Από την πολιτική εξαρτάται αν οδεύουμε σε ένα ευτυχές μέλλον ή σε επανάληψη των χειρότερων τραγωδιών που γνώρισε η ανθρωπότητα
Ζακ Αταλί, www.ppol.gr, Δημοσιευμένο: 2011-12-25
Βρισκόμαστε σε μια πολύ ιδιαίτερη στιγμή της οικονομικής κρίσης, που όμως έχει επίσης, κατά κάποιο τρόπο, κάτι το αυτονόητο. Λίγο πριν έρθω εδώ συνομιλούσα στο τηλέφωνο με μία από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες της κυβέρνησης των Αθηνών, για την κατάσταση της χώρας τους, που προφανώς είναι ταυτόχρονα τραγική, όσο και αναμενόμενη.
«Ο κόσμος σήμερα γνωρίζει τους ισχυρότερους ρυθμούς ανάπτυξης στην ιστορία του, 5% ετησίως, ενώ παράλληλα υπάρχουν όλα τα προαπαιτούμενα για μια ανάπτυξη ισχυρότατη και βιώσιμη!»
Ο κόσμος βρίσκεται σε μια εποχή πρωτοφανούς και βιώσιμης ανάπτυξης
Πώς γίνεται να έχουμε σήμερα κρίση, ανεπάρκεια των ευρωπαϊκών μηχανισμών, κρίση στις Ηνωμένες Πολιτείες και παράλληλα -και παραδόξως- να ζούμε σε μια συγκυρία που χαρακτηρίζεται παγκοσμίως από πολύ έντονους ρυθμούς ανάπτυξης; Ιδού η μεγάλη αντίφαση: ο κόσμος σήμερα γνωρίζει τους ισχυρότερους ρυθμούς ανάπτυξης στην ιστορία του, 5% ετησίως, ενώ επιπλέον υπάρχουν όλα τα προαπαιτούμενα για μια ανάπτυξη ισχυρότατη και βιώσιμη!
Οι παράγοντες της ανάπτυξης
Σας αναφέρω απλά πως τα επόμενα 30 χρόνια θα περάσουμε από τα 7 δις στα 9 δις τουλάχιστο κατοίκους στη Γη, με γιγάντιες αλλαγές, επιμήκυνση του προσδόκιμου επιβίωσης, πελώριες μετακινήσεις πληθυσμών, αυξανόμενη αστικοποίηση (που οδηγεί σε αύξηση του ενεργού πληθυσμού και άρα και της παραγωγής).
Διαθέτουμε σήμερα ανεπανάληπτο υλικό πλούτο (της τάξης των 500 τρις δολαρίων πάνω κάτω, όπου κάθε χρόνο προστίθενται περίπου άλλα 15 ως 20 τρις, πράγμα που δίνει όλο και μεγαλύτερα περιθώρια για επενδύσεις, ενώ επιπροσθέτως έχουμε όλο και λιγότερη βία, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουμε, και άρα όλο και λιγότερη καταστροφή του πλούτου αυτού λόγω πολέμων).
Ο τρίτος παράγοντας παραγωγής πλούτου, πρωτοφανής στην ιστορία, είναι η τεχνολογική πρόοδος, που επιταχύνεται με αδιανόητους ρυθμούς. Όλες οι προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις ήταν το αποτέλεσμα μιας μόνο τεχνολογικής επανάστασης (το 12ο αιώνα στη ναυσιπλοΐα, έκτοτε σε διάφορους άλλους τομείς). Αλλά σήμερα έχουμε τουλάχιστο τέσσερις αν όχι πέντε τεχνολογικές επαναστάσεις σε εξέλιξη:
Στις τεχνολογίες πληροφόρησης, που ξεκίνησαν να αναπτύσσονται σύμφωνα με το «νόμο του Μουρ» τη δεκαετία του ’60 μα σήμερα επιταχύνονται κι άλλο. Δεν έχουμε ακόμα δει τίποτα για τις επιπτώσεις όσων πρόκειται να συμβούν στο διαδίκτυο. Στην πληροφορική έχουμε μια σειρά τεράστιων αλλαγών που βρίσκονται σε εξέλιξη.
Ο δεύτερος τομέας όπου έχουμε μεγάλες αλλαγές (κι όπου επίσης παρατηρείται να ισχύει πια ο «νόμος του Μουρ») είναι η βιοτεχνολογία, που θα συνταράξει -έχει αρχίσει να συνταράσσει- την κτηνοτροφία, τη γεωργία, την ιατρική. Έχουμε εδώ εξελίξεις κάθε μέρα. Χθες κλωνοποιήθηκε μια αγελάδα που το γάλα της έχει τις ιδιότητες του μητρικού γάλατος, κι αυτή είναι μια μόνο από εκατομμύρια εξελίξεις που συμβαίνουν κάθε μέρα και που θα συνεχιστούν με αυξανόμενους ρυθμούς. Το κόστος του κλωνισμού ενός ανθρώπου έφτασε από τα 3 δις εδώ και δέκα χρόνια σε λιγότερο από 2 χιλιάδες δολάρια σήμερα και σε τρία χρόνια θα κοστίζει 10 δολάρια. Έχουμε εισέρθει σε μια περίοδο γιγάντιων αλλαγών.
Ακολουθούν άλλα κύματα τεχνολογικών προόδου: οι νανοτεχνολογίες, που θα ανατρέψουν τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε την οικοδομή, την ιατρική, την άμυνα, και χιλιάδες άλλα πράγματα, κι ύστερα, πίσω από τις νευροεπιστήμες που θα αλλάξουν άρδην το πώς μαθαίνουμε, τη θεραπεία των εγκεφαλικών παθήσεων, την συγχώνευση ανθρώπου-μηχανής, έχουμε σαράντα χρόνια τεχνολογικής, επιστημονικής και πρακτικής προόδου με απολύτως γιγάντιες επιπτώσεις στην παραγωγή ενέργειας, την κλιματική αλλαγή κ.λπ.
«Το ζεύγος αγορά-δημοκρατία βρίσκεται στη καρδιά της δυναμικής του θριάμβου της ατομικής ελευθερίας στην κοινωνία μας. Αυτή η διαδικασία, που ξεκίνησε εν είδει αδυσώπητης μηχανής το 12ο αιώνα στη Φλάνδρα, σύμφωνα με την οποία το ισχυρό κράτος δημιουργεί την αγορά και η αγορά δημιουργεί τη δημοκρατία, αυτή η διαδικασία προοδευτικά γενικεύεται σε ολόκληρο τον κόσμο»
Η κυριαρχία των ατομικών ελευθεριών
Τέλος έχουμε έναν ακόμα παράγοντα ανάπτυξης που κάνει πραγματικά άλματα σε πλανητικό επίπεδο, κι εμφανίζεται ως η αξία που παίρνει το προβάδισμα, που δεν είναι άλλη από την αξία της ατομικής ελευθερίας. Θα ήταν δυνατό να είχαν επικρατήσει άλλες αξίες, όπως π.χ. της αθανασίας ή της αλληλεγγύης. Αλλά στην πραγματικότητα -ως τώρα τουλάχιστο- η ανθρωπότητα φαίνεται να επιλέγει την ατομική ελευθερία, που επικρατεί παντού: στον πνευματικό βίο, στην οικονομία -που δεν είναι παρά η οργάνωση της διαχείρισης της σπάνης εντός μιας ουτοπίας ατομικής ελευθερίας, που αποκαλείται αγορά, η οποία προσφέρει την αυταπάτη της ελευθερίας, ενώ στον τομέα της πολιτικής η σπάνη των δημοσίων αγαθών διαχειρίζεται εντός μιας ουτοπίας που αποκαλείται δημοκρατία. Οπότε το ζεύγος αγορά-δημοκρατία βρίσκεται στη καρδιά της δυναμικής του θριάμβου της ατομικής ελευθερίας στην κοινωνία μας. Κι αυτή η διαδικασία, που ξεκίνησε εν είδει αδυσώπητης μηχανής το 12ο αιώνα στη Φλάνδρα -πριν εγκατασταθεί το 17ο αιώνα στη Μεγάλη Βρετανία- σύμφωνα με την οποία το ισχυρό κράτος δημιουργεί την αγορά και η αγορά δημιουργεί τη δημοκρατία, αυτή η διαδικασία προοδευτικά γενικεύεται σε ολόκληρη την Ευρώπη κι εν συνεχεία στη λατινική Αμερική, την ανατολική Ευρώπη, και τώρα τη βλέπουμε στην Αφρική, τη βλέπουμε παντού.
Κατά συνέπεια, έχουμε πράγματι αυτή τη δυναμική της αλληλεξάρτησης, στην οποία η αγορά χρειάζεται τη δημοκρατία και η δημοκρατία την αγορά, που επεκτείνεται διαρκώς σε τέτοιο βαθμό που ορισμένοι έφτασαν στο σημείο να πουν «κοιτάξτε, δεν υπάρχει πρόβλημα, δημοκρατία και αγορά κυριαρχούν στον πλανήτη, η ιστορία τελείωσε, όχι με την έννοια της ακινητοποίησής της, αλλά διότι από εδώ και πέρα η ιστορία θα συρρικνωθεί στη διαδικασία γενίκευσης της αγοράς και της δημοκρατίας». Κι αυτό είναι πράγματι ό,τι συμβαίνει σήμερα. Μπορούμε να πούμε άρα πως ό,τι συνέβη στην Αίγυπτο, στην Τυνησία, ό,τι θα συμβεί αύριο στην Κίνα και άλλα κράτη είναι προβλέψιμο. Η μόνη δυσκολία είναι να προσδιοριστεί η ακριβής ημερομηνία που θα συμβούν.
Επίσης αγορά και δημοκρατία είναι οι προϋποθέσεις της οικονομικής ανάπτυξης, στο βαθμό που η αγορά είναι ένα πολύ κακό σύστημα από πλευράς αποτελεσματικότητας, αλλά είναι το καλύτερο που διαθέτουμε για την παραγωγή και τη διανομή του πλούτου, ενώ η δημοκρατία επιτρέπει να αναπληρωθούν οι ανεπάρκειές της, να αναδιανέμονται τα δημόσια αγαθά και να καθορίζονται οι κανόνες της λειτουργίας της αγοράς.
Η κρίση αφορά μόνο τη δύση
Οπότε θα μπορούσε κανείς να καταλήξει πως όλα είναι καλά, για το καλύτερο στον καλύτερο των κόσμων! Κι όμως εμείς κυριαρχούμαστε από το συναίσθημα πως αυτή η διάταξη δεν «περπατάει». Τουλάχιστο «δεν περπατάει» στις χώρες μας. Αλλά «περπατάει» για την πελώρια πλειοψηφία της ανθρωπότητας. Όποιος περνάει το μεγάλο μέρος του χρόνου του (όπως είναι η δική μου περίπτωση) στο να τριγυρνάει στον κόσμο, διαπιστώνει πως κανείς δε μιλάει για κρίση: δεν μιλάνε για κρίση ούτε στην Αυστραλία, ούτε στον Καναδά, ούτε στην Κίνα, ούτε στη Βραζιλία (εντάξει, εκεί ναι, λιγάκι) ούτε στην Αργεντινή. Υπάρχει ένας μακρύς κατάλογος χωρών όπου κανείς δε μιλάει για την κρίση: μιλάνε για τη φτώχεια, τις αδικίες, τις ανισότητες, τη διαφθορά, για τη δικτατορία, αλλά όχι για κρίση! Διότι πλέουν στην ανάπτυξη. Αν η παγκόσμια ανάπτυξη είναι σήμερα της τάξης του 5% και η δική μας μικρότερη από 2%, αυτό σημαίνει πως η ανάπτυξη των άλλων βρίσκεται στο 7%, στο 8%, στο 9% και το 10%! Οπότε σήμερα ο κόσμος βρίσκεται σε μια φάση εντυπωσιακά ισχυρής ανάπτυξης, και θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε να πιστέψουμε πως όλα πάνε καλά!
Στην πραγματικότητα όμως υπάρχουν δύο τύπου προβλημάτων που μας επαναφέρουν στη συζήτηση. Το πρώτο αφορά τη δύση και το δεύτερο τον κόσμο συνολικά.
«Η δύση εξακολουθεί ακόμα να είναι -μακράν- το "αφεντικό" του κόσμου. Είμαστε φοβερά μπροστά στον τομέα της ποιότητας ζωής, είμαστε σχεδόν άπιαστοι όσον αφορά το βιοτικό επίπεδο κατά κεφαλή. Σε τριάντα χρόνια οι Κινέζοι θα ξεπεράσουν το αμερικανικό ΑΕΠ, αλλά ακόμα και τότε το κατά κεφαλήν εισόδημά τους θα είναι το 1/3 του αμερικανικού. Οπότε, ως ότου η Κίνα και οι άλλες χώρες φθάσουν το αμερικανικό κατά κεφαλήν εισόδημα, έχουμε ακόμα πολύ-πολύ-πολύ καιρό»
Η κυριαρχία της δύσης
Η δύση από τη μεριά της υποφέρει από ένα είδος αναπτυξιακής κόπωσης. Είμαστε ακόμα μακράν τα «αφεντικά» του κόσμου. Είμαστε φοβερά μπροστά στον τομέα της ποιότητας ζωής, είμαστε πολύ μακριά, σχεδόν άπιαστοι όσον αφορά το κατά κεφαλή βιοτικό επίπεδο. Σε τριάντα χρόνια οι Κινέζοι θα ξεπεράσουν το αμερικανικό ΑΕΠ, αλλά ακόμα και τότε το κατά κεφαλήν εισόδημά τους θα είναι το 1/3 του αμερικανικού. Οπότε έως ότου η Κίνα και οι άλλες χώρες φθάσουν το αμερικανικό κατά κεφαλήν εισόδημα θα περάσει πολύς-πολύς-πολύς καιρός.
ΗΠΑ-Ευρώπη
’Αρα είμαστε ακόμα μακράν (και για πολύ καιρό) μπροστά όσον αφορά το βιοτικό μας επίπεδο. Αλλά είμαστε κουρασμένοι. Είμαστε κουρασμένοι για διαφορετικούς λόγους οι μεν από τους δε. Όσον αφορά τους παράγοντες της παραγωγής, οι ΗΠΑ έχουν ακόμα μια πολύ καλή δημογραφική εικόνα, διότι είναι πολύ ανοικτοί στη μετανάστευση, ενώ εμείς οι Ευρωπαίοι είμαστε πολύ κλειστοί στη μετανάστευση. Είναι πολύ ανοικτοί στην τεχνολογία και διαθέτουν το κυρίαρχο νόμισμα και τον κυρίαρχο στρατό. Οπότε μπορούν ακόμα να κρατήσουν. Ενώ εμείς δεν έχουμε με το μέρος μας τη δημογραφία., είμαστε αδύναμοι δημογραφικά διότι εχθρευόμαστε τη μετανάστευση και δεν είμαστε ικανοί να προσελκύουμε τα ταλέντα που θα μας επέτρεπαν να αναπτύξουμε τις τεχνολογίες για τις οποίες έγινε λόγος.
