Η ταυτότητα ως πολιτική
Γιώργος Γιανουλόπουλος, Ελευθεροτυπία, Δημοσιευμένο: 2005-01-11
Πολύ συχνά, όποτε μιλάω με φίλους που ανήκουν στη λεγόμενη αριστερή πτέρυγα του Συνασπισμού, συμβαίνει το εξής παράδοξο: όσο μένουμε στα γενικά, συμφωνούμε· όταν όμως περάσουμε στα ειδικά, διαφωνούμε και έντονα μάλιστα. Η πρώτη μου σκέψη ήταν ότι εφόσον η αφηρημένη αρχή δεν συνδέεται αυτονόητα με την επιμέρους εφαρμογή της, μοιραία προκύπτουν διχογνωμίες. Τελικά όμως διαπίστωσα ότι τις περισσότερες φορές κάτι άλλο συμβαίνει: οι συνομιλητές μου από ένα σημείο και μετά σταματούν να μιλούν πολιτικά -μολονότι ο λόγος τους παραμένει επιφανειακά πολιτικός- και απλώς καταθέτουν την ταυτότητα του αριστερού, στην οποία αποδίδουν ύψιστη σημασία. Δηλαδή δεν επιχειρηματολογούν πολιτικά, αλλά δηλώνουν έμμεσα ότι αριστεροί είναι και αριστεροί θα παραμείνουν, ό,τι και να γίνει.
Η πολιτική ένταξη συνεπάγεται μια αντίστοιχη πολιτική ταυτότητα. Ετσι γινόταν κι έτσι θα γίνεται πάντα. Η σχέση όμως ανάμεσα στην πολιτική και την ταυτότητα μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού» έχει υποστεί μια αλλοίωση που συχνά περνάει απαρατήρητη: στο παρελθόν η ιδιότητα του αριστερού ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με συγκεκριμένες πολιτικές προτάσεις που συνιστούσαν το πολιτικό της περιεχόμενο. Σήμερα για τους ολοένα και λιγότερους αριστερούς, και ιδίως για όσους ανήκουν στην «αριστερή» πτέρυγα του Συνασπισμού, σημασία έχει κυρίως η ταυτότητα. Η οποία περιορίζεται σε δύο αρνήσεις: η μία αρνείται τη συνεργασία με το ΠΑΣΟΚ και η άλλη την αγορά. Νομίζω ότι και οι δύο είναι εκ πρώτης όψεως εύλογες. Με δεδομένο το ιδεολογικό αδιέξοδο της Αριστεράς μετά το ’89, η σύμπλευση με το ΠΑΣΟΚ θα μετέτρεπε τον Συνασπισμό σε αμελητέα τάση μέσα στο εξίσου ανερμάτιστο κίνημα της συμμετοχικής δημοκρατίας. Σωστή ή λανθασμένη, αυτή είναι μια σκέψη πολιτική. Για τους «αριστερούς» του Συνασπισμού όμως η κόντρα με το ΠΑΣΟΚ έχει προσλάβει μεταφυσικές, δηλαδή απόλυτες διαστάσεις, πράγμα που δείχνει ότι η αγωνία για την υπαρξιακή ταυτότητα έχει υποκαταστήσει την πολιτική. Οσον αφορά την αγορά τώρα, είναι απολύτως λογικό η Αριστερά να ανησυχεί και να καταγγέλλει. Η καταγγελία της όμως γίνεται με όρους επιμελώς ασαφείς και φυσικά χωρίς αντιπρόταση και χωρίς απάντηση σε ερωτήματα όπως: ενοχλούν οι δυσλειτουργίες (σοσιαλδημοκρατική εκδοχή) ή το ίδιο σύστημα (ριζοσπαστική εκδοχή); Ο Συνασπισμός καταδικάζει την απόλυτα ελεύθερη αγορά ή την αγορά γενικώς; Κι αν ισχύει το πρώτο, πού τελειώνει η μεν και πού αρχίζει η δε; Τι προτείνει σήμερα, όταν η Ε.Ε. μάς ωθεί προς κατευθύνσεις που κρίνονται νεοφιλελεύθερες; Μήπως να φύγουμε; Μπορεί να κλείσει η ψαλίδα της ανισότητας και να διατηρηθεί στους ίδιους ρυθμούς η οικονομική ανάπτυξη;
Η τακτική του Α. Αλαβάνου ήταν απλή. Ανέβασε τον τόνο της φωνής του όταν διεκήρυξε τη «ριζοσπαστική» απόρριψη του συστήματος και απέκλεισε κάθε ενδεχόμενο συνεργασίας με το ΠΑΣΟΚ. Ηταν αρκετό για να επικρατήσει. Ο νέος αρχηγός του Συνασπισμού σωστά αντιλήφθηκε ότι τα περισσότερα μέλη του ήθελαν πάνω απ’ όλα να διατηρήσουν την ταυτότητα του αριστερού και όχι να δώσουν συγκεκριμένες απαντήσεις σε συγκεκριμένα πολιτικά ερωτήματα. Ηθελαν να πιστέψουν ότι τώρα έγιναν ακόμα πιο ριζοσπαστικά αριστεροί. Και αυτό ακριβώς τους πρόσφερε -την ανέξοδη δυνατότητα να αισθάνονται ηθικά ανώτεροι επειδή διατήρησαν επαυξημένη την αριστεροσύνη τους, την οποία ωστόσο αρνούνται πεισματικά να αποσαφηνίσουν. Ετσι το πολιτικό της περιεχόμενο υποκαταστάθηκε από την αυταρέσκεια και τις ισοπεδωτικές αναλύσεις: «Στα αριστερά μας το τείχος και στα δεξιά μας όλοι νεοφιλελεύθεροι. Μείναμε λίγοι αλλά καλοί!».
