Έπειτα από έξι χρόνια κοπιαστικών συζητήσεων για τους θεσμούς της Ευρώπης και σε μια καθοριστική καμπή για την ευρωπαϊκή οικοδόμηση, οι ηγέτες των 27 κοινοτικών χωρών υπέγραψαν στις 13 Δεκεμβρίου στο ιστορικό μοναστήρι του Αγίου Ιερώνυμου της Λισαβόνας τη νέα μεταρρυθμιστική συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το επόμενο επεισόδιο της ευρωπαϊκής ενοποιητικής διαδικασίας αποτελεί η κύρωση της Συνθήκης της Λισαβόνας από τα εθνικά κοινοβούλια των κρατών–μελών σε εύλογο διάστημα, ώστε να τεθεί εν ισχύ παράλληλα με τις ευρωεκλογές που θα διεξαχθούν τον Ιούνιο του 2009. Προκειμένου να αποφευχθούν "κακοτοπιές" όπως η καταψήφιση της Συνθήκης μέσω δημοψηφισμάτων, χώρες με ευρωσκεπτικιστικά ερείσματα (Γαλλία, Ολλανδία, Δανία) ανακοίνωσαν ήδη ότι θα προωθήσουν την κύρωση μέσω κοινοβουλίων.

Τα βασικά σημεία της Συνθήκης

Λέγεται σχεδόν αταβιστικά ότι η Συνθήκη της Λισαβόνας είναι συνέχιση του "νεκρού" Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Αυτή είναι η μισή αλήθεια: Η νέα συνθήκη διατηρεί το 80% των διατάξεων του Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Ωστόσο δεν είναι συνταγματική. Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα θέσπιζε Σύνταγμα επανιδρύοντας την Ένωση, καταργώντας όλες τις προηγούμενες θεμελιακές Συνθήκες και αντικαθιστώντας τις. Η Συνθήκη της Λισαβόνας απλά τροποποιεί τις προηγούμενες συνθήκες, π.χ. τη Συνθήκη της Νίκαιας.

Στις γραμμές που ακολουθούν, περιγράφονται συνοπτικά τα βασικότερα σημεία της:

--Διευκολύνεται η διαδικασία λήψης αποφάσεων με την κατάργηση σε πολλούς πολιτικούς τομείς της αρχής της ομοφωνίας και της αντικατάστασής της με ένα σύστημα ειδικής πλειοψηφίας. Μέχρι τώρα η ομοφωνία ίσχυε σε 181 περιπτώσεις, ενώ με τη νέα Συνθήκη το αργότερο έως το 2017 περιορίζεται σε 137. Για τη λήψη απόφασης θα χρειάζεται "διπλή" πλειοψηφία, η οποία θα προκύπτει από τη στήριξη τουλάχιστον του 55% των κρατών μελών και, παράλληλα, του 65% του συνολικού πληθυσμού της Ευρώπης. Ενδεικτικά, η ομοφωνία (και το δικαίωμα βέτο) παραμένει σε νευραλγικούς τομείς όπως η φορολογία, η εξωτερική και η κοινωνική πολιτική, καθώς και σε κάθε περίπτωση τροποποίησης των ευρωπαϊκών Συνθηκών.

--Ο οριζόμενος στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα "υπουργός Εξωτερικών της Ε.Ε.", τίτλος ο οποίος εγκαταλείφθηκε, μετατράπηκε σε "Ύπατο Εκπρόσωπο της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Άμυνας της Ε.Ε", θέση που σήμερα κατέχει ο (διακοσμητικός) Χαβιέ Σολάνα. Εντούτοις, οι αρμοδιότητές του αναβαθμίζονται και διευρύνονται. Προκειμένου να διασφαλιστεί η συνέχεια της εξωτερικής πολιτικής της Ένωσης, ο μελλοντικός Ύπατος Εκπρόσωπος θα είναι, επιπλέον, αντιπρόεδρος της Επιτροπής, Επίτροπος Εξωτερικών Σχέσεων και μόνιμος προεδρεύων του Συμβουλίου Γενικών Υποθέσεων και Εξωτερικών Σχέσεων.

--Από το 2014 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή γίνεται μικρότερη. Δεν θα διαθέτουν πια όλες οι χώρες από έναν Επίτροπο. Η θητεία των 18 μελών του οργάνου θα προκύπτει από σύστημα εναλλαγής (rotation).

--Ως θεσμικό όργανο, στο πλαίσιο της αντιμετώπισης του δημοκρατικού ελλείμματος της Ε.Ε., το Ευρωκοινοβούλιο ενισχύεται σημαντικά, καθώς επεκτείνονται ουσιαστικά οι εξουσίες του στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων της Ένωσης και τη νομοθετική διαδικασία, π.χ. στον τομέα της δικαιοσύνης και τον προϋπολογισμό. Το Κοινοβούλιο καθίσταται συννομοθέτης στο σύνολο σχεδόν των περιπτώσεων, με εξαίρεση ένα περιορισμένο αριθμό πράξεων για τις οποίες εκφράζει μόνο τη γνώμη του. Εξάλλου, ο αριθμός των ευρωβουλευτών μειώνεται από 785 σε 751 (συμπεριλαμβανομένου του προέδρου).