Η οικονομική διάταξη στις ΗΠΑ
Από την άλλη όμως, οι ΗΠΑ συναισθάνθηκαν από το 1979-1980 -ως προς αυτό πλέον συμφωνούν όλοι οι οικονομολόγοι- μια πολύ βαθιά αλλαγή στους συσχετισμούς δύναμης εντός της αμερικανικής κοινωνίας. Από τη μια η «φυσιολογική» ανάπτυξη της αμερικανικής οικονομίας διαμορφώθηκε σε χαμηλότερα επίπεδα, λόγω της εξάντλησης όλων των παραγόντων της ανάπτυξης και από την άλλη είχαμε μια αλλαγή στους συσχετισμούς δύναμης υπέρ του κεφαλαίου και εις βάρος της μισθωτής εργασίας. Πράγμα που δημιουργεί μια μη-διαχειρίσιμη κατάσταση, διότι έχουμε λιγότερο εισόδημα για τη συντήρηση της κατανάλωσης, αλλά και ανάγκη να υπάρξουν εισοδήματα για να συντηρηθεί η ζήτηση που οδηγεί στην κερδοφορία. Αυτή είναι μια αντίφαση από την οποία η έξοδος είναι υποχρεωτική! Οι ΗΠΑ το έκαναν αυτό ανακαλύπτοντας ξανά τη δεκαετία του 1980 το μηχανισμό που πάντοτε χρησιμοποιείται σε περιόδους κρίσης από το 13ο αιώνα, ήτοι αυτό που δεν μπορείτε να δώσετε στον κόσμο με τη μορφή μισθού το δίνετε ως υπεραξία στην τιμή των αγαθών. Αυτό που δεν μπορείτε να δώσετε ως μισθολογικές αυξήσεις, τους το δίνετε με τη μορφή της ανόδου της τιμής των περιουσιακών τους στοιχείων, υπό τον όρο πως δημιουργείτε και ευνοϊκούς όρους ρευστοποίησής τους. Αυτό συνέβη στην κρίση της δεκαετίας του 1930, το ίδιο επαναλήφθηκε στην περίπτωσή μας. Με πολύ απλό τρόπο, ειπώθηκε: μπορείτε να αποκτήσετε ακίνητα και περιουσιακά στοιχεία που η αξία τους μεγεθύνεται, αρκεί να τα πουλάτε, να καρπώνεσθε την υπεραξία τους, να δανείζεστε, μιας που η αξία των αγαθών που διαθέτετε θα συνεχίσει να αυξάνει, να αγοράζετε, η αξία των αγαθών που έχετε θα ανεβαίνει, να τα ξαναπουλάτε, με τα κέρδη να αγοράζετε αυτοκίνητα, σπίτια κ.λπ. Ο μηχανισμός της οικονομίας κινείται έτσι και πάλι. Από τις αρχές του 20ού αιώνα πάντοτε έτσι παιζόταν το παιχνίδι της ανάπτυξης στις ΗΠΑ, φυσικά κάθε φορά με περιόδους αβεβαιότητας και ερωτήσεων.
Αλλά και η Ευρώπη σταδιακά γνώρισε το ίδιο πράγμα, περισσότερο δια της ανάπτυξης του δημοσίου χρέους παρά του ιδιωτικού, μιας που είμαστε έθνη επικεντρωμένα στη λειτουργία του κράτους, αλλά πάνω-κάτω ακολουθήσαμε τον ίδιο τρόπο και τις ίδιες αβεβαιότητες.
«Επελέγη η μετατροπή του ιδιωτικού χρέους σε δημόσιο. Αυτό ακριβώς συνέβη μετά το 2008-2010. Οι κυβερνήσεις έχουν απόλυτη συνείδηση πως δε διαθέτουν την πολιτική δυνατότητα να αυξήσουν τη φορολογία όπως δε διαθέτουν την πολιτική δυνατότητα να μειώσουν τις δαπάνες. Πουθενά στον κόσμο! Πουθενά τουλάχιστο στις αναπτυγμένες χώρες!»
Η κρίση
Φυσικά αυτό το πράγμα έφτασε, όπως γνωρίζουμε όλοι, σε έναν παροξυσμό, με ό,τι συνέβη την περίοδο 2000 ως 2003 ή 2005, οπότε επετράπη στο ανεξέλεγκτο σύστημα να πραγματοποιεί υπεραισιόδοξες προβλέψεις που μπορούσε να τα τιτλοποιεί και να τις πουλάει όπως να ’ναι και φθάσαμε στην κρίση που γνωρίζουμε, που είναι κρίση εμπιστοσύνης στο σύστημα και που ήταν απολύτως προβλέψιμη, μιας που στα τέλη του 2007 ο δανεισμός πάσης φύσεως στην Αμερική είχε ήδη ξεπεράσει το 300%-320% του ΑΕΠ, άρα ήταν ανώτερος από τα επίπεδα όπου είχε βρεθεί το 1929.
Μετατροπή του ιδιωτικού χρέους σε δημόσιο
Έκτοτε δεν έγινε τίποτα στην κατεύθυνση του περιορισμού του δανεισμού των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων. Αυτό που έγινε κυρίως είναι η μετατροπή του ιδιωτικού χρέους σε δημόσιο. Αυτό ακριβώς συνέβη μετά το 2008-2010. Οι δυτικές κυβερνήσεις (αμερικανικές, ευρωπαϊκές και ιαπωνική, με την τελευταία να ακολουθεί μια κάπως ιδιαίτερη στρατηγική, μιας που έχουν εξαιρετικά αδύναμη δημογραφία αλλά εντυπωσιακά ισχυρή αποταμίευση και άρα μπορούν να προχωρήσουν σε εσωτερικό δανεισμό) απλά άρχισαν να ζουν υπεράνω των δυνατοτήτων τους: γίναμε όλοι μυθομανείς.
Η αδυναμία της πολιτικής
Ζούμε υπεράνω των δυνατοτήτων μας, ενώ επιπροσθέτως αυτή η μυθομανία μας συνοδεύεται από την αδυναμία του κράτους, που έχει απόλυτη συνείδηση πως δε διαθέτει την πολιτική δυνατότητα να αυξήσει τη φορολογία όπως δε διαθέτει την πολιτική δυνατότητα να μειώσει τις δαπάνες. Πουθενά στον κόσμο! Πουθενά τουλάχιστο στις αναπτυγμένες χώρες!
Οπότε, όπως ήταν φυσικό, η εμφάνιση της κρίσης οδήγησε σε επιδείνωση των προβλημάτων. Γνωρίζαμε απολύτως πως όλο αυτό θα τελείωνε άσχημα! Πως τα χρέη κάποια στιγμή θα πρέπει να αποπληρωθούν. Γνωρίζαμε απολύτως πως στο βάθος εγκαθιστάμεθα σε μια κατάσταση που ο βασικός θεωρητικός της δεν ήταν ούτε ο Κέινς (Keynes), μήτε ο Σούμπετερ (Schumpeter), αλλά ο Μάντοφ (Madoff)! Αυτός είναι ο μεγάλος θεωρητικός της σύγχρονης οικονομίας! Βρισκόμαστε εν πλήρει διαδικασία γενικής «μαντοφοποίησης» των δυτικών οικονομιών! Δημιουργούμε ελλείμματα που τα μεταφέρουμε ο ένας στον άλλο! Φυσικά όλα αυτά τα ελλείμματα διογκώνονται, διογκώνονται και κάποια στιγμή, όπως συμβαίνει σε όλες τις κρίσεις, καταφεύγουμε στην αντίδραση που έχουμε όταν πληγούμε από μια σοβαρή ασθένεια: «όχι αυτό, όχι σε εμένα, όχι τώρα!». Αυτό ακριβώς συνέβη, με τρόπο απολύτως συστηματικό, σε όλες τις κρίσεις για τις οποίες έχουμε στοιχεία, από το 16ο αιώνα κι ύστερα: «όχι αυτό, όχι σε εμένα, όχι τώρα!». Αυτό βιώνουν οι ΗΠΑ σήμερα, αυτό κι εμείς: «όχι αυτό, όχι σε εμένα, όχι τώρα!». Αλλά ακούστε, κάποια στιγμή τα χρέη χρειάζεται να αποπληρωθούν, και δεν πρόκειται να λύσουμε αυτό το πρόβλημα μεταθέτοντας την εξέτασή του. Είχα μάλιστα διατυπώσει μια αναλογία την εποχή των πρώτων συνόδων των G20, λέγοντας πως μου μοιάζουν με συναθροίσεις των «ανώνυμων αλκοολικών» που συζητάνε πώς να σταματήσουν να πίνουν, πίνοντας ένα ποτηράκι! Δυστυχώς δε, αυτή η μεταφορά επιβεβαιώθηκε: το δημόσιο χρέος συνεχίζει να αυξάνει, παντού!
Οι ΗΠΑ είναι ήδη χρεοκοπημένες
Φυσικά οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση από εμάς, αντιπροσωπεύουν το 50% των αμυντικών δαπανών του πλανήτη, κανένας δε διανοείται να τα βάλει μαζί τους. Αλλά από την άλλη οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται ήδη σε κατάσταση χρεοκοπίας: σήμερα που μιλάμε, έχουν ήδη χρεοκοπήσει! Κι υπάρχει μια αντιμαχία μεταξύ Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικάνων για το αν αυτή η χρεοκοπία θα πρέπει να ανακοινωθεί και δημοσίως ή αν θα κάναμε καλύτερα να αυξήσουμε κι άλλο το δανεισμό.
«Όταν φτιάξαμε το κοινό νόμισμα, γνωρίζαμε απολύτως πως το κοινό νόμισμα δε θα μακροημέρευε χωρίς ομοσπονδιακό πολιτικό σύστημα. Το ξέραμε, γράφτηκε, ειπώθηκε, ακόμα και μέσα στη συνθήκες έχει εξασφαλιστεί κανείς να μην μπορεί να αποχωρήσει από το κοινό νόμισμα, κι αυτό έγινε επίτηδες, με τη σκέψη όταν ξεσπάσει η κρίση, που θα ξεσπάσει, να περάσουμε στην επόμενη φάση, που είναι η ομοσπονδοποίηση»
Μικρό ιστορικό της μεθόδου οικοδόμησης της Ευρώπης
Εμείς οι Ευρωπαίοι βρισκόμαστε σε παρόμοια κατάσταση, σε έναν κόσμο καταπληκτικής ανάπτυξης. Θα ήθελα εδώ να επικεντρωθώ σε δύο διαστάσεις:
Την ευρωπαϊκή κρίση και
Την ανάγκη για παγκόσμια διακυβέρνηση -και τη δυσκολία να πραγματοποιηθεί. Διότι αυτό που βιώνουμε εμείς στην Ευρώπη είναι πολύ δηλωτικό για το τι θα ήταν δυνατό να βιώσουμε σε παγκόσμιο επίπεδο... Πώς είναι δυνατό να φανταζόμαστε πως μπορούμε να εγκαθιδρύσουμε μια παγκόσμια διακυβέρνηση από τη στιγμή που δεν είμαστε ικανοί να εγκαθιδρύσουμε μια πανευρωπαϊκή διακυβέρνηση;
Ζούμε κάτι πολύ σαφές, πολύ ξεκάθαρο. Eπιτρέψτε μου να αφηγηθώ περιληπτικά την ιστορία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, όπως την ξέρω, όπως τη βλέπω: η Ευρώπη οικοδομήθηκε σε διαδοχικές φάσεις, μέσω διαδοχικών -και αναγκαίων- κρίσεων.
Φτιάξαμε την ενιαία αγορά, γνωρίζοντας απολύτως πως φτιάχνοντας την κοινή αγορά δεν υπήρχε στην πραγματικότητα καμία ενιαία αγορά, υπήρχε απλώς άρση των συνόρων και ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων, χωρίς όμως εναρμόνιση των προδιαγραφών. Αλλά η εναρμόνιση των τεχνικών προδιαγραφών είναι απαραίτητη, αλλιώς ανοίγει παράθυρο στον αθέμιτο ανταγωνισμό, με διαφορετικές προδιαγραφές στην παραγωγή διαφόρων προϊόντων... Ξέραμε λοιπόν πως θα υπήρχε μια κρίση όσον αφορά τις προδιαγραφές! Κι υπήρξε πράγματι μια κρίση για τις προδιαγραφές, το 1983, κι είχαμε μια ευρωπαϊκή σύνοδο όπου στο τραπέζι έπεσαν 44 τεχνικές αντιμαχίες μεταξύ των κρατών-μελών! Θυμάμαι ιδιαίτερα καλά αυτή τη σύνοδο, που εξάλλου έλαβε χώρα -αυτό εκ των υστέρων σήμερα μοιάζει συμβολικό και ειρωνικό συνάμα- στην Ελλάδα, στην οποία οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων ήταν πολύ λιγότεροι, αλλά δεν καταλάβαιναν απολύτως τίποτα από όλα όσα συζητούσαμε, καθώς ήταν μια συζήτηση εξαιρετικά τεχνική, και βγήκαμε από τη συνεδρίαση εν μέσω ενός χάους που θυμίζει αρκετά τη σημερινή κατάσταση. Ακολούθησε μια γαλλική προεδρία, διευθετήσαμε τις 44 αντιμαχίες εντός έξι μηνών, δεν ήταν και τόσο δύσκολο καθώς δεν υπήρχαν πολυάριθμες χώρες και τα χαρτιά κυκλοφορούσαν εύκολα και όλα διευθετήθηκαν, κι έτσι γεννήθηκε η «ενιαία πράξη».
«Το ευρώ είναι καταδικασμένο σε θάνατο χωρίς υπουργό οικονομίας της ευρωζώνης! Χωρίς οικονομική ομοσπονδοποίηση, σε δέκα χρόνια από σήμερα -ίσως και λιγότερο, διότι οι εξελίξεις επιταχύνονται πολύ- δε θα υπάρχει ευρώ!»
