αρχαία κείμενα, αλλά να ανασυνθέσουμε το νόημα που είχαν οι εν λόγω όροι στο μυαλό εκείνων που, κατά καιρούς, τους χρησιμοποίησαν. Κι αν το κάνουμε, θα διαπιστώσουμε ότι το νόημα έχει αλλάξει. Η λέξη «Ελληνας» είναι μία· οι σημασίες της πολλές. Γι’ αυτό και η Ιστορία είναι ένα είδος μετάφρασης εννοιών, που για τον αδαή φαίνονται ταυτόσημες. Συνεπώς, τα επιεικώς αφελή συμπεράσματα που με τόση ευκολία αντλούμε δείχνουν μόνο την ιδρυτική αντίφαση της νεότερης Ελλάδας, που είναι η ανιστόρητη χρήση της Ιστορίας.
