«Ένας γρίφος, τυλιγμένος σε μυστήριο, κρυμμένος μέσα σ΄ ένα αίνιγμα»! Με τη φράση αυτή, δανεισμένη από τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, περιέγραφε μια τουρκική εφημερίδα την τρέχουσα πολιτική κατάσταση στην Τουρκία. Έχοντας περάσει πολλές ώρες μαζεμένες στα θεωρεία της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης τις τελευταίες ημέρες, είμαι έτοιμος να προσυπογράψω τον αφορισμό.

Από μέσα μοιάζει, πράγματι, με σπαζοκεφαλιά. Απ΄ έξω εξηγείται, συνήθως, με βολικά, απλοϊκά στερεότυπα- συνήθως αρνητικά. Αλλά επειδή η κρίση στην Τουρκία μάς αφορά για περισσότερους από έναν λόγους και η έκβασή της θα μας επηρεάσει με περισσότερους από έναν τρόπους, είμαστε υποχρεωμένοι να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε καλύτερα γιατί πήρε φωτιά το σπίτι του γείτονα.

Το κεντρικό ερώτημα γύρω από το οποίο υφαίνεται η κρίση είναι, βέβαια, ο Ερντογάν και οι αληθινές ή οι κρυμμένες προθέσεις του. Τι αντιπροσωπεύει, ποιος στ΄ αλήθεια είναι; Ο συνεχιστής των προηγούμενων, άτυχων μεταρρυθμιστών- του Μεντερές, του Ντεμιρέλ και του Οζάλ; Είναι ο άνθρωπος που θα φέρει εις πέρας αυτό που η κρεμάλα για τον πρώτο, δύο στρατιωτικά πραξικοπήματα για τον δεύτερο και ένας πρόωρος θάνατος για τον τρίτο, διέκοψαν; Ή είναι το γνήσιο παιδί του σκοτεινού ανθρώπου που εξελέγη πρώτη φορά το 1965 στο Ικόνιο, ως ανεξάρτητος βουλευτής, και δημιούργησε το κίνημα του πολιτικού Ισλάμ στην Τουρκία, του Νετσμετίν Ερμπακάν; Η νίκη του στη μάχη με τους στρατηγούς θα είναι η λύση του γενέθλιου δημοκρατικού κόμπου που δένει ως θηλιά την Τουρκική Δημοκρατία ή η αρχή της μετατόπισης της Τουρκίας στη θεοκρατική Μέση Ανατολή;

Τα ερωτήματα αυτά είναι υπαρκτά. Αλλά θα ήταν, νομίζω, λάθος να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα πως η σημερινή κρίση στην Τουρκία είναι καθαρά πολιτική, μια σύγκρουση δύο κομμάτων ή δύο παρατάξεων για την εξουσία. Είναι κάτι περισσότερο. Σύγκρουση δύο κόσμων.

Ούτε είναι, απλώς, μια «ιδεολογική», «θρησκευτική» αντιπαράθεση, μια χαντιγκτόνια σύγκρουση «κοσμικών» και «ισλαμιστών».

Oύτε μπορεί να γίνει αντιληπτή απλώς ως ακόμη μία, η νιοστή τα τελευταία 80 χρόνια, επανάληψη μιας σύγκρουσης του κεμαλικού κατεστημένου με τον εχθρό-λαό, μοτίβο γνώριμο σε μια Δημοκρατία που έμαθε να υπερασπίζεται τον εαυτό της με τη δύναμη των όπλων απέναντι στον λαό της.

Οι πιο σοβαροί από τους αναλυτές συμφωνούν πως η σημερινή κρίση, ο «τρέχων» διχασμός σε δύο Τουρκίες, αναφέρεται όχι μόνο στην ιστορία ή την ιδεολογία, αλλά και σε μια κοινωνική σύγκρουση ανάμεσα σε μια ανερχόμενη, δυναμική κοινωνική «περιφέρεια», που αμφισβητεί τις παραδοσιακές ελίτ του «κέντρου», και στις ελίτ αυτές, οι οποίες αντιδρούν πια όχι μόνο με τον παραδοσιακό κεμαλικό τρόποτις απειλές των στρατιωτικών και τις αποφάσεις των δικαστών- αλλά κατεβαίνοντας κυριολεκτικά στον δρόμο, δημιουργώντας πρώτη φορά στην Τουρκία κάτι που μοιάζει με κοινωνία πολιτών.

Ησύγκρουση αυτή δεν είναι άλυτη. Ο Ορχάν Παμούκ έχει πολλές φορές επαναλάβει ότι η δημοκρατία είναι ο μόνος τόπος με τον οποίο η Τουρκία μπορεί να συμφιλιωθεί με τον εαυτό της, την Ιστορία της και τη θρησκευτική πεποίθηση του λαού της. Αυτή η συμφιλίωση δεν είναι εφικτή, παρά στο πεδίο της Δημοκρατίας. Και φάνηκε, για μια στιγμή, πως η ώρα της είχε έρθει. Η εκλογή Ερντογάν με ατζέντα «Ευρώπη» επέτρεψε έναν πρόσκαιρο συμβιβασμό. Η Ευρώπη ήταν ο τόπος όπου μπορούσαν να συναντηθούν εκείνοι που περίμεναν από αυτήν τις χαμένες τους πολιτικές και θρησκευτικές ελευθερίες και εκείνοι που έβλεπαν σε αυτή την εκπλήρωση του δυτικού οράματος του Ατατούρκ. Η κατάρρευση του ονείρου Ευρώπη έφερε και την κατάρρευση του συμβιβασμού. Από εκεί γεννιέται και η τρέχουσα κρίση. Και το ερώτημα, βέβαια, είναι αν η Ευρώπη θα μπορούσε να ξαναγίνει όραμα συνεκτικό για την Τουρκία ή αν η Τουρκία μπορεί να βρει αλλού, εκτός της ευρωπαϊκής προσδοκίας, γήπεδο για να παίξει το παιχνίδι της συμφιλίωσης της Δημοκρατίας με τη δημοκρατία.

Από τη σκοπιά της Αθήνας, ως υστερόγραφο, δεν θα είχε κανείς παρά να προσθέσει τη διαπίστωση του πόσο κοντόθωρη ήταν η εξωτερική πολιτική που εγκατέλειψε (από πολιτικαντισμό) την ευκαιρία του Ελσίνκι και έβαλε τα ελληνοτουρκικά στη βάρκα μιας κουμπαριάς...