Όταν φτιάξαμε την «ενιαία πράξη» γνωρίζαμε απολύτως πως αποφεύγαμε μεν τον αθέμιτο ανταγωνισμό μέσω των τεχνικών προδιαγραφών, αλλά όχι μέσω των ανταγωνιστικών συναλλαγματικών υποτιμήσεων. Γνωρίζαμε απολύτως πως για τη λειτουργία της «ενιαίας αγοράς» δεν αρκούσε η «ενιαία πράξη», αλλά θα χρειαζόταν κι ένα ενιαίο νόμισμα. Γνωρίζαμε πως θα είχαμε μια κρίση των συναλλαγματικών ισοτιμιών και είχαμε πράγματι ανταγωνιστικές υποτιμήσεις, από τις οποίες γνωρίζαμε πως ο μόνος τρόπος να ξεφύγουμε ήταν ένα ενιαίο νόμισμα!
Φτιάξαμε λοιπόν το ενιαίο νόμισμα όπως γνωρίζετε, σε στιγμές εξαιρετικά συναρπαστικές: είχαμε το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, τις διαπραγματεύσεις για την επανένωση της Γερμανίας, όλα αυτά σε ένα «πακέτο», και φτιάξαμε το κοινό νόμισμα! Αλλά όταν φτιάξαμε το κοινό νόμισμα, γνωρίζαμε απολύτως πως το κοινό νόμισμα δε θα μακροημέρευε χωρίς κάποιου είδους ομοσπονδιακό σύστημα. Το ξέραμε, γράφτηκε, ειπώθηκε, ακόμα και μέσα στη συνθήκες έχει εξασφαλιστεί κανείς να μην μπορεί να αποχωρήσει από το κοινό νόμισμα, κι αυτό έγινε επίτηδες, με τη σκέψη όταν ξεσπάσει η κρίση, που θα ξεσπάσει, να περάσουμε στην επόμενη φάση, που είναι η οικονομική ομοσπονδοποίηση.
Ανάγκη για πολιτική ομοσπονδοποίηση της Ευρώπης
Όλες οι προηγούμενες ιστορικές εμπειρίες αποδεικνύουν πως καμία νομισματική ένωση δεν μακροημέρευσε χωρίς οικονομική ομοσπονδοποίηση ή χωρίς ένα κράτος κι ένα νόμισμα που να κυριαρχούν! Η «ζώνη του φράγκου» είναι τυπική περίπτωση μιας νομισματικής ένωσης με κυριαρχία ενός κράτους. Όλες οι άλλες νομισματικές ενώσεις ουδέποτε επιβίωσαν χωρίς να υπάρχει στο τέλος του δρόμου πραγματική πολιτική ομοσπονδοποίησή τους. Διότι αν έχετε κοινό νόμισμα, κάποια στιγμή αυξάνει το χάσμα στην ανταγωνιστικότητα, που δεν μπορεί να αναπληρωθεί παρά μόνο με μεταφορά ατόμων και κεφαλαίων ή με εναρμόνιση των συνθηκών της ανταγωνιστικότητας, για την οποία χρειάζεται μια κεντρική κυβέρνηση.
Το αναβάλαμε αυτό για καιρό: να’ το πάλι το «όχι αυτό, όχι σε εμένα»! «Έχουμε καιρό», «θα δούμε αργότερα», «έχουμε άλλα προβλήματα», «προηγείται η προς ανατολάς διεύρυνση» -εξ ου και η Γαλλία, ιδίως ο Φρανσουά Μιτεράν (François Mitterand) αντιτίθετο σφόδρα στη πρόωρη προς ανατολάς διεύρυνση κι ήθελε να επιταχυνθεί πρώτα η οικονομική ομοσπονδοποίηση, αλλά αυτά πια ανήκουν στην ιστορία, τα πράγματα δεν εξελίχτηκαν έτσι- και χάσαμε χρόνο και διευρυνθήκαμε κατά τρόπο που σήμερα η κατάσταση δεν είναι πια διαχειρίσιμη. Και όπως ήταν αναμενόμενο, φτάσαμε στην σημερινή κατάσταση: από τη μια να είναι φανερό πως χρειάζεται ένα πανευρωπαϊκό υπουργείο οικονομικών, όπως σωστά λέει ο Ζαν-Κλοντ Τρισέ (Jean-Claude Trichet), αλλά δυστυχώς για εκείνον η «ευρωπαϊκή κεντρική τράπεζα» (ΕΚΤ) αντιτίθετο σε αυτό επί δέκα χρόνια προβάλλοντας καλώς ή κακώς το επιχείρημα πως χρειάζεται μια ισχυρή ΕΚΤ, που με έναν ισχυρό υπουργό οικονομίας της ευρωζώνης δίπλα της να της δίνει εντολές ή οδηγίες δε θα ήταν δυνατό. Προτίμησε έτσι την «ανεξαρτησία» της ΕΚΤ. Ίσως είχε δίκιο, αλλά έτσι έσκαβε το λάκκο του ευρώ, καθώς το ευρώ είναι καταδικασμένο σε θάνατο χωρίς υπουργό οικονομίας της ευρωζώνης! Χωρίς οικονομική ομοσπονδοποίηση, σε δέκα χρόνια από σήμερα -ίσως και λιγότερο, διότι οι εξελίξεις επιταχύνονται πολύ- δε θα υπάρχει ευρώ!
«Χρειάζεται ταυτόχρονα μεταφορά του εθνικού χρέους και απώλεια εθνικής κυριαρχίας, που ασφαλώς και είναι εξαιρετικά δύσκολο να ειπωθεί, εξαιρετικά δύσκολο να πραγματοποιηθεί, πλην όμως κάποια στιγμή φτάνει η ώρα της αλήθειας»
Τα τέσσερα «σενάρια» της διαχείρισης της κρίσης χρέους του ευρώ
Πώς όμως γίνεται μια οικονομική ομοσπονδοποίηση; Είναι αυτός ένας τομέας εξαιρετικά δύσβατος, με ιδιόμορφες κάθε φορά συνθήκες. Οικονομική ομοσπονδοποίηση σημαίνει όχι απλά το μοίρασμα ενός τμήματος των εθνικών δημοσίων χρεών (θα επανέρθω στην σημερινή κατάσταση της Ελλάδας), αλλά φυσικά επίσης να τεθούν οι όροι για μεταβίβαση εθνικής κυριαρχίας. Αν ο καθένας συνεχίσει να μπορεί να κάνει ό,τι να ’ναι με τον προϋπολογισμό του, και να καταλήγει σε χρεοκοπία με την ιδέα πως «δε βαριέσαι, τελικά ό,τι και να γίνει θα πληρώσει η Ευρώπη!», δεν πάμε πουθενά! ’Αρα η οικονομική ομοσπονδοποίηση συνεπάγεται πρώτον μερική η συνολική μεταφορά των εθνικών χρεών στο ευρωπαϊκό επίπεδο (θυμίζω εδώ πως η Ευρώπη είναι η μοναδική ηπειρωτική πολιτική οντότητα με μηδενικό χρέος -οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν χρέος, η Ιαπωνία έχει χρέος, η Ευρώπη δεν έχει, πράγμα που της δίνει πελώρια περιθώρια δανεισμού, είτε για την εξυπηρέτηση των δανείων των κρατών-μελών είτε για να επενδύσει στο μέλλον, αλλά φυσικά, αν τα κράτη-μέλη αφεθούν ανεξέλεγκτα να κάνουν ό,τι τους κατέβει, κάτι τέτοιο θα είναι εντελώς ανήθικο). Οπότε χρειάζεται ταυτόχρονα μεταφορά του εθνικού χρέους και απώλεια εθνικής κυριαρχίας, που ασφαλώς και είναι εξαιρετικά δύσκολο να ειπωθεί, εξαιρετικά δύσκολο να πραγματοποιηθεί, πλην όμως κάποια στιγμή φτάνει η ώρα της αλήθειας. Κάποια στιγμή μια χώρα βρίσκεται σε εξαιρετικά δυσχερή οικονομική θέση και διαπιστώνεται πως δεν υπάρχουν τα πολιτικά μέσα για μια ενδεδειγμένη λύση, οπότε βρισκόμαστε ενώπιον τριών (ή τεσσάρων) επιλογών:
Πρώτη επιλογή, «ωραία, είναι δυσάρεστο αλλά ας τους δανείσουμε, παρόλα αυτά». Το μόνο που κάνουμε είναι να μεταθέτουμε το πρόβλημα, επιλύουμε την κρίση ρευστότητας αλλά επ’ ουδενί την κρίση βιωσιμότητας του χρέους τους.
Δεύτερη επιλογή, αυτή που προκρίνουν οι Γερμανοί. Αναγκάζουμε τις τράπεζες να επωμισθούν ένα τμήμα του κόστους διαχείρισης του χρέους. Είναι μια θέση αρκετά ισχυρή από ηθικής απόψεως, μιας που μπορούμε να λέμε πως το κόστος της κρίσης επιμερίζεται και στις τράπεζες και δεν το επωμίζονται μόνοι οι φορολογούμενοι, αλλά από την άλλη, αν το καλοσκεφθούμε, οι τράπεζες δεν είναι παρά οι μέτοχοί τους κι αν χρεοκοπήσουν οι τράπεζες χρεοκοπεί ολόκληρη η οικονομία. Έτσι π.χ. η ελληνική κυβέρνηση, που έχει μεταθέσει στις ελληνικές τράπεζες πάνω από το μισό ελληνικό χρέος, ασφαλώς θα αναγκαστεί να διοχετεύσει χρήματα στις ελληνικές τράπεζες, οπότε στο όνομα της ελάφρυνσης του ελληνικού δημοσίου χρέους, στην πραγματικότητα θα το διογκώσουμε κι άλλο για να αναπληρώσουμε τις ζημιές των ελληνικών τραπεζών! Δώρο άδωρο! Οπότε κι αυτή η δεύτερη λύση δεν είναι εντέλει πολύ καλύτερη από την πρώτη.
Τρίτη λύση είναι η μεταφορά ενός τμήματος του χρέους στο ευρωπαϊκό επίπεδο, που όμως δεν έχει νόημα παρά μόνο αν συνοδεύεται από ένα κόστος σε εθνική κυριαρχία -που πολύ απέχει σήμερα από το να είναι δυνατή.
Η τέταρτη λύση, που τελικά θα υιοθετηθεί, σε συνδυασμό με στοιχεία των δύο πρώτων είναι κάποιος να πληρώσει. Αλλά αν δε θέλουμε να πούμε ποιος θα πληρώσει (και θέλουμε απλά κάποιος να πληρώσει στην πράξη), δεν υπάρχει άλλος παράγοντας που να μπορεί να το κάνει αυτό πλην της ΕΚΤ. Χωρίς να το φωνάζουμε κιόλας, θα συνεχίσουμε λοιπόν να αφήνουμε την ΕΚΤ να δανείζει τις ελληνικές και άλλες τράπεζες με πολύ χαμηλά επιτόκια, κι αυτές θα δανείζουν τα κράτη με λίγο μεγαλύτερο επιτόκιο, πράγμα που θα τις επιτρέπει να αποκαθιστούν κάπως την κεφαλαιοποίησή τους και να αποφύγουν την καταστροφή, αλλά στην ουσία αυτό είναι ξεκάθαρα δημοσιονομικό κολπάκι! Που πάντως δεν είναι πληθωριστικό, από τη στιγμή που η δημιουργία χρήματος σε συνθήκες υψηλής ανεργίας είναι διαχειρίσιμη, αλλά στο τέλος του δρόμου καταλήγει σε αυτό που αποκάλεσα «χρηματοπιστωτική δημοκρατία» διότι είναι μια διαδικασία επιφανειακά δημοκρατική που όμως ουσιωδώς δίνει όλη την εξουσία στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, που αναλαμβάνουν τα ηνία του συστήματος λόγω γενικευμένης λιποταξίας της πολιτικής.
«Από την άποψη του τρόπου παραγωγής, του τρόπου ζωής, της κοινωνικής οργάνωσης είμαστε -μακράν- οι καλύτεροι στον κόσμο! Το χρέος μας επί του ΑΕΠ είναι χαμηλό. Διαθέτουμε ποιότητα ζωής που να μπορεί να προσελκύσει τους καλύτερους ερευνητές του κόσμου. Έχουμε γεωγραφική συνάφεια με την ήπειρο που ο πληθυσμός της θα διπλασιαστεί τα επόμενα τριάντα χρόνια, την Αφρική. Αν ρυμουλκήσουμε τη Ρωσία, θα έχουμε όλους τους απαραίτητους φυσικούς πόρους. Έχουμε ό,τι χρειαζόμαστε για να γίνει η ΕΕ πρώτη οικονομική και πολιτική υπερδύναμη του κόσμου»
Η πραγματική γέννηση των ΗΠΑ
Θα μου επιτρέψετε στο σημείο αυτό να κάνω ένα άλμα στο παρελθόν, σε μια σημαντική στιγμή της ιστορίας, το 1790, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Βρισκόμαστε στις 6 Ιουνίου 1790, στη Νέα Υόρκη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται σε μια κατάσταση εντυπωσιακά παρόμοια με τη σημερινή κατάσταση της ΕΕ. Περιλαμβάνουν δώδεκα κράτη, όλα υπερχρεωμένα, όλα σε κατάσταση χρεοκοπίας, πολλά ανάμεσά τους να δηλώνουν πως είναι μπουχτισμένα από την ένωση και να διακηρύσσουν πως δε χρειάζεται κοινό νόμισμα, ούτε κεντρική κυβέρνηση, ας λάβει ο καθένας την ανεξαρτησία του κι ας τραβήξει το δρόμο του.