Από τα συμπεράσματα που έπονται διαλέγω τα πιο αποκαρδιωτικά. Πρώτον: όταν η λυδία λίθος της «ριζοσπαστικότητας» γίνεται τόσο στενή και ταυτόχρονα τόσο αφηρημένη, η πολιτική σημασία όλων των άλλων προβλημάτων υποβαθμίζεται. Τι σημασία έχει αν ο τάδε είναι Ελληναράς, σταλινικός, νάρκισσος, γραφικός ή αλλοπρόσαλλος; Οταν βρίζει το ΠΑΣΟΚ (ή, ακόμα καλύτερα, τον Σημίτη) κι όταν καταγγέλλει γενικώς και αορίστως την αγορά, είναι δικός μας.
Δεύτερον: το αίσθημα της ηθικής ανωτερότητας που αισθάνονται οι «ριζοσπάστες» έχει γίνει τόσο έντονο, ώστε το τελευταίο πράγμα που θα παραδεχθούν είναι η προφανέστατη ιδεολογική και πολιτική αφασία τους. Φυσικά, ούτε λόγος να γίνεται για απαντήσεις στα αμείλικτα πολιτικά ερωτήματα που θέτει η ζωή σήμερα.
Και τρίτον, για να επιστρέψουμε στο θέμα της ταυτότητας: αποτελεί θλιβερό γεγονός ότι ουδέποτε κατασκευάστηκε μια σαφής ταυτότητα του ανανεωτή αριστερού. Η ιδιότητα αυτή παρέμεινε θολή και εγκλωβισμένη σε μια γενικότερη έννοια αριστεροσύνης η οποία χωράει όλα τα αδέλφια ή τουλάχιστον τα ξαδέλφια: από τον αριστεριστή μέχρι τον Κνίτη. Μέσα σε αυτή την απολιτική σούπα ο Α. Αλαβάνος θα προσπαθήσει να βρει τις ρίζες της «ριζοσπαστικής» Αριστεράς, βάζοντας τέλος στο πιο ελπιδοφόρο κίνημα που γέννησε ποτέ αυτός ο χώρος. Ας το θυμηθούμε: να φτιάξουμε έναν καλύτερο, πιο δίκαιο κόσμο, διατηρώντας την κριτική σκέψη ζωντανή.
Η πολιτική ένταξη συνεπάγεται μια αντίστοιχη πολιτική ταυτότητα. Ετσι γινόταν κι έτσι θα γίνεται πάντα. Η σχέση όμως ανάμεσα στην πολιτική και την ταυτότητα μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού» έχει υποστεί μια αλλοίωση που συχνά περνάει απαρατήρητη: στο παρελθόν η ιδιότητα του αριστερού ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με συγκεκριμένες πολιτικές προτάσεις που συνιστούσαν το πολιτικό της περιεχόμενο. Σήμερα για τους ολοένα και λιγότερους αριστερούς, και ιδίως για όσους ανήκουν στην «αριστερή» πτέρυγα του Συνασπισμού, σημασία έχει κυρίως η ταυτότητα. Η οποία περιορίζεται σε δύο αρνήσεις: η μία αρνείται τη συνεργασία με το ΠΑΣΟΚ και η άλλη την αγορά. Νομίζω ότι και οι δύο είναι εκ πρώτης όψεως εύλογες. Με δεδομένο το ιδεολογικό αδιέξοδο της Αριστεράς μετά το ’89, η σύμπλευση με το ΠΑΣΟΚ θα μετέτρεπε τον Συνασπισμό σε αμελητέα τάση μέσα στο εξίσου ανερμάτιστο κίνημα της συμμετοχικής δημοκρατίας. Σωστή ή λανθασμένη, αυτή είναι μια σκέψη πολιτική. Για τους «αριστερούς» του Συνασπισμού όμως η κόντρα με το ΠΑΣΟΚ έχει προσλάβει μεταφυσικές, δηλαδή απόλυτες διαστάσεις, πράγμα που δείχνει ότι η αγωνία για την υπαρξιακή ταυτότητα έχει υποκαταστήσει την πολιτική. Οσον αφορά την αγορά τώρα, είναι απολύτως λογικό η Αριστερά να ανησυχεί και να καταγγέλλει. Η καταγγελία της όμως γίνεται με όρους επιμελώς ασαφείς και φυσικά χωρίς αντιπρόταση και χωρίς απάντηση σε ερωτήματα όπως: ενοχλούν οι δυσλειτουργίες (σοσιαλδημοκρατική εκδοχή) ή το ίδιο σύστημα (ριζοσπαστική εκδοχή); Ο Συνασπισμός καταδικάζει την απόλυτα ελεύθερη αγορά ή την αγορά γενικώς; Κι αν ισχύει το πρώτο, πού τελειώνει η μεν και πού αρχίζει η δε; Τι προτείνει σήμερα, όταν η Ε.