--Ο ρόλος των εθνικών κοινοβουλίων ενισχύεται. Έτσι, εάν το 50% των εθνικών κοινοβουλίων αποφανθεί εναντίον σχεδίου απόφασης της Επιτροπής (δώσει τη λεγόμενη "κίτρινη κάρτα"), το εν λόγω όργανο υποχρεώνεται να επανεξετάσει την πρότασή του.

--Η ενέργεια και η προστασία του κλίματος είναι οι τομείς που περιλαμβάνονται για πρώτη φορά σε συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

--Οι πολίτες κερδίζουν πολιτική επιρροή: Με τη συλλογή 1.000.000 υπογραφών μπορούν να ζητήσουν από την Επιτροπή να εκπονήσει πρόταση νόμου για διάφορα θέματα. Η Επιτροπή δεν δεσμεύεται να το πράξει, αλλά στην ουσία δύσκολα θα αποφασίσει να αγνοήσει μαζικά αιτήματα που προέρχονται από τους ευρωπαίους πολίτες, αν επιθυμία της είναι να καταρρίψει κάποτε τις υπαρκτές και δικαιολογημένες κατηγορίες περί αδιαφάνειας, δημοκρατικού ελλείμματος, αποφάσεων που λαμβάνονται ερήμην των λαών πίσω από κλειστές πόρτες κλπ.

--Για πρώτη φορά προβλέπεται η δυνατότητα αποχώρησης κράτους–μέλους από την ευρωπαϊκή κοινότητα (opt–out).

--Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων αποκτά, έπειτα από 7 χρόνια, δεσμευτικότητα ισοδύναμη των Συνθηκών. Στις 7 Δεκεμβρίου 2000 είχε μεν διακηρυχθεί επίσημα κατά τη σύνοδο κορυφής της γαλλικής Νίκαιας, χωρίς όμως να λάβει δεσμευτική ισχύ. Περιλαμβάνει 50 δικαιώματα και ελευθερίες, στα οποία θα μπορούν να βασίζονται οι ευρωπαίοι πολίτες, προκειμένου να προσφεύγουν στα ευρωπαϊκά δικαστήρια για την προστασία τους έναντι αποφάσεων εφαρμογών ευρωπαϊκών πολιτικών που τους πλήττουν. Κατά την κοπιώδη διαπραγμάτευση στη γερμανική σύνοδο κορυφής του προηγούμενου Ιουνίου, το κείμενο του Χάρτη (Μέρος ΙΙ του Ευρωπαϊκού Συντάγματος) δυστυχώς αφαιρέθηκε από τη Συνθήκη. Ωστόσο, άρθρο της Συνθήκης θα παραπέμπει ρητώς σ’ αυτόν και θα είναι νομικά δεσμευτικός για όλα τα κράτη μέλη (εκτός από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Πολωνία). Η βαρύνουσα πολιτική και ενοποιητική σπουδαιότητα του Χάρτη γίνεται αντιληπτή από το γεγονός της χολερικής αντίδρασης των ευρωσκεπτικιστών κατά την πανηγυρική του διακήρυξη στις 12 Δεκεμβρίου στο πλαίσιο της ολομέλειας του Ευρωκοινοβουλίου στο Στρασβούργο. (Για τους πολωνούς και άγγλους χούλιγκαν υπάρχει πλέον η δυνατότητα του opt–out).

Κριτική αποτίμηση

Επιχειρώντας μια κριτική αποτίμηση της νέας Συνθήκης, θα πρέπει πρωτίστως να τονιστεί ότι ως προϊόν εξαντλητικών διαπραγματεύσεων, αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων, εθνικών εγωισμών και οδυνηρών συμβιβασμών η Συνθήκη της Λισαβόνας τοποθετείται ξεκάθαρα πίσω από το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Μολονότι συνιστά ένα νομικό και πολιτικό κείμενο χαμηλών προσδοκιών, περιλαμβάνει ορισμένα θετικά στοιχεία όπως την ενσωμάτωση της Χάρτας των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, την τροποποίηση της επίμαχης διατύπωσης έτσι ώστε ο "ελεύθερος και ανόθευτος ανταγωνισμός" να μην είναι "υποχρεωτικός στόχος" της Ένωσης, αλλά "μέσο" για τη λειτουργία της, την ενίσχυση του ρόλου του Ευρωκοινοβουλίου, του μοναδικού θεσμικού οργάνου όπου οι εκπρόσωποι των πολιτών, τα φιλοευρωπαϊκά κόμματα, η αριστερά, η οικολογία μπορούν να αρθρώσουν λόγο, να παρέμβουν και να συνδιαμορφώσουν πολιτικές, τον έλεγχο της Europol από τους κοινοτικούς θεσμούς, το δικαίωμα βέτο του Ευρωκοινοβουλίου σε εμπορικές συμφωνίες της Ε.Ε με τρίτους (π.χ. με δικτατορικά καθεστώτα) κλπ. Φυσικά, σε πολλούς άλλους τομείς υπάρχουν αρνητικές εξελίξεις (βλ. ενδεικτικά το τεκμηριωμένο άρθρο της Μαρίκας Φραγκάκη "Μεταρρυθμιστική Συνθήκη και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση", Ενθέματα 27.10.2007), οι οποίες είναι γνωστές και εν πολλοίς αναπόφευκτες αν ιδωθούν σε συνάρτηση με το υφιστάμενο ιδεολογικοπολιτικό ευρωπαϊκό balance of power. Δεν χρειάζονται, ωστόσο, αφορισμοί, κραυγές και υπερβολές. Για την Ευρώπη που θέλουμε, ας παλέψουμε να αλλάξουμε τους συσχετισμούς. Ουδείς θα μας χαρίσει μια Ευρώπη αλά καρτ, αν δεν τη διεκδικήσουμε εντός και εκτός κοινοβουλίων, εντός και εκτός συνόρων.