Τρεις άνδρες συγκεντρώνονται για να δειπνήσουν: ο υπουργός οικονομίας Τζέφερσον (Jefferson), ο ισχυρός κομματικός παράγοντας Μάντισον (Madison) και ο υπουργός εξωτερικών Χάμιλτον (Hamilton). O τέταρτος σημαντικός άνδρας της περιόδου, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Ουάσινγκτον (George Washington) βρίσκεται επίσης στη Νέα Υόρκη, πόλη που φιλοξενεί την... κυλιόμενη πρωτεύουσα των ΗΠΑ (ακόμα οι ΗΠΑ δεν έχουν πρωτεύουσα), αλλά δεν παρίσταται στο δείπνο. Οι συνδαιτυμόνες τσακώνονται: ορισμένοι είναι υπέρ μιας ισχυρής ομοσπονδοποίησης, με ισχυρή κεντρική κυβέρνηση, άλλοι αντιπαραθέτουν πως κάτι τέτοιο θα ήταν απαράδεκτο, αφού η ισχυρή κεντρική κυβέρνηση ήταν ακριβώς το μοντέλο των Βρετανών, των εχθρών της χώρας, και οι ΗΠΑ δεν είναι δυνατό να μιμηθούν τον παλαιό αποικιακό τους δυνάστη, αλλά οφείλουν να παραμείνουν αποκεντρωμένες. Αυτό το δείπνο, για το οποίο γνωρίζουμε τα πάντα, το μενού, τις συζητήσεις κ.λπ, καταλήγει πως πρώτον θα υπάρξει μια ομοσπονδιακή κυβέρνηση, που θα πάρει το όνομα του «γέρου» όταν αυτός πεθάνει (θα το κάνει 10 χρόνια αργότερα) και δεύτερον θα εκδώσουμε κοινά ομόλογα. Αυτό είναι που δημιούργησε τις ΗΠΑ! Οι Ηνωμένες Πολιτείες γεννήθηκαν εκείνη τη μέρα! Αν αυτό δεν είχε συμβεί, σήμερα οι ΗΠΑ θα ήταν εξίσου διαιρεμένες όσο η νότια Αμερική!
Η μόνη διαφορά με τη σημερινή μας κατάσταση είναι πως καθ’α γνωρίζω δεν έχουμε Τζέφερσον, ούτε Μάντισον, ούτε Χάμιλτον, ούτε Ουάσινγκτον για να βρεθούν για δείπνο κάπου και να λάβουν αυτού του τύπου τις αποφάσεις. Κι όμως, όλοι όσοι έχουμε ζήσει από κοντά την πολιτική ζωή, γνωρίζουμε πως κάποια στιγμή τα πάντα εξαρτώνται από τα πρόσωπα. Κανείς δεν ξέρει τι θα συμβεί στην Αθήνα ή στην ευρωπαϊκή σύνοδο, αλλά πάντως θα είναι αποφάσεις, που τις λάβουν άνθρωποι.
«Αν σε μια αγορά δεν υπάρχει σεβασμός του νόμου, αν επιπλέον δεν υπάρχουν όλοι οι αναδιανεμητικοί και εξισορροπητικοί μηχανισμοί που μόνο η λειτουργία του κράτους εξασφαλίζει, έχουμε αναγκαστικά την ανάπτυξη μιας αγοράς βασισμένης στην παρανομία και το έγκλημα!»
Η Ευρώπη σε σταυροδρόμι
Η Ευρώπη βρίσκεται σήμερα σε μια θέση απίστευτα κρίσιμη. Έχουμε όλες τις προϋποθέσεις να αναδειχθούμε στην υπερδύναμη του μέλλοντος! Από την άποψη του τρόπου παραγωγής, του τρόπου ζωής, της κοινωνικής οργάνωσης είμαστε -μακράν- οι καλύτεροι στον κόσμο! Το προσδόκιμο επιβίωσής μας αυξάνει, ενώ στην Αμερική μειώνεται. Το χρέος μας επί του ΑΕΠ είναι πολύ χαμηλό. Διαθέτουμε τέτοια ποιότητα ζωής που να μπορεί να προσελκύσει τους καλύτερους ερευνητές του κόσμου για να ζήσουν και να εργαστούν εδώ καλύτερα από παντού αλλού στον κόσμο. Έχουμε γεωπολιτικές σχέσεις και γεωγραφική συνάφεια με την ήπειρο που ο πληθυσμός της θα διπλασιαστεί τα επόμενα τριάντα χρόνια, την Αφρική... Ιδίως εμείς, οι Γάλλοι, μιλάμε μια γλώσσα που τα επόμενα πενήντα χρόνια οι χρήστες της θα τετραπλασιαστούν, αν μπορέσουμε να διαχειριστούμε τη σχέση μας με την Αφρική. Έχουμε άρα γιγάντια αναπτυξιακά αποθέματα! Κι αν έχουμε τη σοφία να ρυμουλκήσουμε τη Ρωσία στην Ευρώπη, θα έχουμε όλους τους απαραίτητους φυσικούς πόρους. Οπότε έχουμε ό,τι χρειαζόμαστε για να γίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) πρώτη οικονομική και πολιτική υπερδύναμη του κόσμου. Φυσικά τίθενται και άλλα ερωτήματα, όπως αν θα έχουμε την ικανότητα να δημιουργήσουμε τους όρους για έναν τύπο ανάπτυξης που να έχει νόημα.
Δημοκρατία και αγορά: η μεγάλη αντίφαση
Θα ήθελα μερικά λεπτά ακόμα για να μιλήσω, αν μου επιτρέπετε, για την παγκόσμια διακυβέρνηση και τον τύπο ανάπτυξης που μπορεί να διαμορφωθεί με πυλώνα την ατομική ελευθερία.
Όσον αφορά την παγκόσμια διακυβέρνηση, η βαθιά αιτία που εξηγεί την απουσία της, σχετίζεται με όσα έλεγα προηγουμένως μεταξύ του δεσμού αγοράς και δημοκρατίας. Επιλέξαμε ένα μοντέλο που στηρίζεται στο δίπολο αγορά-δημοκρατία. Τέλεια, πολύ ωραία, δεν υπάρχει καλύτερο! Δεν είναι άψογο μεν, αλλά δεν υπάρχει καλύτερο! Το μόνο που σαν να ξεχάσαμε κάπως πολύ εύκολα, είναι πως η αγορά εκ φύσεως δε γνωρίζει σύνορα. Δε γνωρίζει σύνορα όσον αφορά τις αρμοδιότητες: κάθε έμπορος μπορεί να φανταστεί πως είναι δυνατό να πουλήσει υγεία, παιδεία, άμυνα, τα πάντα. Αλλά δε γνωρίζει ούτε γεωγραφικά σύνορα, καθώς η αγορά φαντάζεται πως μπορεί να αγοράζει και να πουλάει οπουδήποτε στον κόσμο. Η αγορά δε γνωρίζει σύνορα! Αντιστρόφως, επίσης σχεδόν εκ κατασκευής, η δημοκρατία χρειάζεται τα σύνορα. Εδαφικά σύνορα, αλλά και περιορισμούς στις δικαιοδοσίες. Τα δημοκρατικά κράτη δεν μπορούν να εθνικοποιούν ό,τι θέλουν, λόγω των συνταγματικών περιορισμών, και δεν μπορούν να παρεμβαίνουν εκτός συνόρων. Υπάρχει άρα εδώ μια αντίφαση πρώτου μεγέθους μεταξύ αγοράς -που εκ φύσεως είναι παγκόσμια- και δημοκρατίας -που είναι εκ φύσεως τοπική.
Στις μέρες μας πειραματιζόμαστε με μια παγκοσμιοποιημένη αγορά χωρίς παγκόσμιους κανόνες του παιχνιδιού, μιας που οι κυβερνήσεις είναι τοπικές, η δημοκρατία ασκείται τοπικά. Ε, εδώ βρισκόμαστε σε μια terra incognita που οι οικονομολόγοι παριστάνουν πως την έχουν χαρτογραφήσει στην εντέλεια! Βρισκόμαστε σε μια τέλεια και ολοκληρωμένη αγορά, χωρίς κράτος! Οι οικονομολόγοι ακατάπαυστα μας εξηγούν πως η τέλεια και ολοκληρωμένη αγορά είναι από μόνη της ιδεώδης και λειτουργεί μια χαρά, ξεχνώντας όμως κάτι θεμελιώδες: πως για να είναι μια αγορά τέλεια και ολοκληρωμένη, το πρώτο που χρειάζεται είναι τουλάχιστο κάποιος να την υποχρεώνει να σέβεται τους νόμους περί ιδιοκτησίας. Αυτό η αγορά από μόνη της δεν το κάνει. Ποιος μπορεί να την κάνει να το σέβεται αυτό; Μα ένα κράτος! Η αστυνομία, η δικαιοσύνη, οι φυλακές, ένα σύστημα απόδοσης ευθυνών!
«Το 1910 είχαμε φοβερή τεχνολογική ανάπτυξη, εβδομήντα χρόνια ειρήνης, παγκοσμιοποίηση, επέκταση της δημοκρατίας... Το 1910 είχαμε επίσης οικονομική κρίση, τρομοκρατία, τις απαρχές ξενόφοβων κινημάτων και φυλετικού μίσους. Τότε επελέγη ο προστατευτισμός και ο εύκολος δρόμος του "κεραυνοβόλου" πολέμου. Με αποτέλεσμα σαράντα χρόνια βαρβαρότητας στη δυτική Ευρώπη κι ογδόντα στην ανατολική!»
Αν σε μια αγορά δεν υπάρχει σεβασμός στο δικαίωμα στην ιδιοκτησία, αν επιπλέον δεν υπάρχουν οι αναδιανεμητικοί και εξισορροπητικοί μηχανισμοί που εξασφαλίζει η λειτουργία του κράτους, έχουμε αναγκαστικά την ανάπτυξη μιας αγοράς βασισμένης στην παρανομία και το έγκλημα! Σήμερα υπάρχει ένα και μόνο παράδειγμα έθνους χωρίς κράτος. Όχι το Βέλγιο, που και κράτος έχει και κυβέρνηση, παρά όσα λέγονται. Αλλά υπάρχει μια χώρα που δεν έχει κράτος εδώ και δεκαπέντε χρόνια, και σήμερα προσπαθεί κάπως να το διορθώσει αυτό, και είναι η Σομαλία! Στη Σομαλία δεν υπάρχει κράτος. Όπως έλεγα προηγουμένως πως είμαστε εν πλήρει διαδικασία «μαντοφοποίησης» του πλανήτη, κατά μια έννοια βρισκόμαστε επίσης εν πλήρει διαδικασία «σομαλοποίησης» του πλανήτη, από τη στιγμή που εξελίσσεται μια παγκοσμιοποίηση της οικονομίας χωρίς παγκόσμιο κράτος! Τι είναι η Σομαλία; Ένα κράτος στο οποίο κυριαρχούν οι έμποροι ναρκωτικών, η εγκληματική οικονομία, η μαφία, η πλήρης ανομία. Σε αυτό πάει να μοιάσει ο κόσμος!
Αν δεν κατορθώσουμε να αποκαταστήσουμε μια τάξη, ένα σύστημα διακυβέρνησης που να επιβάλλει την τήρηση κανόνων, που να έχει ποινικό δικαστήριο, όχι μόνο για τους εγκληματίες πολέμου αλλά και τους οικονομικούς εγκληματίες, αν δεν έχουμε ένα G20 που να μην είναι απλά μια ευκαιρία να φωτογραφηθούμε αλλά κάτι που θα κυβερνά, συγχωνευόμενο με το «συμβούλιο ασφαλείας» και το διοικητικό συμβούλιο του «διεθνούς νομισματικού ταμείου» (ΔΝΤ) (που είναι όλα πράγματα που ακούγονται ταυτόχρονα ουτοπικά αλλά είναι κι εξαιρετικά απλά, μπορούν να γίνουν σε 10’ ή σε μια μέρα αν υπάρχει πολιτική βούληση από όσους «μετράνε») πάμε ολοταχώς στο χάος!
Ιστορικές αναλογίες με τις παραμονές του Α’ παγκοσμίου πολέμου
Και για όσους ισχυρίζονται πως το χάος είναι πλέον αδύνατο, θα ήθελα να τελειώσω αναπτύσσοντας πόσο μου φαίνεται πως μοιάζει η εποχή μας με το 1910. Το 1910, υπήρχε φοβερή τεχνολογική ανάπτυξη: είχαμε μόλις εφεύρει το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο, τον ηλεκτρισμό, όλα όσα διαμορφώνουν ως σήμερα την καθημερινότητά μας. Το 1910 είχαμε πίσω μας εβδομήντα χρόνια ειρήνης, όπως σήμερα. Το 1910, οι διεθνείς σχέσεις ήταν εξαιρετικά ανεπτυγμένες. Ο Ζορές (Jaurès) εξηγούσε πως η Αγγλία δεν θα κήρυττε ποτέ τον πόλεμο στη Γερμανία λόγω των πυκνών οικονομικών τους σχέσεων. Το 1910 βλέπαμε τη δημοκρατία να αναπτύσσεται εν σπέρματι λίγο-πολύ παντού: στη Ρωσία, την Κίνα... Το 1910 είχαμε ξανά μια οικονομική κρίση, που έμοιαζε καταπληκτικά με τη σημερινή και σχετιζόταν με τη μετακίνηση του κέντρου βάρους της οικονομικής εξουσίας από τη Μεγάλη Βρετανία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Είχαμε τρομοκρατία, που την αποκαλούσαμε τότε «αναρχισμό» και «μηδενισμό». Είχαμε τις απαρχές ξενόφοβων κινημάτων και φυλετικού μίσους: αντιπαθούσαμε τους μετανάστες, που ήταν τότε Πολωνοί, Ιταλοί και εβραίοι...
Τότε επελέγη ο προστατευτισμός. Και ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Το αποτέλεσμα ήταν σαράντα χρόνια βαρβαρότητας, τουλάχιστο για τη δυτική Ευρώπη, γιατί στην ανατολική ήταν ογδόντα!
Το 1910 κανείς δε γνώριζε τα ονόματα Στάλιν (Stalin), Χίτλερ (Hitler). Κανείς δεν είχε ακούσει περί φασισμού ή κομμουνισμού. Ο Λένιν (Lenin) ζούσε στη Γενεύη. Οπότε, ας μη μας μιλάνε σήμερα περί αδυνάτων εξελίξεων, διότι σήμερα πολύ απλά δεν τους ξέρουμε αυτούς τους ανθρώπους, ούτε τα κινήματά τους! Υπάρχουν όμως. Κάπου βρίσκονται. Περιμένουν ένα μόνο πράγμα: τη χρεοκοπία της δημοκρατίας. Μόλις χρεοκοπήσει η δημοκρατία, θα εμφανιστούν. Θα εμφανιστούν για να πάρουν την εξουσία και να αντικαταστήσουν τις αποτυχημένες ελίτ.
Βρισκόμαστε ακριβώς στις ίδιες συνθήκες. Οι προκάτοχοί μας του 1910 ήταν σε θέση να δημιουργήσουν έναν 20ό αιώνα ευτυχή. Αρκούσε να επιλέξουν τη συνεργασία, τη διεθνοποίηση. Επέλεξαν την εύκολη οδό του «σύντομου» πολέμου, που θα κερδιζόταν δήθεν σε λίγες μέρες, και έλαβαν την τραγωδία. Βρισκόμαστε ενώπιον ακριβώς των ιδίων διλημμάτων. Η Ευρώπη μπορεί να ζήσει ευτυχής, μπορεί όμως και να καταρρεύσει. Ο κόσμος έχει πελώρια αποθέματα ανάπτυξης, αλλά μπορεί επίσης να καταρρεύσει. Ο λόγος ανήκει πια στην πολιτική!
