Οι «Αριστερές» εν όψει της κρίσης
Γιάννης Βούλγαρης, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2009-03-28
Eξ όνυχας τον λέοντα. Παρατηρήστε τη διαφορά στην ονοματοδοσία των παλαιών και των νέων εγχωρίων τρομοκρατικών οργανώσεων. Aπό τη μια, «επαναστατική οργάνωση 17 Νοέμβρη». Από την άλλη, «πυρήνες της φωτιάς», «συμμορίες συνείδησης», «εξτρεμιστές», «αποστάτες του ήσυχου ύπνου», «ανυπόταχτοι πυρήνες», «αντικρατική πολιτοφυλακή», «εμπρηστικές ομάδες νύχτας».
Το παράδειγμα εικονογραφεί το χάσμα που χωρίζει τον αντικαπιταλισμό της ιστορικής Αριστεράς του 20ού αιώνα από εκείνον (ο όρος είναι καταχρηστικός) των «μεταμοντέρνων» ξεσπασμάτων. Χάσμα ιστορικό, χάσμα πολιτικών γενεών. Το θέμα μου όμως δεν είναι τα «Δεκεμβριανά», αλλά το ερώτημα κατά πόσο βρισκόμαστε εν όψει ενός νέου χάσματος το οποίο είναι όχι μόνο πιθανό αλλά και ευκταίο. Κατά πόσο, πιο συγκεκριμένα, μπορεί και πρέπει να σημειωθεί μια νέα πολιτική- θεωρητική στροφή της αριστερής σκέψης, που θα προκληθεί υπό την επίδραση της τρέχουσας παγκόσμιας κρίσης. Στροφή που θα ανατάξει τις θεματικές, τις προσεγγίσεις και τις κατευθύνσεις της ποικιλώνυμης Αριστεράς. Ειδικά μάλιστα της Αριστεράς που διαμορφώθηκε υπό την ισχυρή επιρροή του μαρξισμού, όπως η ελληνική. Στροφή που θα έχει ως κεντρικό στοιχείο τον επαναπροβληματισμό της σχέσης κοινωνικών υποκειμένων, πολιτικής αντιπροσώπευσης σε συνθήκες πολυεπίπεδης (δηλαδή όχι αποκλειστικά εθνικής) οργάνωσης της εξουσίας, και στρατηγικής.
Το μαρξικό τρίγωνο
Για τις αριστερές γενιές που διαμορφώθηκαν στο κλίμα του διπολισμού, του διεθνούς ΄68 και της ελληνικής μεταπολίτευσης, το ανωτέρω πρόβλημα τέθηκε και απαντήθηκε στις ιστορικά συγκεκριμένες συνθήκες του εθνικού βιομηχανικού καπιταλισμού. Και η απάντηση συνίστατο σε μια πολιτικά συνεκτική ερμηνευτική αλληλουχία. Η ταξική σύγκρουση εργασίας- κεφαλαίου σύστηνε το εργατικό κίνημα ως ιστορικό κοινωνικό υποκείμενο· το κόμμα «πολιτικοποιούσε» και καθοδηγούσε το εργατικό κίνημα και τους συμμάχους του έχοντας έναν στόχο ορατό, ανταγωνιστικό και εναλλακτικό, είτε ήταν ο σοβιετικός κομμουνισμός, είτε το σχέδιο του Σοσιαλισμού με δημοκρατία και ελευθερία. Αυτή η κοινωνικοπολιτική συνεκτικότητα γινόταν περισσότερο αρραγής με τη θεωρητική μεσολάβηση του μαρξισμού. Το μαρξικό έργο υπερέβαινε βεβαίως τον ιστορικό ορίζοντα του εθνικού βιομηχανικού καπιταλισμού μέσα στον οποίο είχε οργανωθεί η δυτική κομμουνιστική και σοσιαλιστική Αριστερά. Προσέφερε πράγματι μια επιβλητική θεωρία του διαλεκτικού χαρακτήρα της Νεωτερικότητας, καθώς συνδύαζε την κριτική του καπιταλισμού με την αποδοχή των νεωτερικών προταγμάτων. Χοντρικά, μέχρι τη δεκαετία του ΄60, ο μαρξισμός προσέφερε μια ολιστική θεώρηση που θεμελιωνόταν σε ένα σταθερό τρίγωνο (G. Τherborn). Ήταν ταυτόχρονα