Η πολιτική σημασία της Συνθήκης

Συμπερασματικά, η σημαντικότερη συμβολή της Συνθήκης της Λισαβόνας δεν είναι τόσο το περιεχόμενό της, όσο, εν προκειμένω, η ίδια η πολιτική της σημασία. Έπειτα από το σοκ που προκάλεσε η ανάσχεση της ενοποιητικής διαδικασίας εξαιτίας της καταψήφισης του Ευρωπαϊκού Συντάγματος από την πλειοψηφία των γάλλων και ολλανδών πολιτών, και τη μακρά "περίοδο περισυλλογής", κατά την οποία ουσιαστικά δεν έγινε τίποτε απολύτως προς την κατεύθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και της εμπλοκής των πολιτών στη διαδικασία, το κάρο της Ευρώπης ξεκολλάει από την ακινησία. Η νέα Συνθήκη δεν επιλύει, βέβαια, το βαθύτερο πολιτικό και θεσμικό πρόβλημα της διευρυμένης Ε.Ε. Γι αυτό χρειάζεται δημόσια πανευρωπαϊκή συζήτηση και προβληματισμός με κύριο άξονα το αν μπορεί η ασθμαίνουσα –σήμερα-- Ε.Ε. των "27" να προχωρήσει σε πολιτική ενοποίηση με τη συμμετοχή όλων ή θα πρέπει να αναζητήσει εναλλακτικά σχήματα.

Πάνω σ αυτό το κρίσιμο θέμα, κατά την άποψή μου, είναι χρήσιμο να διεξαχθεί σχετικό, χρονικά παράλληλο, πανευρωπαϊκό δημοψήφισμα (και όχι αποκλειστικά για τη Συνθήκη της Λισαβόνας όπως κάποιοι εμμένουν λες και η καταψήφισή της π.χ. από το λαό της Εσθονίας θα έλυνε τα προβλήματα του ανέργου στην Καλαμάτα και την Ουψάλα της Σουηδίας) με μοναδικό το αμείλικτο ερώτημα: "Να παραμείνει η χώρα σας στην Ευρωπαϊκή Ένωση" Έτσι απλά. "Ναι" θα σημαίνει αυτομάτως "μέσα", "όχι" θα σημαίνει αυτομάτως "έξω". Όσοι λαοί αποφασίσουν ότι η Ε.Ε είναι το όχημα, το οποίο μπορεί να οδηγήσει τη χώρα τους και τους ιδίους προς την ευημερία και την ειρήνη, θα νομιμοποιήσουν εκείνα τα κράτη-μέλη που το επιθυμούν να επιταχύνουν, να εμβαθύνουν και να ομοσπονδιοποιηθούν. Οι υπόλοιποι ας συνεχίσουν μόνοι στο δρόμο της εθνικής αναδίπλωσης.

Στο ερώτημα εάν ήταν τελικά αναγκαία αυτή η Συνθήκη, η απάντηση για δύο τουλάχιστον πρακτικούς–πολιτικούς λόγους είναι "ναι". Πρώτον, για την εύρυθμη λειτουργία της διευρυμένης Ένωσης και την ικανότητα λήψης αποφάσεων, η ειδική πλειοψηφία και ο περιορισμός του δικαιώματος βέτο συνιστούν κινήσεις εκ των ων ουκ άνευ, ώστε να δρουν προληπτικά αποτρέποντας μπλοκαρίσματα της ευρωπαϊκής οικοδόμησης εξαιτίας εθνικών εγωισμών. Δεύτερον, για την απόπειρα αντιμετώπισης του δημοκρατικού ελλείμματος μέσω και της ενίσχυσης και της διεύρυνσης αρμοδιοτήτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.