-----
O Jacques Attali είναι σύμβουλος επιχειρήσεων, πρώην ειδικός σύμβουλος του Φρανσουά Μιτεράν
«Ο κόσμος σήμερα γνωρίζει τους ισχυρότερους ρυθμούς ανάπτυξης στην ιστορία του, 5% ετησίως, ενώ παράλληλα υπάρχουν όλα τα προαπαιτούμενα για μια ανάπτυξη ισχυρότατη και βιώσιμη!»
Ο κόσμος βρίσκεται σε μια εποχή πρωτοφανούς και βιώσιμης ανάπτυξης
Πώς γίνεται να έχουμε σήμερα κρίση, ανεπάρκεια των ευρωπαϊκών μηχανισμών, κρίση στις Ηνωμένες Πολιτείες και παράλληλα -και παραδόξως- να ζούμε σε μια συγκυρία που χαρακτηρίζεται παγκοσμίως από πολύ έντονους ρυθμούς ανάπτυξης; Ιδού η μεγάλη αντίφαση: ο κόσμος σήμερα γνωρίζει τους ισχυρότερους ρυθμούς ανάπτυξης στην ιστορία του, 5% ετησίως, ενώ επιπλέον υπάρχουν όλα τα προαπαιτούμενα για μια ανάπτυξη ισχυρότατη και βιώσιμη!
Οι παράγοντες της ανάπτυξης
Σας αναφέρω απλά πως τα επόμενα 30 χρόνια θα περάσουμε από τα 7 δις στα 9 δις τουλάχιστο κατοίκους στη Γη, με γιγάντιες αλλαγές, επιμήκυνση του προσδόκιμου επιβίωσης, πελώριες μετακινήσεις πληθυσμών, αυξανόμενη αστικοποίηση (που οδηγεί σε αύξηση του ενεργού πληθυσμού και άρα και της παραγωγής).
Διαθέτουμε σήμερα ανεπανάληπτο υλικό πλούτο (της τάξης των 500 τρις δολαρίων πάνω κάτω, όπου κάθε χρόνο προστίθενται περίπου άλλα 15 ως 20 τρις, πράγμα που δίνει όλο και μεγαλύτερα περιθώρια για επενδύσεις, ενώ επιπροσθέτως έχουμε όλο και λιγότερη βία, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουμε, και άρα όλο και λιγότερη καταστροφή του πλούτου αυτού λόγω πολέμων).
Ο τρίτος παράγοντας παραγωγής πλούτου, πρωτοφανής στην ιστορία, είναι η τεχνολογική πρόοδος, που επιταχύνεται με αδιανόητους ρυθμούς. Όλες οι προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις ήταν το αποτέλεσμα μιας μόνο τεχνολογικής επανάστασης (το 12ο αιώνα στη ναυσιπλοΐα, έκτοτε σε διάφορους άλλους τομείς). Αλλά σήμερα έχουμε τουλάχιστο τέσσερις αν όχι πέντε τεχνολογικές επαναστάσεις σε εξέλιξη:
Στις τεχνολογίες πληροφόρησης, που ξεκίνησαν να αναπτύσσονται σύμφωνα με το «νόμο του Μουρ» τη δεκαετία του ’60 μα σήμερα επιταχύνονται κι άλλο. Δεν έχουμε ακόμα δει τίποτα για τις επιπτώσεις όσων πρόκειται να συμβούν στο διαδίκτυο. Στην πληροφορική έχουμε μια σειρά τεράστιων αλλαγών που βρίσκονται σε εξέλιξη.
Ο δεύτερος τομέας όπου έχουμε μεγάλες αλλαγές (κι όπου επίσης παρατηρείται να ισχύει πια ο «νόμος του Μουρ») είναι η βιοτεχνολογία, που θα συνταράξει -έχει αρχίσει να συνταράσσει- την κτηνοτροφία, τη γεωργία, την ιατρική. Έχουμε εδώ εξελίξεις κάθε μέρα. Χθες κλωνοποιήθηκε μια αγελάδα που το γάλα της έχει τις ιδιότητες του μητρικού γάλατος, κι αυτή είναι μια μόνο από εκατομμύρια εξελίξεις που συμβαίνουν κάθε μέρα και που θα συνεχιστούν με αυξανόμενους ρυθμούς. Το κόστος του κλωνισμού ενός ανθρώπου έφτασε από τα 3 δις εδώ και δέκα χρόνια σε λιγότερο από 2 χιλιάδες δολάρια σήμερα και σε τρία χρόνια θα κοστίζει 10 δολάρια. Έχουμε εισέρθει σε μια περίοδο γιγάντιων αλλαγών.
Ακολουθούν άλλα κύματα τεχνολογικών προόδου: οι νανοτεχνολογίες, που θα ανατρέψουν τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε την οικοδομή, την ιατρική, την άμυνα, και χιλιάδες άλλα πράγματα, κι ύστερα, πίσω από τις νευροεπιστήμες που θα αλλάξουν άρδην το πώς μαθαίνουμε, τη θεραπεία των εγκεφαλικών παθήσεων, την συγχώνευση ανθρώπου-μηχανής, έχουμε σαράντα χρόνια τεχνολογικής, επιστημονικής και πρακτικής προόδου με απολύτως γιγάντιες επιπτώσεις στην παραγωγή ενέργειας, την κλιματική αλλαγή κ.λπ.
«Το ζεύγος αγορά-δημοκρατία βρίσκεται στη καρδιά της δυναμικής του θριάμβου της ατομικής ελευθερίας στην κοινωνία μας. Αυτή η διαδικασία, που ξεκίνησε εν είδει αδυσώπητης μηχανής το 12ο αιώνα στη Φλάνδρα, σύμφωνα με την οποία το ισχυρό κράτος δημιουργεί την αγορά και η αγορά δημιουργεί τη δημοκρατία, αυτή η διαδικασία προοδευτικά γενικεύεται σε ολόκληρο τον κόσμο»
Η κυριαρχία των ατομικών ελευθεριών
Τέλος έχουμε έναν ακόμα παράγοντα ανάπτυξης που κάνει πραγματικά άλματα σε πλανητικό επίπεδο, κι εμφανίζεται ως η αξία που παίρνει το προβάδισμα, που δεν είναι άλλη από την αξία της ατομικής ελευθερίας. Θα ήταν δυνατό να είχαν επικρατήσει άλλες αξίες, όπως π.χ. της αθανασίας ή της αλληλεγγύης. Αλλά στην πραγματικότητα -ως τώρα τουλάχιστο- η ανθρωπότητα φαίνεται να επιλέγει την ατομική ελευθερία, που επικρατεί παντού: στον πνευματικό βίο, στην οικονομία -που δεν είναι παρά η οργάνωση της διαχείρισης της σπάνης εντός μιας ουτοπίας ατομικής ελευθερίας, που αποκαλείται αγορά, η οποία προσφέρει την αυταπάτη της ελευθερίας, ενώ στον τομέα της πολιτικής η σπάνη των δημοσίων αγαθών διαχειρίζεται εντός μιας ουτοπίας που αποκαλείται δημοκρατία. Οπότε το ζεύγος αγορά-δημοκρατία βρίσκεται στη καρδιά της δυναμικής του θριάμβου της ατομικής ελευθερίας στην κοινωνία μας. Κι αυτή η διαδικασία, που ξεκίνησε εν είδει αδυσώπητης μηχανής το 12ο αιώνα στη Φλάνδρα -πριν εγκατασταθεί το 17ο αιώνα στη Μεγάλη Βρετανία- σύμφωνα με την οποία το ισχυρό κράτος δημιουργεί την αγορά και η αγορά δημιουργεί τη δημοκρατία, αυτή η διαδικασία προοδευτικά γενικεύεται σε ολόκληρη την Ευρώπη κι εν συνεχεία στη λατινική Αμερική, την ανατολική Ευρώπη, και τώρα τη βλέπουμε στην Αφρική, τη βλέπουμε παντού.
Κατά συνέπεια, έχουμε πράγματι αυτή τη δυναμική της αλληλεξάρτησης, στην οποία η αγορά χρειάζεται τη δημοκρατία και η δημοκρατία την αγορά, που επεκτείνεται διαρκώς σε τέτοιο βαθμό που ορισμένοι έφτασαν στο σημείο να πουν «κοιτάξτε, δεν υπάρχει πρόβλημα, δημοκρατία και αγορά κυριαρχούν στον πλανήτη, η ιστορία τελείωσε, όχι με την έννοια της ακινητοποίησής της, αλλά διότι από εδώ και πέρα η ιστορία θα συρρικνωθεί στη διαδικασία γενίκευσης της αγοράς και της δημοκρατίας». Κι αυτό είναι πράγματι ό,τι συμβαίνει σήμερα. Μπορούμε να πούμε άρα πως ό,τι συνέβη στην Αίγυπτο, στην Τυνησία, ό,τι θα συμβεί αύριο στην Κίνα και άλλα κράτη είναι προβλέψιμο. Η μόνη δυσκολία είναι να προσδιοριστεί η ακριβής ημερομηνία που θα συμβούν.
Επίσης αγορά και δημοκρατία είναι οι προϋποθέσεις της οικονομικής ανάπτυξης, στο βαθμό που η αγορά είναι ένα πολύ κακό σύστημα από πλευράς αποτελεσματικότητας, αλλά είναι το καλύτερο που διαθέτουμε για την παραγωγή και τη διανομή του πλούτου, ενώ η δημοκρατία επιτρέπει να αναπληρωθούν οι ανεπάρκειές της, να αναδιανέμονται τα δημόσια αγαθά και να καθορίζονται οι κανόνες της λειτουργίας της αγοράς.
Η κρίση αφορά μόνο τη δύση
Οπότε θα μπορούσε κανείς να καταλήξει πως όλα είναι καλά, για το καλύτερο στον καλύτερο των κόσμων! Κι όμως εμείς κυριαρχούμαστε από το συναίσθημα πως αυτή η διάταξη δεν «περπατάει». Τουλάχιστο «δεν περπατάει» στις χώρες μας. Αλλά «περπατάει» για την πελώρια πλειοψηφία της ανθρωπότητας. Όποιος περνάει το μεγάλο μέρος του χρόνου του (όπως είναι η δική μου περίπτωση) στο να τριγυρνάει στον κόσμο, διαπιστώνει πως κανείς δε μιλάει για κρίση: δεν μιλάνε για κρίση ούτε στην Αυστραλία, ούτε στον Καναδά, ούτε στην Κίνα, ούτε στη Βραζιλία (εντάξει, εκεί ναι, λιγάκι) ούτε στην Αργεντινή. Υπάρχει ένας μακρύς κατάλογος χωρών όπου κανείς δε μιλάει για την κρίση: μιλάνε για τη φτώχεια, τις αδικίες, τις ανισότητες, τη διαφθορά, για τη δικτατορία, αλλά όχι για κρίση! Διότι πλέουν στην ανάπτυξη. Αν η παγκόσμια ανάπτυξη είναι σήμερα της τάξης του 5% και η δική μας μικρότερη από 2%, αυτό σημαίνει πως η ανάπτυξη των άλλων βρίσκεται στο 7%, στο 8%, στο 9% και το 10%! Οπότε σήμερα ο κόσμος βρίσκεται σε μια φάση εντυπωσιακά ισχυρής ανάπτυξης, και θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε να πιστέψουμε πως όλα πάνε καλά!
Στην πραγματικότητα όμως υπάρχουν δύο τύπου προβλημάτων που μας επαναφέρουν στη συζήτηση. Το πρώτο αφορά τη δύση και το δεύτερο τον κόσμο συνολικά.
«Η δύση εξακολουθεί ακόμα να είναι -μακράν- το "αφεντικό" του κόσμου. Είμαστε φοβερά μπροστά στον τομέα της ποιότητας ζωής, είμαστε σχεδόν άπιαστοι όσον αφορά το βιοτικό επίπεδο κατά κεφαλή. Σε τριάντα χρόνια οι Κινέζοι θα ξεπεράσουν το αμερικανικό ΑΕΠ, αλλά ακόμα και τότε το κατά κεφαλήν εισόδημά τους θα είναι το 1/3 του αμερικανικού. Οπότε, ως ότου η Κίνα και οι άλλες χώρες φθάσουν το αμερικανικό κατά κεφαλήν εισόδημα, έχουμε ακόμα πολύ-πολύ-πολύ καιρό»
Η κυριαρχία της δύσης
Η δύση από τη μεριά της υποφέρει από ένα είδος αναπτυξιακής κόπωσης. Είμαστε ακόμα μακράν τα «αφεντικά» του κόσμου. Είμαστε φοβερά μπροστά στον τομέα της ποιότητας ζωής, είμαστε πολύ μακριά, σχεδόν άπιαστοι όσον αφορά το κατά κεφαλή βιοτικό επίπεδο. Σε τριάντα χρόνια οι Κινέζοι θα ξεπεράσουν το αμερικανικό ΑΕΠ, αλλά ακόμα και τότε το κατά κεφαλήν εισόδημά τους θα είναι το 1/3 του αμερικανικού. Οπότε έως ότου η Κίνα και οι άλλες χώρες φθάσουν το αμερικανικό κατά κεφαλήν εισόδημα θα περάσει πολύς-πολύς-πολύς καιρός.
ΗΠΑ-Ευρώπη
’Αρα είμαστε ακόμα μακράν (και για πολύ καιρό) μπροστά όσον αφορά το βιοτικό μας επίπεδο. Αλλά είμαστε κουρασμένοι. Είμαστε κουρασμένοι για διαφορετικούς λόγους οι μεν από τους δε. Όσον αφορά τους παράγοντες της παραγωγής, οι ΗΠΑ έχουν ακόμα μια πολύ καλή δημογραφική εικόνα, διότι είναι πολύ ανοικτοί στη μετανάστευση, ενώ εμείς οι Ευρωπαίοι είμαστε πολύ κλειστοί στη μετανάστευση. Είναι πολύ ανοικτοί στην τεχνολογία και διαθέτουν το κυρίαρχο νόμισμα και τον κυρίαρχο στρατό. Οπότε μπορούν ακόμα να κρατήσουν. Ενώ εμείς δεν έχουμε με το μέρος μας τη δημογραφία., είμαστε αδύναμοι δημογραφικά διότι εχθρευόμαστε τη μετανάστευση και δεν είμαστε ικανοί να προσελκύουμε τα ταλέντα που θα μας επέτρεπαν να αναπτύξουμε τις τεχνολογίες για τις οποίες έγινε λόγος.