ιστορικοκοινωνική επιστήμη, πολιτική θεωρία, και φιλοσοφία με ηθικές συνεπαγωγές. Αυτή λοιπόν η Αριστερά στη μεταπολεμική περίοδο του αντιφασισμού και του διπολισμού άσκησε μια πλήρη ηγεμονία και μονοπώλησε τον «αντικαπιταλιστικό» χώρο και λόγο. Σχεδόν κάθε κοινωνική κινητοποίηση των χαμηλών και αυξανόμενα των μεσαίων στρωμάτων έπαιρνε το πολιτικό της νόημα σε αναφορά με τον πολιτικοθεωρητικό λόγο της ιστορικής Αριστεράς. Η ίδια η ιστορική Αριστερά αισθανόταν σίγουρη ότι δυνάμει μπορούσε «να προσανατολίσει σωστά» τα αντικαπιταλιστικά σκιρτήματα σχεδόν κάθε κινητοποιημένης κοινωνικής ομάδας. Ο κύκλος της θεωρητικής- πρακτικής συγκρότησης της «αντικαπιταλιστικής» ή/και της «προοδευτικής» υποκειμενικότητας ήταν αυτοτροφοδοτούμενος και «κούμπωνε» εύκολα, σχεδόν αυτονόητα. Το ίδιο απλή παρουσιαζόταν στις δεδομένες ιστορικές συνθήκες η πρακτική και η θεωρία της συγκρότησης των συλλογικών «αντικαπιταλιστικών» ή/και «προοδευτικών» υποκειμένων.
Η έκρηξη
Λίγα χρόνια αργότερα, όλο αυτό το στέρεο οικοδόμημα τινάχτηκε στον αέρα και τα θραύσματα σκόρπισαν παντού. Σαν να ήθελαν να επαληθεύσουν αυτοειρωνικά τη γνωστή φράση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» « ό,τι είναι στέρεο διαλύεται στον αέρα ». Πράγματι, από τη δεκαετία του ΄80, ο μεταφορντικός μετασχηματισμός της παραγωγής, η χρηματιστική έκρηξη του καπιταλισμού, η επιταχυνόμενη διεθνοποίηση οδήγησαν στην υποχώρηση του ιστορικού κοινωνικοπολιτικού σχηματισμού της Αριστεράς, και μαζί του θεωρητικού λόγου που είχε λειτουργήσει ως συνεκτική ύλη. Η κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού επισφράγισε την αλλαγή. Ο καπιταλισμός, αχαλίνωτος πλέον, παρήγαγε πλούτο, κραυγαλέες ανισότητες, ναρκισσιστικό καταναλωτισμό, αλλά όχι τους νεκροθάφτες του. Οι θεωρητικοί της νεοφιλελεύθερης- νεοσυντηρητικής «Νέας Δεξιάς» επεξεργάστηκαν τα οικονομικά, πολιτικά, ηθικά- φιλοσοφικά αξιώματα του ιστορικού κύκλου που μόλις έκλεισε με την κρίση του 2008.
Ο μεταμοντέρνος λόγος και η αντίστοιχη κοινωνιολογία με την εμμονή στον κατακερματισμό, στην ανομοιογένεια, την αμφισημία, την αυτοσυγκρότηση του υποκειμένου και των κοινωνικών δρώντων σε συνθήκες ενδεχομενικότητας ανέδειξαν άλλοτε κριτικά, άλλοτε απολογητικά, νέες όψεις της «ύστερης νεωτερικότητας» (αν και την αναγόρευαν σε καινούργια και διακριτή ιστορική φάση, αποκαλώντας την Μετανεωτερικότητα). Εξάλλου, η οικολογία, ο φεμινισμός και η θεωρητική- πολιτική «εξωδυτική» προοδευτική σκέψη που εισέβαλε δυναμικά στην παγκόσμια δημόσια σφαίρα καθιέρωσαν νέες οπτικές ανάλυσης και δράσης, άλλοτε σε διάλογο και άλλοτε σε σύγκρουση με την ιστορική εμπειρία της Αριστεράς του 20ού αιώνα. Αυτή η Αριστερά με τη σειρά της, σε ένα περιβάλλον ιστορικής ήττας, προσπαθούσε πλέον να προσαρμοστεί, να ανασυγκροτηθεί, να αντισταθεί.