Ε. μάς ωθεί προς κατευθύνσεις που κρίνονται νεοφιλελεύθερες; Μήπως να φύγουμε; Μπορεί να κλείσει η ψαλίδα της ανισότητας και να διατηρηθεί στους ίδιους ρυθμούς η οικονομική ανάπτυξη;
Η τακτική του Α. Αλαβάνου ήταν απλή. Ανέβασε τον τόνο της φωνής του όταν διεκήρυξε τη «ριζοσπαστική» απόρριψη του συστήματος και απέκλεισε κάθε ενδεχόμενο συνεργασίας με το ΠΑΣΟΚ. Ηταν αρκετό για να επικρατήσει. Ο νέος αρχηγός του Συνασπισμού σωστά αντιλήφθηκε ότι τα περισσότερα μέλη του ήθελαν πάνω απ’ όλα να διατηρήσουν την ταυτότητα του αριστερού και όχι να δώσουν συγκεκριμένες απαντήσεις σε συγκεκριμένα πολιτικά ερωτήματα. Ηθελαν να πιστέψουν ότι τώρα έγιναν ακόμα πιο ριζοσπαστικά αριστεροί. Και αυτό ακριβώς τους πρόσφερε -την ανέξοδη δυνατότητα να αισθάνονται ηθικά ανώτεροι επειδή διατήρησαν επαυξημένη την αριστεροσύνη τους, την οποία ωστόσο αρνούνται πεισματικά να αποσαφηνίσουν. Ετσι το πολιτικό της περιεχόμενο υποκαταστάθηκε από την αυταρέσκεια και τις ισοπεδωτικές αναλύσεις: «Στα αριστερά μας το τείχος και στα δεξιά μας όλοι νεοφιλελεύθεροι. Μείναμε λίγοι αλλά καλοί!».
Από τα συμπεράσματα που έπονται διαλέγω τα πιο αποκαρδιωτικά. Πρώτον: όταν η λυδία λίθος της «ριζοσπαστικότητας» γίνεται τόσο στενή και ταυτόχρονα τόσο αφηρημένη, η πολιτική σημασία όλων των άλλων προβλημάτων υποβαθμίζεται. Τι σημασία έχει αν ο τάδε είναι Ελληναράς, σταλινικός, νάρκισσος, γραφικός ή αλλοπρόσαλλος; Οταν βρίζει το ΠΑΣΟΚ (ή, ακόμα καλύτερα, τον Σημίτη) κι όταν καταγγέλλει γενικώς και αορίστως την αγορά, είναι δικός μας.
Δεύτερον: το αίσθημα της ηθικής ανωτερότητας που αισθάνονται οι «ριζοσπάστες» έχει γίνει τόσο έντονο, ώστε το τελευταίο πράγμα που θα παραδεχθούν είναι η προφανέστατη ιδεολογική και πολιτική αφασία τους. Φυσικά, ούτε λόγος να γίνεται για απαντήσεις στα αμείλικτα πολιτικά ερωτήματα που θέτει η ζωή σήμερα.
Και τρίτον, για να επιστρέψουμε στο θέμα της ταυτότητας: αποτελεί θλιβερό γεγονός ότι ουδέποτε κατασκευάστηκε μια σαφής ταυτότητα του ανανεωτή αριστερού. Η ιδιότητα αυτή παρέμεινε θολή και εγκλωβισμένη σε μια γενικότερη έννοια αριστεροσύνης η οποία χωράει όλα τα αδέλφια ή τουλάχιστον τα ξαδέλφια: από τον αριστεριστή μέχρι τον Κνίτη. Μέσα σε αυτή την απολιτική σούπα ο Α. Αλαβάνος θα προσπαθήσει να βρει τις ρίζες της «ριζοσπαστικής» Αριστεράς, βάζοντας τέλος στο πιο ελπιδοφόρο κίνημα που γέννησε ποτέ αυτός ο χώρος. Ας το θυμηθούμε: να φτιάξουμε έναν καλύτερο, πιο δίκαιο κόσμο, διατηρώντας την κριτική σκέψη ζωντανή.