Η οικονομική διάταξη στις ΗΠΑ
Από την άλλη όμως, οι ΗΠΑ συναισθάνθηκαν από το 1979-1980 -ως προς αυτό πλέον συμφωνούν όλοι οι οικονομολόγοι- μια πολύ βαθιά αλλαγή στους συσχετισμούς δύναμης εντός της αμερικανικής κοινωνίας. Από τη μια η «φυσιολογική» ανάπτυξη της αμερικανικής οικονομίας διαμορφώθηκε σε χαμηλότερα επίπεδα, λόγω της εξάντλησης όλων των παραγόντων της ανάπτυξης και από την άλλη είχαμε μια αλλαγή στους συσχετισμούς δύναμης υπέρ του κεφαλαίου και εις βάρος της μισθωτής εργασίας. Πράγμα που δημιουργεί μια μη-διαχειρίσιμη κατάσταση, διότι έχουμε λιγότερο εισόδημα για τη συντήρηση της κατανάλωσης, αλλά και ανάγκη να υπάρξουν εισοδήματα για να συντηρηθεί η ζήτηση που οδηγεί στην κερδοφορία. Αυτή είναι μια αντίφαση από την οποία η έξοδος είναι υποχρεωτική! Οι ΗΠΑ το έκαναν αυτό ανακαλύπτοντας ξανά τη δεκαετία του 1980 το μηχανισμό που πάντοτε χρησιμοποιείται σε περιόδους κρίσης από το 13ο αιώνα, ήτοι αυτό που δεν μπορείτε να δώσετε στον κόσμο με τη μορφή μισθού το δίνετε ως υπεραξία στην τιμή των αγαθών. Αυτό που δεν μπορείτε να δώσετε ως μισθολογικές αυξήσεις, τους το δίνετε με τη μορφή της ανόδου της τιμής των περιουσιακών τους στοιχείων, υπό τον όρο πως δημιουργείτε και ευνοϊκούς όρους ρευστοποίησής τους. Αυτό συνέβη στην κρίση της δεκαετίας του 1930, το ίδιο επαναλήφθηκε στην περίπτωσή μας. Με πολύ απλό τρόπο, ειπώθηκε: μπορείτε να αποκτήσετε ακίνητα και περιουσιακά στοιχεία που η αξία τους μεγεθύνεται, αρκεί να τα πουλάτε, να καρπώνεσθε την υπεραξία τους, να δανείζεστε, μιας που η αξία των αγαθών που διαθέτετε θα συνεχίσει να αυξάνει, να αγοράζετε, η αξία των αγαθών που έχετε θα ανεβαίνει, να τα ξαναπουλάτε, με τα κέρδη να αγοράζετε αυτοκίνητα, σπίτια κ.λπ. Ο μηχανισμός της οικονομίας κινείται έτσι και πάλι. Από τις αρχές του 20ού αιώνα πάντοτε έτσι παιζόταν το παιχνίδι της ανάπτυξης στις ΗΠΑ, φυσικά κάθε φορά με περιόδους αβεβαιότητας και ερωτήσεων.
Αλλά και η Ευρώπη σταδιακά γνώρισε το ίδιο πράγμα, περισσότερο δια της ανάπτυξης του δημοσίου χρέους παρά του ιδιωτικού, μιας που είμαστε έθνη επικεντρωμένα στη λειτουργία του κράτους, αλλά πάνω-κάτω ακολουθήσαμε τον ίδιο τρόπο και τις ίδιες αβεβαιότητες.
«Επελέγη η μετατροπή του ιδιωτικού χρέους σε δημόσιο. Αυτό ακριβώς συνέβη μετά το 2008-2010. Οι κυβερνήσεις έχουν απόλυτη συνείδηση πως δε διαθέτουν την πολιτική δυνατότητα να αυξήσουν τη φορολογία όπως δε διαθέτουν την πολιτική δυνατότητα να μειώσουν τις δαπάνες. Πουθενά στον κόσμο! Πουθενά τουλάχιστο στις αναπτυγμένες χώρες!»
Η κρίση
Φυσικά αυτό το πράγμα έφτασε, όπως γνωρίζουμε όλοι, σε έναν παροξυσμό, με ό,τι συνέβη την περίοδο 2000 ως 2003 ή 2005, οπότε επετράπη στο ανεξέλεγκτο σύστημα να πραγματοποιεί υπεραισιόδοξες προβλέψεις που μπορούσε να τα τιτλοποιεί και να τις πουλάει όπως να ’ναι και φθάσαμε στην κρίση που γνωρίζουμε, που είναι κρίση εμπιστοσύνης στο σύστημα και που ήταν απολύτως προβλέψιμη, μιας που στα τέλη του 2007 ο δανεισμός πάσης φύσεως στην Αμερική είχε ήδη ξεπεράσει το 300%-320% του ΑΕΠ, άρα ήταν ανώτερος από τα επίπεδα όπου είχε βρεθεί το 1929.
Μετατροπή του ιδιωτικού χρέους σε δημόσιο
Έκτοτε δεν έγινε τίποτα στην κατεύθυνση του περιορισμού του δανεισμού των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων. Αυτό που έγινε κυρίως είναι η μετατροπή του ιδιωτικού χρέους σε δημόσιο. Αυτό ακριβώς συνέβη μετά το 2008-2010. Οι δυτικές κυβερνήσεις (αμερικανικές, ευρωπαϊκές και ιαπωνική, με την τελευταία να ακολουθεί μια κάπως ιδιαίτερη στρατηγική, μιας που έχουν εξαιρετικά αδύναμη δημογραφία αλλά εντυπωσιακά ισχυρή αποταμίευση και άρα μπορούν να προχωρήσουν σε εσωτερικό δανεισμό) απλά άρχισαν να ζουν υπεράνω των δυνατοτήτων τους: γίναμε όλοι μυθομανείς.
Η αδυναμία της πολιτικής
Ζούμε υπεράνω των δυνατοτήτων μας, ενώ επιπροσθέτως αυτή η μυθομανία μας συνοδεύεται από την αδυναμία του κράτους, που έχει απόλυτη συνείδηση πως δε διαθέτει την πολιτική δυνατότητα να αυξήσει τη φορολογία όπως δε διαθέτει την πολιτική δυνατότητα να μειώσει τις δαπάνες. Πουθενά στον κόσμο! Πουθενά τουλάχιστο στις αναπτυγμένες χώρες!
Οπότε, όπως ήταν φυσικό, η εμφάνιση της κρίσης οδήγησε σε επιδείνωση των προβλημάτων. Γνωρίζαμε απολύτως πως όλο αυτό θα τελείωνε άσχημα! Πως τα χρέη κάποια στιγμή θα πρέπει να αποπληρωθούν. Γνωρίζαμε απολύτως πως στο βάθος εγκαθιστάμεθα σε μια κατάσταση που ο βασικός θεωρητικός της δεν ήταν ούτε ο Κέινς (Keynes), μήτε ο Σούμπετερ (Schumpeter), αλλά ο Μάντοφ (Madoff)! Αυτός είναι ο μεγάλος θεωρητικός της σύγχρονης οικονομίας! Βρισκόμαστε εν πλήρει διαδικασία γενικής «μαντοφοποίησης» των δυτικών οικονομιών! Δημιουργούμε ελλείμματα που τα μεταφέρουμε ο ένας στον άλλο! Φυσικά όλα αυτά τα ελλείμματα διογκώνονται, διογκώνονται και κάποια στιγμή, όπως συμβαίνει σε όλες τις κρίσεις, καταφεύγουμε στην αντίδραση που έχουμε όταν πληγούμε από μια σοβαρή ασθένεια: «όχι αυτό, όχι σε εμένα, όχι τώρα!». Αυτό ακριβώς συνέβη, με τρόπο απολύτως συστηματικό, σε όλες τις κρίσεις για τις οποίες έχουμε στοιχεία, από το 16ο αιώνα κι ύστερα: «όχι αυτό, όχι σε εμένα, όχι τώρα!». Αυτό βιώνουν οι ΗΠΑ σήμερα, αυτό κι εμείς: «όχι αυτό, όχι σε εμένα, όχι τώρα!». Αλλά ακούστε, κάποια στιγμή τα χρέη χρειάζεται να αποπληρωθούν, και δεν πρόκειται να λύσουμε αυτό το πρόβλημα μεταθέτοντας την εξέτασή του. Είχα μάλιστα διατυπώσει μια αναλογία την εποχή των πρώτων συνόδων των G20, λέγοντας πως μου μοιάζουν με συναθροίσεις των «ανώνυμων αλκοολικών» που συζητάνε πώς να σταματήσουν να πίνουν, πίνοντας ένα ποτηράκι! Δυστυχώς δε, αυτή η μεταφορά επιβεβαιώθηκε: το δημόσιο χρέος συνεχίζει να αυξάνει, παντού!
Οι ΗΠΑ είναι ήδη χρεοκοπημένες
Φυσικά οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση από εμάς, αντιπροσωπεύουν το 50% των αμυντικών δαπανών του πλανήτη, κανένας δε διανοείται να τα βάλει μαζί τους. Αλλά από την άλλη οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται ήδη σε κατάσταση χρεοκοπίας: σήμερα που μιλάμε, έχουν ήδη χρεοκοπήσει! Κι υπάρχει μια αντιμαχία μεταξύ Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικάνων για το αν αυτή η χρεοκοπία θα πρέπει να ανακοινωθεί και δημοσίως ή αν θα κάναμε καλύτερα να αυξήσουμε κι άλλο το δανεισμό.
«Όταν φτιάξαμε το κοινό νόμισμα, γνωρίζαμε απολύτως πως το κοινό νόμισμα δε θα μακροημέρευε χωρίς ομοσπονδιακό πολιτικό σύστημα. Το ξέραμε, γράφτηκε, ειπώθηκε, ακόμα και μέσα στη συνθήκες έχει εξασφαλιστεί κανείς να μην μπορεί να αποχωρήσει από το κοινό νόμισμα, κι αυτό έγινε επίτηδες, με τη σκέψη όταν ξεσπάσει η κρίση, που θα ξεσπάσει, να περάσουμε στην επόμενη φάση, που είναι η ομοσπονδοποίηση»
Μικρό ιστορικό της μεθόδου οικοδόμησης της Ευρώπης
Εμείς οι Ευρωπαίοι βρισκόμαστε σε παρόμοια κατάσταση, σε έναν κόσμο καταπληκτικής ανάπτυξης. Θα ήθελα εδώ να επικεντρωθώ σε δύο διαστάσεις:
Την ευρωπαϊκή κρίση και
Την ανάγκη για παγκόσμια διακυβέρνηση -και τη δυσκολία να πραγματοποιηθεί. Διότι αυτό που βιώνουμε εμείς στην Ευρώπη είναι πολύ δηλωτικό για το τι θα ήταν δυνατό να βιώσουμε σε παγκόσμιο επίπεδο... Πώς είναι δυνατό να φανταζόμαστε πως μπορούμε να εγκαθιδρύσουμε μια παγκόσμια διακυβέρνηση από τη στιγμή που δεν είμαστε ικανοί να εγκαθιδρύσουμε μια πανευρωπαϊκή διακυβέρνηση;
Ζούμε κάτι πολύ σαφές, πολύ ξεκάθαρο. Eπιτρέψτε μου να αφηγηθώ περιληπτικά την ιστορία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, όπως την ξέρω, όπως τη βλέπω: η Ευρώπη οικοδομήθηκε σε διαδοχικές φάσεις, μέσω διαδοχικών -και αναγκαίων- κρίσεων.
Φτιάξαμε την ενιαία αγορά, γνωρίζοντας απολύτως πως φτιάχνοντας την κοινή αγορά δεν υπήρχε στην πραγματικότητα καμία ενιαία αγορά, υπήρχε απλώς άρση των συνόρων και ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων, χωρίς όμως εναρμόνιση των προδιαγραφών. Αλλά η εναρμόνιση των τεχνικών προδιαγραφών είναι απαραίτητη, αλλιώς ανοίγει παράθυρο στον αθέμιτο ανταγωνισμό, με διαφορετικές προδιαγραφές στην παραγωγή διαφόρων προϊόντων... Ξέραμε λοιπόν πως θα υπήρχε μια κρίση όσον αφορά τις προδιαγραφές! Κι υπήρξε πράγματι μια κρίση για τις προδιαγραφές, το 1983, κι είχαμε μια ευρωπαϊκή σύνοδο όπου στο τραπέζι έπεσαν 44 τεχνικές αντιμαχίες μεταξύ των κρατών-μελών! Θυμάμαι ιδιαίτερα καλά αυτή τη σύνοδο, που εξάλλου έλαβε χώρα -αυτό εκ των υστέρων σήμερα μοιάζει συμβολικό και ειρωνικό συνάμα- στην Ελλάδα, στην οποία οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων ήταν πολύ λιγότεροι, αλλά δεν καταλάβαιναν απολύτως τίποτα από όλα όσα συζητούσαμε, καθώς ήταν μια συζήτηση εξαιρετικά τεχνική, και βγήκαμε από τη συνεδρίαση εν μέσω ενός χάους που θυμίζει αρκετά τη σημερινή κατάσταση. Ακολούθησε μια γαλλική προεδρία, διευθετήσαμε τις 44 αντιμαχίες εντός έξι μηνών, δεν ήταν και τόσο δύσκολο καθώς δεν υπήρχαν πολυάριθμες χώρες και τα χαρτιά κυκλοφορούσαν εύκολα και όλα διευθετήθηκαν, κι έτσι γεννήθηκε η «ενιαία πράξη».
«Το ευρώ είναι καταδικασμένο σε θάνατο χωρίς υπουργό οικονομίας της ευρωζώνης! Χωρίς οικονομική ομοσπονδοποίηση, σε δέκα χρόνια από σήμερα -ίσως και λιγότερο, διότι οι εξελίξεις επιταχύνονται πολύ- δε θα υπάρχει ευρώ!»
Όταν φτιάξαμε την «ενιαία πράξη» γνωρίζαμε απολύτως πως αποφεύγαμε μεν τον αθέμιτο ανταγωνισμό μέσω των τεχνικών προδιαγραφών, αλλά όχι μέσω των ανταγωνιστικών συναλλαγματικών υποτιμήσεων. Γνωρίζαμε απολύτως πως για τη λειτουργία της «ενιαίας αγοράς» δεν αρκούσε η «ενιαία πράξη», αλλά θα χρειαζόταν κι ένα ενιαίο νόμισμα. Γνωρίζαμε πως θα είχαμε μια κρίση των συναλλαγματικών ισοτιμιών και είχαμε πράγματι ανταγωνιστικές υποτιμήσεις, από τις οποίες γνωρίζαμε πως ο μόνος τρόπος να ξεφύγουμε ήταν ένα ενιαίο νόμισμα!