Η επίσημη Αριστερά, ιδίως όπου αισθάνθηκε ως μέρος των «νικητών» της σύγκρουσης του «σύντομου 20ού αιώνα», περισσότερο προσαρμόστηκε παρά επιχείρησε να ανασυγκροτήσει μια ισχυρή μεταρρυθμιστική φυσιογνωμία προκειμένου να διευθύνει τον εξελισσόμενο νέο μεγάλο κοινωνικό μετασχηματισμό. Στα αριστερά της, ο αυτοονομαζόμενος «ριζοσπαστικός» χώρος παρήγαγε μια πολιτική κουλτούρα που κατά κάποιο τρόπο εσωτερίκευε την ιστορική ήττα. Ο «αντικαπιταλισμός» και η εναλλακτικότητα σχεδόν εξαντλούνται στη στιγμή της άμεσης δράσης κατά την οποία υποτίθεται ότι αυτοσυγκροτούνται τα πολιτικά υποκείμενα διαμορφώνοντας μια αναγκαστικά ρηχή ταυτότητα (αντιεξουσιαστές), που προκύπτει από το καθρέφτισμα στον αντίπαλο (μια άμορφη «εξουσία»).
Ο κατακερματισμός αυτών των πολιτικοκοινωνικών υποκειμένων καθιστά αδύνατη, αν όχι και απορριπτέα, την προοπτική της πολιτικής σύνθεσης και του πολιτικού σχεδίου. Εξού και η ζωή του «κινήματος» κινείται μεταξύ της στιγμής της άμεσης σύγκρουσης και περιοδικών συναθροίσεων με περιορισμένο πολιτικο-προγραμματικό βάρος, κάτι σαν αντικαπιταλιστικό τζάμπορι. Οι συχνότερες θεωρητικές αναφορές (π.χ. Νέγκρι- Χαρντ, Μπαντιού, Ζίζεκ, όχι τυχαία, όλοι τους φιλόσοφοι), έχουν ακριβώς ως κοινό παρονομαστή την παράκαμψη όλων των δυσεπίλυτων προβλημάτων που θέτει σε μια πλουραλιστική κοινωνία η δημοκρατική διαμεσολάβηση, η πολιτική σύνθεση, η θεσμική οργάνωση του αναγκαίου συμβιβασμού των διαφορετικοτήτων, ο διαλογικός μετασχηματισμός ιστορικά διαμορφωμένων πολιτισμικών ταυτοτήτων.
Το παράδειγμα εικονογραφεί το χάσμα που χωρίζει τον αντικαπιταλισμό της ιστορικής Αριστεράς του 20ού αιώνα από εκείνον (ο όρος είναι καταχρηστικός) των «μεταμοντέρνων» ξεσπασμάτων. Χάσμα ιστορικό, χάσμα πολιτικών γενεών. Το θέμα μου όμως δεν είναι τα «Δεκεμβριανά», αλλά το ερώτημα κατά πόσο βρισκόμαστε εν όψει ενός νέου χάσματος το οποίο είναι όχι μόνο πιθανό αλλά και ευκταίο. Κατά πόσο, πιο συγκεκριμένα, μπορεί και πρέπει να σημειωθεί μια νέα πολιτική- θεωρητική στροφή της αριστερής σκέψης, που θα προκληθεί υπό την επίδραση της τρέχουσας παγκόσμιας κρίσης. Στροφή που θα ανατάξει τις θεματικές, τις προσεγγίσεις και τις κατευθύνσεις της ποικιλώνυμης Αριστεράς. Ειδικά μάλιστα της Αριστεράς που διαμορφώθηκε υπό την ισχυρή επιρροή του μαρξισμού, όπως η ελληνική. Στροφή που θα έχει ως κεντρικό στοιχείο τον επαναπροβληματισμό της σχέσης κοινωνικών υποκειμένων, πολιτικής αντιπροσώπευσης σε συνθήκες πολυεπίπεδης (δηλαδή όχι αποκλειστικά εθνικής) οργάνωσης της εξουσίας, και στρατηγικής.
