Κάποτε στην Ευρώπη

Ο Ιταλός πρωθυπουργός Ενρίκο Λέτα μπορεί να μην έφερε ειδήσεις για την ελάφρυνση του χρέους, ούτε του δικού μας ούτε του δικού του. Μίλησε, όμως, για την Ευρώπη της εργασίας, του πολιτισμού και της ελπίδας, την οποία όλοι αγαπάμε, στην οποία όλοι προσβλέπουμε και για την οποία όλοι προσευχόμεθα νυχθημερόν σε όποιον θεό κι αν πιστεύουμε. Αναφέρθηκε επίσης στην κοιτίδα του πολιτισμού - εμάς εννοούσε υποθέτω. Και γενικώς μας θύμισε άλλες, ωραίες εποχές, τότε που όποιος ξένος ηγέτης διέσχιζε τον εναέριο χώρο μας έστελνε κι ένα χαιρετισμό για να μας θυμίσει πως εκείνος θυμάται ακόμη πως εδώ γεννήθηκε ο Πλάτων, ο Σοφοκλής, ο Περικλής και λοιποί επιφανείς.

Αν εξαιρέσουμε τις προσπάθειες των χωρών του Νότου να αναζητήσουν τις πολιτισμικές προδιαγραφές μιας συμπεριφοράς που ο Βορράς απαξιώνει, αναρωτιέμαι τι σημασία έχουν όλα αυτά. Τι σημασία έχουν για μας, κυρίως όμως τι σημασία έχουν για την Ευρώπη. Μια Ευρώπη η οποία τις τελευταίες δεκαετίες έχει κάνει ό,τι περνάει από το χέρι της για να λογοκρίνει τα στοιχεία της πολιτισμικής της ταυτότητας. Και αναρωτιέμαι τι μπορεί να έχει στο μυαλό του ένας Ευρωπαίος ηγέτης όταν μιλάει για την Ευρώπη του πολιτισμού. Θα μου πείτε μπορεί και να μην έχει και τίποτε παραπάνω απ’ αυτό που έχουν οι δικοί μας όταν μας διαβεβαιώνουν ότι πρόκειται για τη βαριά βιομηχανία μας. Ο πολιτισμός είναι το κερασάκι που σου επιτρέπει ευφημισμούς, όπως να μιλάς για την Ευρώπη της εργασίας στη χώρα με το ενάμισι εκατομμύριο ανέργους ή για την Ευρώπη της ελπίδας σε έναν πληθυσμό που κοντεύει να κάνει την απελπισία ιδεολογία.

Υπάρχει μια εργαλειακή αντίληψη περί πολιτισμού. Και στη Γηραιά Ηπειρο η εργαλειακή αυτή αντίληψη έχει γίνει κυρίαρχη. Το μέτρο της είναι ο αριθμός των θεάτρων, οι κινηματογραφικές παραγωγές, τα βιβλία που εκδίδονται, τα φεστιβάλ μουσικής και το κοινό που τα παρακολουθεί. Στη Γαλλία, ας πούμε, εκδίδονται κάθε Σεπτέμβριο περίπου εξακόσια νέα μυθιστορήματα, με μετριοπαθείς υπολογισμούς. Η γαλλική λογοτεχνία, όμως, πάσχει από ατροφία και όταν σήμερα μιλάμε για την ακτινοβολία της αναφερόμαστε στους κλασικούς της. Στην Ιταλία κάθε κωμόπολη έχει και το δικό της λογοτεχνικό βραβείο.

Υπάρχει και μια ουσιαστική αντίληψη περί πολιτισμού. Και πάνω σ’ αυτήν στηρίχθηκε η ιδέα της κοινότητας των ευρωπαϊκών εθνών, πέρα από τις πολιτικές και τις θρησκευτικές διαφορές, τα σύνορα και τους αιματηρούς πολέμους. Η ευρωπαϊκή Ιστορία είναι γεμάτη αίμα και λάσπη. Από την Ιλιάδα ήδη, όταν ο Ομηρος δημιούργησε το ανθρώπινο σύμπαν. Και ο χριστιανισμός πρόσθεσε μπόλικο αίμα και μπόλικη λάσπη. Ομως τι θα ήταν η Ευρώπη χωρίς τις λεγεώνες του Καίσαρα και χωρίς τους θρησκευτικούς πολέμους; Και χωρίς τη Μεγάλη Στρατιά του Ναπολέοντα ή την εμπειρία του απόλυτου κακού που έσπειραν τα τεθωρακισμένα της Βέρμαχτ; Το «Πόλεμος και Ειρήνη» του Τολστόι, εκτός των άλλων, χάραξε τα όρια του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Σήμερα όλα αυτά μας μοιάζουν μακρινά και τα φοβόμαστε. Ο Ιταλός συγγραφέας Μπαρίκο μετέτρεψε την Ιλιάδα σε φιλειρηνική επιθεώρηση. Και με τη μεγαλύτερη άνεση αποποιηθήκαμε την πολιτισμική υπεροχή που έδωσε στους ευρωπαϊκούς αιώνες ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός. Αυτός ο κλασικός πολιτισμός που επιτρέπει σε μας τους Ελληνες να διαβάζουμε τον Φάουστ και να αισθανόμαστε πως ανήκουμε στον ίδιο πολιτισμικό χώρο με τον Γκαίτε, κι ας είναι κι από μετάφραση. Υπάρχει ευρωπαϊκή φυλή; Οχι. Οι Ελληνες δεν μιλούσαν για φυλή και το «ρωμαϊκό όνομα» του Τάκιτου, η ρωμαϊκή γνησιότητα, ήταν ένα σύμπλεγμα παιδείας και πολιτισμού. Μόνο και μόνο γι’ αυτό αξίζει να θυμόμαστε τους Ελληνες και τους Ρωμαίους τώρα που έχουμε παραδοθεί στην κοινότητα του ευρώ, την ανταλλακτική αξία μιας Ευρώπης χωρίς μνήμη.