Φτιάξαμε λοιπόν το ενιαίο νόμισμα όπως γνωρίζετε, σε στιγμές εξαιρετικά συναρπαστικές: είχαμε το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, τις διαπραγματεύσεις για την επανένωση της Γερμανίας, όλα αυτά σε ένα «πακέτο», και φτιάξαμε το κοινό νόμισμα! Αλλά όταν φτιάξαμε το κοινό νόμισμα, γνωρίζαμε απολύτως πως το κοινό νόμισμα δε θα μακροημέρευε χωρίς κάποιου είδους ομοσπονδιακό σύστημα. Το ξέραμε, γράφτηκε, ειπώθηκε, ακόμα και μέσα στη συνθήκες έχει εξασφαλιστεί κανείς να μην μπορεί να αποχωρήσει από το κοινό νόμισμα, κι αυτό έγινε επίτηδες, με τη σκέψη όταν ξεσπάσει η κρίση, που θα ξεσπάσει, να περάσουμε στην επόμενη φάση, που είναι η οικονομική ομοσπονδοποίηση.
Ανάγκη για πολιτική ομοσπονδοποίηση της Ευρώπης
Όλες οι προηγούμενες ιστορικές εμπειρίες αποδεικνύουν πως καμία νομισματική ένωση δεν μακροημέρευσε χωρίς οικονομική ομοσπονδοποίηση ή χωρίς ένα κράτος κι ένα νόμισμα που να κυριαρχούν! Η «ζώνη του φράγκου» είναι τυπική περίπτωση μιας νομισματικής ένωσης με κυριαρχία ενός κράτους. Όλες οι άλλες νομισματικές ενώσεις ουδέποτε επιβίωσαν χωρίς να υπάρχει στο τέλος του δρόμου πραγματική πολιτική ομοσπονδοποίησή τους. Διότι αν έχετε κοινό νόμισμα, κάποια στιγμή αυξάνει το χάσμα στην ανταγωνιστικότητα, που δεν μπορεί να αναπληρωθεί παρά μόνο με μεταφορά ατόμων και κεφαλαίων ή με εναρμόνιση των συνθηκών της ανταγωνιστικότητας, για την οποία χρειάζεται μια κεντρική κυβέρνηση.
Το αναβάλαμε αυτό για καιρό: να’ το πάλι το «όχι αυτό, όχι σε εμένα»! «Έχουμε καιρό», «θα δούμε αργότερα», «έχουμε άλλα προβλήματα», «προηγείται η προς ανατολάς διεύρυνση» -εξ ου και η Γαλλία, ιδίως ο Φρανσουά Μιτεράν (François Mitterand) αντιτίθετο σφόδρα στη πρόωρη προς ανατολάς διεύρυνση κι ήθελε να επιταχυνθεί πρώτα η οικονομική ομοσπονδοποίηση, αλλά αυτά πια ανήκουν στην ιστορία, τα πράγματα δεν εξελίχτηκαν έτσι- και χάσαμε χρόνο και διευρυνθήκαμε κατά τρόπο που σήμερα η κατάσταση δεν είναι πια διαχειρίσιμη. Και όπως ήταν αναμενόμενο, φτάσαμε στην σημερινή κατάσταση: από τη μια να είναι φανερό πως χρειάζεται ένα πανευρωπαϊκό υπουργείο οικονομικών, όπως σωστά λέει ο Ζαν-Κλοντ Τρισέ (Jean-Claude Trichet), αλλά δυστυχώς για εκείνον η «ευρωπαϊκή κεντρική τράπεζα» (ΕΚΤ) αντιτίθετο σε αυτό επί δέκα χρόνια προβάλλοντας καλώς ή κακώς το επιχείρημα πως χρειάζεται μια ισχυρή ΕΚΤ, που με έναν ισχυρό υπουργό οικονομίας της ευρωζώνης δίπλα της να της δίνει εντολές ή οδηγίες δε θα ήταν δυνατό. Προτίμησε έτσι την «ανεξαρτησία» της ΕΚΤ. Ίσως είχε δίκιο, αλλά έτσι έσκαβε το λάκκο του ευρώ, καθώς το ευρώ είναι καταδικασμένο σε θάνατο χωρίς υπουργό οικονομίας της ευρωζώνης! Χωρίς οικονομική ομοσπονδοποίηση, σε δέκα χρόνια από σήμερα -ίσως και λιγότερο, διότι οι εξελίξεις επιταχύνονται πολύ- δε θα υπάρχει ευρώ!
«Χρειάζεται ταυτόχρονα μεταφορά του εθνικού χρέους και απώλεια εθνικής κυριαρχίας, που ασφαλώς και είναι εξαιρετικά δύσκολο να ειπωθεί, εξαιρετικά δύσκολο να πραγματοποιηθεί, πλην όμως κάποια στιγμή φτάνει η ώρα της αλήθειας»
Τα τέσσερα «σενάρια» της διαχείρισης της κρίσης χρέους του ευρώ
Πώς όμως γίνεται μια οικονομική ομοσπονδοποίηση; Είναι αυτός ένας τομέας εξαιρετικά δύσβατος, με ιδιόμορφες κάθε φορά συνθήκες. Οικονομική ομοσπονδοποίηση σημαίνει όχι απλά το μοίρασμα ενός τμήματος των εθνικών δημοσίων χρεών (θα επανέρθω στην σημερινή κατάσταση της Ελλάδας), αλλά φυσικά επίσης να τεθούν οι όροι για μεταβίβαση εθνικής κυριαρχίας. Αν ο καθένας συνεχίσει να μπορεί να κάνει ό,τι να ’ναι με τον προϋπολογισμό του, και να καταλήγει σε χρεοκοπία με την ιδέα πως «δε βαριέσαι, τελικά ό,τι και να γίνει θα πληρώσει η Ευρώπη!», δεν πάμε πουθενά! ’Αρα η οικονομική ομοσπονδοποίηση συνεπάγεται πρώτον μερική η συνολική μεταφορά των εθνικών χρεών στο ευρωπαϊκό επίπεδο (θυμίζω εδώ πως η Ευρώπη είναι η μοναδική ηπειρωτική πολιτική οντότητα με μηδενικό χρέος -οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν χρέος, η Ιαπωνία έχει χρέος, η Ευρώπη δεν έχει, πράγμα που της δίνει πελώρια περιθώρια δανεισμού, είτε για την εξυπηρέτηση των δανείων των κρατών-μελών είτε για να επενδύσει στο μέλλον, αλλά φυσικά, αν τα κράτη-μέλη αφεθούν ανεξέλεγκτα να κάνουν ό,τι τους κατέβει, κάτι τέτοιο θα είναι εντελώς ανήθικο). Οπότε χρειάζεται ταυτόχρονα μεταφορά του εθνικού χρέους και απώλεια εθνικής κυριαρχίας, που ασφαλώς και είναι εξαιρετικά δύσκολο να ειπωθεί, εξαιρετικά δύσκολο να πραγματοποιηθεί, πλην όμως κάποια στιγμή φτάνει η ώρα της αλήθειας. Κάποια στιγμή μια χώρα βρίσκεται σε εξαιρετικά δυσχερή οικονομική θέση και διαπιστώνεται πως δεν υπάρχουν τα πολιτικά μέσα για μια ενδεδειγμένη λύση, οπότε βρισκόμαστε ενώπιον τριών (ή τεσσάρων) επιλογών:
Πρώτη επιλογή, «ωραία, είναι δυσάρεστο αλλά ας τους δανείσουμε, παρόλα αυτά». Το μόνο που κάνουμε είναι να μεταθέτουμε το πρόβλημα, επιλύουμε την κρίση ρευστότητας αλλά επ’ ουδενί την κρίση βιωσιμότητας του χρέους τους.
Δεύτερη επιλογή, αυτή που προκρίνουν οι Γερμανοί. Αναγκάζουμε τις τράπεζες να επωμισθούν ένα τμήμα του κόστους διαχείρισης του χρέους. Είναι μια θέση αρκετά ισχυρή από ηθικής απόψεως, μιας που μπορούμε να λέμε πως το κόστος της κρίσης επιμερίζεται και στις τράπεζες και δεν το επωμίζονται μόνοι οι φορολογούμενοι, αλλά από την άλλη, αν το καλοσκεφθούμε, οι τράπεζες δεν είναι παρά οι μέτοχοί τους κι αν χρεοκοπήσουν οι τράπεζες χρεοκοπεί ολόκληρη η οικονομία. Έτσι π.χ. η ελληνική κυβέρνηση, που έχει μεταθέσει στις ελληνικές τράπεζες πάνω από το μισό ελληνικό χρέος, ασφαλώς θα αναγκαστεί να διοχετεύσει χρήματα στις ελληνικές τράπεζες, οπότε στο όνομα της ελάφρυνσης του ελληνικού δημοσίου χρέους, στην πραγματικότητα θα το διογκώσουμε κι άλλο για να αναπληρώσουμε τις ζημιές των ελληνικών τραπεζών! Δώρο άδωρο! Οπότε κι αυτή η δεύτερη λύση δεν είναι εντέλει πολύ καλύτερη από την πρώτη.
Τρίτη λύση είναι η μεταφορά ενός τμήματος του χρέους στο ευρωπαϊκό επίπεδο, που όμως δεν έχει νόημα παρά μόνο αν συνοδεύεται από ένα κόστος σε εθνική κυριαρχία -που πολύ απέχει σήμερα από το να είναι δυνατή.
Η τέταρτη λύση, που τελικά θα υιοθετηθεί, σε συνδυασμό με στοιχεία των δύο πρώτων είναι κάποιος να πληρώσει. Αλλά αν δε θέλουμε να πούμε ποιος θα πληρώσει (και θέλουμε απλά κάποιος να πληρώσει στην πράξη), δεν υπάρχει άλλος παράγοντας που να μπορεί να το κάνει αυτό πλην της ΕΚΤ. Χωρίς να το φωνάζουμε κιόλας, θα συνεχίσουμε λοιπόν να αφήνουμε την ΕΚΤ να δανείζει τις ελληνικές και άλλες τράπεζες με πολύ χαμηλά επιτόκια, κι αυτές θα δανείζουν τα κράτη με λίγο μεγαλύτερο επιτόκιο, πράγμα που θα τις επιτρέπει να αποκαθιστούν κάπως την κεφαλαιοποίησή τους και να αποφύγουν την καταστροφή, αλλά στην ουσία αυτό είναι ξεκάθαρα δημοσιονομικό κολπάκι! Που πάντως δεν είναι πληθωριστικό, από τη στιγμή που η δημιουργία χρήματος σε συνθήκες υψηλής ανεργίας είναι διαχειρίσιμη, αλλά στο τέλος του δρόμου καταλήγει σε αυτό που αποκάλεσα «χρηματοπιστωτική δημοκρατία» διότι είναι μια διαδικασία επιφανειακά δημοκρατική που όμως ουσιωδώς δίνει όλη την εξουσία στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, που αναλαμβάνουν τα ηνία του συστήματος λόγω γενικευμένης λιποταξίας της πολιτικής.
«Από την άποψη του τρόπου παραγωγής, του τρόπου ζωής, της κοινωνικής οργάνωσης είμαστε -μακράν- οι καλύτεροι στον κόσμο! Το χρέος μας επί του ΑΕΠ είναι χαμηλό. Διαθέτουμε ποιότητα ζωής που να μπορεί να προσελκύσει τους καλύτερους ερευνητές του κόσμου. Έχουμε γεωγραφική συνάφεια με την ήπειρο που ο πληθυσμός της θα διπλασιαστεί τα επόμενα τριάντα χρόνια, την Αφρική. Αν ρυμουλκήσουμε τη Ρωσία, θα έχουμε όλους τους απαραίτητους φυσικούς πόρους. Έχουμε ό,τι χρειαζόμαστε για να γίνει η ΕΕ πρώτη οικονομική και πολιτική υπερδύναμη του κόσμου»
Η πραγματική γέννηση των ΗΠΑ
Θα μου επιτρέψετε στο σημείο αυτό να κάνω ένα άλμα στο παρελθόν, σε μια σημαντική στιγμή της ιστορίας, το 1790, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Βρισκόμαστε στις 6 Ιουνίου 1790, στη Νέα Υόρκη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται σε μια κατάσταση εντυπωσιακά παρόμοια με τη σημερινή κατάσταση της ΕΕ. Περιλαμβάνουν δώδεκα κράτη, όλα υπερχρεωμένα, όλα σε κατάσταση χρεοκοπίας, πολλά ανάμεσά τους να δηλώνουν πως είναι μπουχτισμένα από την ένωση και να διακηρύσσουν πως δε χρειάζεται κοινό νόμισμα, ούτε κεντρική κυβέρνηση, ας λάβει ο καθένας την ανεξαρτησία του κι ας τραβήξει το δρόμο του.
Τρεις άνδρες συγκεντρώνονται για να δειπνήσουν: ο υπουργός οικονομίας Τζέφερσον (Jefferson), ο ισχυρός κομματικός παράγοντας Μάντισον (Madison) και ο υπουργός εξωτερικών Χάμιλτον (Hamilton). O τέταρτος σημαντικός άνδρας της περιόδου, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Ουάσινγκτον (George Washington) βρίσκεται επίσης στη Νέα Υόρκη, πόλη που φιλοξενεί την... κυλιόμενη πρωτεύουσα των ΗΠΑ (ακόμα οι ΗΠΑ δεν έχουν πρωτεύουσα), αλλά δεν παρίσταται στο δείπνο. Οι συνδαιτυμόνες τσακώνονται: ορισμένοι είναι υπέρ μιας ισχυρής ομοσπονδοποίησης, με ισχυρή κεντρική κυβέρνηση, άλλοι αντιπαραθέτουν πως κάτι τέτοιο θα ήταν απαράδεκτο, αφού η ισχυρή κεντρική κυβέρνηση ήταν ακριβώς το μοντέλο των Βρετανών, των εχθρών της χώρας, και οι ΗΠΑ δεν είναι δυνατό να μιμηθούν τον παλαιό αποικιακό τους δυνάστη, αλλά οφείλουν να παραμείνουν αποκεντρωμένες. Αυτό το δείπνο, για το οποίο γνωρίζουμε τα πάντα, το μενού, τις συζητήσεις κ.λπ, καταλήγει πως πρώτον θα υπάρξει μια ομοσπονδιακή κυβέρνηση, που θα πάρει το όνομα του «γέρου» όταν αυτός πεθάνει (θα το κάνει 10 χρόνια αργότερα) και δεύτερον θα εκδώσουμε κοινά ομόλογα. Αυτό είναι που δημιούργησε τις ΗΠΑ! Οι Ηνωμένες Πολιτείες γεννήθηκαν εκείνη τη μέρα! Αν αυτό δεν είχε συμβεί, σήμερα οι ΗΠΑ θα ήταν εξίσου διαιρεμένες όσο η νότια Αμερική!