Το μαρξικό τρίγωνο
Για τις αριστερές γενιές που διαμορφώθηκαν στο κλίμα του διπολισμού, του διεθνούς ΄68 και της ελληνικής μεταπολίτευσης, το ανωτέρω πρόβλημα τέθηκε και απαντήθηκε στις ιστορικά συγκεκριμένες συνθήκες του εθνικού βιομηχανικού καπιταλισμού. Και η απάντηση συνίστατο σε μια πολιτικά συνεκτική ερμηνευτική αλληλουχία. Η ταξική σύγκρουση εργασίας- κεφαλαίου σύστηνε το εργατικό κίνημα ως ιστορικό κοινωνικό υποκείμενο· το κόμμα «πολιτικοποιούσε» και καθοδηγούσε το εργατικό κίνημα και τους συμμάχους του έχοντας έναν στόχο ορατό, ανταγωνιστικό και εναλλακτικό, είτε ήταν ο σοβιετικός κομμουνισμός, είτε το σχέδιο του Σοσιαλισμού με δημοκρατία και ελευθερία. Αυτή η κοινωνικοπολιτική συνεκτικότητα γινόταν περισσότερο αρραγής με τη θεωρητική μεσολάβηση του μαρξισμού. Το μαρξικό έργο υπερέβαινε βεβαίως τον ιστορικό ορίζοντα του εθνικού βιομηχανικού καπιταλισμού μέσα στον οποίο είχε οργανωθεί η δυτική κομμουνιστική και σοσιαλιστική Αριστερά. Προσέφερε πράγματι μια επιβλητική θεωρία του διαλεκτικού χαρακτήρα της Νεωτερικότητας, καθώς συνδύαζε την κριτική του καπιταλισμού με την αποδοχή των νεωτερικών προταγμάτων. Χοντρικά, μέχρι τη δεκαετία του ΄60, ο μαρξισμός προσέφερε μια ολιστική θεώρηση που θεμελιωνόταν σε ένα σταθερό τρίγωνο (G. Τherborn). Ήταν ταυτόχρονα ιστορικοκοινωνική επιστήμη, πολιτική θεωρία, και φιλοσοφία με ηθικές συνεπαγωγές. Αυτή λοιπόν η Αριστερά στη μεταπολεμική περίοδο του αντιφασισμού και του διπολισμού άσκησε μια πλήρη ηγεμονία και μονοπώλησε τον «αντικαπιταλιστικό» χώρο και λόγο. Σχεδόν κάθε κοινωνική κινητοποίηση των χαμηλών και αυξανόμενα των μεσαίων στρωμάτων έπαιρνε το πολιτικό της νόημα σε αναφορά με τον πολιτικοθεωρητικό λόγο της ιστορικής Αριστεράς. Η ίδια η ιστορική Αριστερά αισθανόταν σίγουρη ότι δυνάμει μπορούσε «να προσανατολίσει σωστά» τα αντικαπιταλιστικά σκιρτήματα σχεδόν κάθε κινητοποιημένης κοινωνικής ομάδας. Ο κύκλος της θεωρητικής- πρακτικής συγκρότησης της «αντικαπιταλιστικής» ή/και της «προοδευτικής» υποκειμενικότητας ήταν αυτοτροφοδοτούμενος και «κούμπωνε» εύκολα, σχεδόν αυτονόητα. Το ίδιο απλή παρουσιαζόταν στις δεδομένες ιστορικές συνθήκες η πρακτική και η θεωρία της συγκρότησης των συλλογικών «αντικαπιταλιστικών» ή/και «προοδευτικών» υποκειμένων.
Η έκρηξη
Λίγα χρόνια αργότερα, όλο αυτό το στέρεο οικοδόμημα τινάχτηκε στον αέρα και τα θραύσματα σκόρπισαν παντού. Σαν να ήθελαν να επαληθεύσουν αυτοειρωνικά τη γνωστή φράση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» « ό,τι είναι στέρεο διαλύεται στον αέρα ». Πράγματι, από τη δεκαετία του ΄80, ο μεταφορντικός μετασχηματισμός της παραγωγής, η χρηματιστική έκρηξη του καπιταλισμού, η επιταχυνόμενη διεθνοποίηση οδήγησαν στην υποχώρηση του ιστορικού κοινωνικοπολιτικού σχηματισμού της Αριστεράς, και μαζί του θεωρητικού λόγου που είχε λειτουργήσει ως συνεκτική ύλη. Η κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού επισφράγισε την αλλαγή. Ο καπιταλισμός, αχαλίνωτος πλέον, παρήγαγε πλούτο, κραυγαλέες ανισότητες, ναρκισσιστικό καταναλωτισμό, αλλά όχι τους νεκροθάφτες του. Οι θεωρητικοί της νεοφιλελεύθερης- νεοσυντηρητικής «Νέας Δεξιάς» επεξεργάστηκαν τα οικονομικά, πολιτικά, ηθικά- φιλοσοφικά αξιώματα του ιστορικού κύκλου που μόλις έκλεισε με την κρίση του 2008.
Ο μεταμοντέρνος λόγος και η αντίστοιχη κοινωνιολογία με την εμμονή στον κατακερματισμό, στην ανομοιογένεια, την αμφισημία, την αυτοσυγκρότηση του υποκειμένου και των κοινωνικών δρώντων σε συνθήκες ενδεχομενικότητας ανέδειξαν άλλοτε κριτικά, άλλοτε απολογητικά, νέες όψεις της «ύστερης νεωτερικότητας» (αν και την αναγόρευαν σε καινούργια και διακριτή ιστορική φάση, αποκαλώντας την Μετανεωτερικότητα). Εξάλλου, η οικολογία, ο φεμινισμός και η θεωρητική- πολιτική «εξωδυτική» προοδευτική σκέψη που εισέβαλε δυναμικά στην παγκόσμια δημόσια σφαίρα καθιέρωσαν νέες οπτικές ανάλυσης και δράσης, άλλοτε σε διάλογο και άλλοτε σε σύγκρουση με την ιστορική εμπειρία της Αριστεράς του 20ού αιώνα. Αυτή η Αριστερά με τη σειρά της, σε ένα περιβάλλον ιστορικής ήττας, προσπαθούσε πλέον να προσαρμοστεί, να ανασυγκροτηθεί, να αντισταθεί.
Η επίσημη Αριστερά, ιδίως όπου αισθάνθηκε ως μέρος των «νικητών» της σύγκρουσης του «σύντομου 20ού αιώνα», περισσότερο προσαρμόστηκε παρά επιχείρησε να ανασυγκροτήσει μια ισχυρή μεταρρυθμιστική φυσιογνωμία προκειμένου να διευθύνει τον εξελισσόμενο νέο μεγάλο κοινωνικό μετασχηματισμό. Στα αριστερά της, ο αυτοονομαζόμενος «ριζοσπαστικός» χώρος παρήγαγε μια πολιτική κουλτούρα που κατά κάποιο τρόπο εσωτερίκευε την ιστορική ήττα. Ο «αντικαπιταλισμός» και η εναλλακτικότητα σχεδόν εξαντλούνται στη στιγμή της άμεσης δράσης κατά την οποία υποτίθεται ότι αυτοσυγκροτούνται τα πολιτικά υποκείμενα διαμορφώνοντας μια αναγκαστικά ρηχή ταυτότητα (αντιεξουσιαστές), που προκύπτει από το καθρέφτισμα στον αντίπαλο (μια άμορφη «εξουσία»).
Ο κατακερματισμός αυτών των πολιτικοκοινωνικών υποκειμένων καθιστά αδύνατη, αν όχι και απορριπτέα, την προοπτική της πολιτικής σύνθεσης και του πολιτικού σχεδίου. Εξού και η ζωή του «κινήματος» κινείται μεταξύ της στιγμής της άμεσης σύγκρουσης και περιοδικών συναθροίσεων με περιορισμένο πολιτικο-προγραμματικό βάρος, κάτι σαν αντικαπιταλιστικό τζάμπορι. Οι συχνότερες θεωρητικές αναφορές (π.χ. Νέγκρι- Χαρντ, Μπαντιού, Ζίζεκ, όχι τυχαία, όλοι τους φιλόσοφοι), έχουν ακριβώς ως κοινό παρονομαστή την παράκαμψη όλων των δυσεπίλυτων προβλημάτων που θέτει σε μια πλουραλιστική κοινωνία η δημοκρατική διαμεσολάβηση, η πολιτική σύνθεση, η θεσμική οργάνωση του αναγκαίου συμβιβασμού των διαφορετικοτήτων, ο διαλογικός μετασχηματισμός ιστορικά διαμορφωμένων πολιτισμικών ταυτοτήτων.