Η μόνη διαφορά με τη σημερινή μας κατάσταση είναι πως καθ’α γνωρίζω δεν έχουμε Τζέφερσον, ούτε Μάντισον, ούτε Χάμιλτον, ούτε Ουάσινγκτον για να βρεθούν για δείπνο κάπου και να λάβουν αυτού του τύπου τις αποφάσεις. Κι όμως, όλοι όσοι έχουμε ζήσει από κοντά την πολιτική ζωή, γνωρίζουμε πως κάποια στιγμή τα πάντα εξαρτώνται από τα πρόσωπα. Κανείς δεν ξέρει τι θα συμβεί στην Αθήνα ή στην ευρωπαϊκή σύνοδο, αλλά πάντως θα είναι αποφάσεις, που τις λάβουν άνθρωποι.
«Αν σε μια αγορά δεν υπάρχει σεβασμός του νόμου, αν επιπλέον δεν υπάρχουν όλοι οι αναδιανεμητικοί και εξισορροπητικοί μηχανισμοί που μόνο η λειτουργία του κράτους εξασφαλίζει, έχουμε αναγκαστικά την ανάπτυξη μιας αγοράς βασισμένης στην παρανομία και το έγκλημα!»
Η Ευρώπη σε σταυροδρόμι
Η Ευρώπη βρίσκεται σήμερα σε μια θέση απίστευτα κρίσιμη. Έχουμε όλες τις προϋποθέσεις να αναδειχθούμε στην υπερδύναμη του μέλλοντος! Από την άποψη του τρόπου παραγωγής, του τρόπου ζωής, της κοινωνικής οργάνωσης είμαστε -μακράν- οι καλύτεροι στον κόσμο! Το προσδόκιμο επιβίωσής μας αυξάνει, ενώ στην Αμερική μειώνεται. Το χρέος μας επί του ΑΕΠ είναι πολύ χαμηλό. Διαθέτουμε τέτοια ποιότητα ζωής που να μπορεί να προσελκύσει τους καλύτερους ερευνητές του κόσμου για να ζήσουν και να εργαστούν εδώ καλύτερα από παντού αλλού στον κόσμο. Έχουμε γεωπολιτικές σχέσεις και γεωγραφική συνάφεια με την ήπειρο που ο πληθυσμός της θα διπλασιαστεί τα επόμενα τριάντα χρόνια, την Αφρική... Ιδίως εμείς, οι Γάλλοι, μιλάμε μια γλώσσα που τα επόμενα πενήντα χρόνια οι χρήστες της θα τετραπλασιαστούν, αν μπορέσουμε να διαχειριστούμε τη σχέση μας με την Αφρική. Έχουμε άρα γιγάντια αναπτυξιακά αποθέματα! Κι αν έχουμε τη σοφία να ρυμουλκήσουμε τη Ρωσία στην Ευρώπη, θα έχουμε όλους τους απαραίτητους φυσικούς πόρους. Οπότε έχουμε ό,τι χρειαζόμαστε για να γίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) πρώτη οικονομική και πολιτική υπερδύναμη του κόσμου. Φυσικά τίθενται και άλλα ερωτήματα, όπως αν θα έχουμε την ικανότητα να δημιουργήσουμε τους όρους για έναν τύπο ανάπτυξης που να έχει νόημα.
Δημοκρατία και αγορά: η μεγάλη αντίφαση
Θα ήθελα μερικά λεπτά ακόμα για να μιλήσω, αν μου επιτρέπετε, για την παγκόσμια διακυβέρνηση και τον τύπο ανάπτυξης που μπορεί να διαμορφωθεί με πυλώνα την ατομική ελευθερία.
Όσον αφορά την παγκόσμια διακυβέρνηση, η βαθιά αιτία που εξηγεί την απουσία της, σχετίζεται με όσα έλεγα προηγουμένως μεταξύ του δεσμού αγοράς και δημοκρατίας. Επιλέξαμε ένα μοντέλο που στηρίζεται στο δίπολο αγορά-δημοκρατία. Τέλεια, πολύ ωραία, δεν υπάρχει καλύτερο! Δεν είναι άψογο μεν, αλλά δεν υπάρχει καλύτερο! Το μόνο που σαν να ξεχάσαμε κάπως πολύ εύκολα, είναι πως η αγορά εκ φύσεως δε γνωρίζει σύνορα. Δε γνωρίζει σύνορα όσον αφορά τις αρμοδιότητες: κάθε έμπορος μπορεί να φανταστεί πως είναι δυνατό να πουλήσει υγεία, παιδεία, άμυνα, τα πάντα. Αλλά δε γνωρίζει ούτε γεωγραφικά σύνορα, καθώς η αγορά φαντάζεται πως μπορεί να αγοράζει και να πουλάει οπουδήποτε στον κόσμο. Η αγορά δε γνωρίζει σύνορα! Αντιστρόφως, επίσης σχεδόν εκ κατασκευής, η δημοκρατία χρειάζεται τα σύνορα. Εδαφικά σύνορα, αλλά και περιορισμούς στις δικαιοδοσίες. Τα δημοκρατικά κράτη δεν μπορούν να εθνικοποιούν ό,τι θέλουν, λόγω των συνταγματικών περιορισμών, και δεν μπορούν να παρεμβαίνουν εκτός συνόρων. Υπάρχει άρα εδώ μια αντίφαση πρώτου μεγέθους μεταξύ αγοράς -που εκ φύσεως είναι παγκόσμια- και δημοκρατίας -που είναι εκ φύσεως τοπική.
Στις μέρες μας πειραματιζόμαστε με μια παγκοσμιοποιημένη αγορά χωρίς παγκόσμιους κανόνες του παιχνιδιού, μιας που οι κυβερνήσεις είναι τοπικές, η δημοκρατία ασκείται τοπικά. Ε, εδώ βρισκόμαστε σε μια terra incognita που οι οικονομολόγοι παριστάνουν πως την έχουν χαρτογραφήσει στην εντέλεια! Βρισκόμαστε σε μια τέλεια και ολοκληρωμένη αγορά, χωρίς κράτος! Οι οικονομολόγοι ακατάπαυστα μας εξηγούν πως η τέλεια και ολοκληρωμένη αγορά είναι από μόνη της ιδεώδης και λειτουργεί μια χαρά, ξεχνώντας όμως κάτι θεμελιώδες: πως για να είναι μια αγορά τέλεια και ολοκληρωμένη, το πρώτο που χρειάζεται είναι τουλάχιστο κάποιος να την υποχρεώνει να σέβεται τους νόμους περί ιδιοκτησίας. Αυτό η αγορά από μόνη της δεν το κάνει. Ποιος μπορεί να την κάνει να το σέβεται αυτό; Μα ένα κράτος! Η αστυνομία, η δικαιοσύνη, οι φυλακές, ένα σύστημα απόδοσης ευθυνών!
«Το 1910 είχαμε φοβερή τεχνολογική ανάπτυξη, εβδομήντα χρόνια ειρήνης, παγκοσμιοποίηση, επέκταση της δημοκρατίας... Το 1910 είχαμε επίσης οικονομική κρίση, τρομοκρατία, τις απαρχές ξενόφοβων κινημάτων και φυλετικού μίσους. Τότε επελέγη ο προστατευτισμός και ο εύκολος δρόμος του "κεραυνοβόλου" πολέμου. Με αποτέλεσμα σαράντα χρόνια βαρβαρότητας στη δυτική Ευρώπη κι ογδόντα στην ανατολική!»
Αν σε μια αγορά δεν υπάρχει σεβασμός στο δικαίωμα στην ιδιοκτησία, αν επιπλέον δεν υπάρχουν οι αναδιανεμητικοί και εξισορροπητικοί μηχανισμοί που εξασφαλίζει η λειτουργία του κράτους, έχουμε αναγκαστικά την ανάπτυξη μιας αγοράς βασισμένης στην παρανομία και το έγκλημα! Σήμερα υπάρχει ένα και μόνο παράδειγμα έθνους χωρίς κράτος. Όχι το Βέλγιο, που και κράτος έχει και κυβέρνηση, παρά όσα λέγονται. Αλλά υπάρχει μια χώρα που δεν έχει κράτος εδώ και δεκαπέντε χρόνια, και σήμερα προσπαθεί κάπως να το διορθώσει αυτό, και είναι η Σομαλία! Στη Σομαλία δεν υπάρχει κράτος. Όπως έλεγα προηγουμένως πως είμαστε εν πλήρει διαδικασία «μαντοφοποίησης» του πλανήτη, κατά μια έννοια βρισκόμαστε επίσης εν πλήρει διαδικασία «σομαλοποίησης» του πλανήτη, από τη στιγμή που εξελίσσεται μια παγκοσμιοποίηση της οικονομίας χωρίς παγκόσμιο κράτος! Τι είναι η Σομαλία; Ένα κράτος στο οποίο κυριαρχούν οι έμποροι ναρκωτικών, η εγκληματική οικονομία, η μαφία, η πλήρης ανομία. Σε αυτό πάει να μοιάσει ο κόσμος!
Αν δεν κατορθώσουμε να αποκαταστήσουμε μια τάξη, ένα σύστημα διακυβέρνησης που να επιβάλλει την τήρηση κανόνων, που να έχει ποινικό δικαστήριο, όχι μόνο για τους εγκληματίες πολέμου αλλά και τους οικονομικούς εγκληματίες, αν δεν έχουμε ένα G20 που να μην είναι απλά μια ευκαιρία να φωτογραφηθούμε αλλά κάτι που θα κυβερνά, συγχωνευόμενο με το «συμβούλιο ασφαλείας» και το διοικητικό συμβούλιο του «διεθνούς νομισματικού ταμείου» (ΔΝΤ) (που είναι όλα πράγματα που ακούγονται ταυτόχρονα ουτοπικά αλλά είναι κι εξαιρετικά απλά, μπορούν να γίνουν σε 10’ ή σε μια μέρα αν υπάρχει πολιτική βούληση από όσους «μετράνε») πάμε ολοταχώς στο χάος!
Ιστορικές αναλογίες με τις παραμονές του Α’ παγκοσμίου πολέμου
Και για όσους ισχυρίζονται πως το χάος είναι πλέον αδύνατο, θα ήθελα να τελειώσω αναπτύσσοντας πόσο μου φαίνεται πως μοιάζει η εποχή μας με το 1910. Το 1910, υπήρχε φοβερή τεχνολογική ανάπτυξη: είχαμε μόλις εφεύρει το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο, τον ηλεκτρισμό, όλα όσα διαμορφώνουν ως σήμερα την καθημερινότητά μας. Το 1910 είχαμε πίσω μας εβδομήντα χρόνια ειρήνης, όπως σήμερα. Το 1910, οι διεθνείς σχέσεις ήταν εξαιρετικά ανεπτυγμένες. Ο Ζορές (Jaurès) εξηγούσε πως η Αγγλία δεν θα κήρυττε ποτέ τον πόλεμο στη Γερμανία λόγω των πυκνών οικονομικών τους σχέσεων. Το 1910 βλέπαμε τη δημοκρατία να αναπτύσσεται εν σπέρματι λίγο-πολύ παντού: στη Ρωσία, την Κίνα... Το 1910 είχαμε ξανά μια οικονομική κρίση, που έμοιαζε καταπληκτικά με τη σημερινή και σχετιζόταν με τη μετακίνηση του κέντρου βάρους της οικονομικής εξουσίας από τη Μεγάλη Βρετανία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Είχαμε τρομοκρατία, που την αποκαλούσαμε τότε «αναρχισμό» και «μηδενισμό». Είχαμε τις απαρχές ξενόφοβων κινημάτων και φυλετικού μίσους: αντιπαθούσαμε τους μετανάστες, που ήταν τότε Πολωνοί, Ιταλοί και εβραίοι...
Τότε επελέγη ο προστατευτισμός. Και ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Το αποτέλεσμα ήταν σαράντα χρόνια βαρβαρότητας, τουλάχιστο για τη δυτική Ευρώπη, γιατί στην ανατολική ήταν ογδόντα!
Το 1910 κανείς δε γνώριζε τα ονόματα Στάλιν (Stalin), Χίτλερ (Hitler). Κανείς δεν είχε ακούσει περί φασισμού ή κομμουνισμού. Ο Λένιν (Lenin) ζούσε στη Γενεύη. Οπότε, ας μη μας μιλάνε σήμερα περί αδυνάτων εξελίξεων, διότι σήμερα πολύ απλά δεν τους ξέρουμε αυτούς τους ανθρώπους, ούτε τα κινήματά τους! Υπάρχουν όμως. Κάπου βρίσκονται. Περιμένουν ένα μόνο πράγμα: τη χρεοκοπία της δημοκρατίας. Μόλις χρεοκοπήσει η δημοκρατία, θα εμφανιστούν. Θα εμφανιστούν για να πάρουν την εξουσία και να αντικαταστήσουν τις αποτυχημένες ελίτ.
Βρισκόμαστε ακριβώς στις ίδιες συνθήκες. Οι προκάτοχοί μας του 1910 ήταν σε θέση να δημιουργήσουν έναν 20ό αιώνα ευτυχή. Αρκούσε να επιλέξουν τη συνεργασία, τη διεθνοποίηση. Επέλεξαν την εύκολη οδό του «σύντομου» πολέμου, που θα κερδιζόταν δήθεν σε λίγες μέρες, και έλαβαν την τραγωδία. Βρισκόμαστε ενώπιον ακριβώς των ιδίων διλημμάτων. Η Ευρώπη μπορεί να ζήσει ευτυχής, μπορεί όμως και να καταρρεύσει. Ο κόσμος έχει πελώρια αποθέματα ανάπτυξης, αλλά μπορεί επίσης να καταρρεύσει. Ο λόγος ανήκει πια στην πολιτική!
-----
O Jacques Attali είναι σύμβουλος επιχειρήσεων, πρώην ειδικός σύμβουλος του Φρανσουά Μιτεράν
