Ενήλικοι και εμβολιασμένοι
Γιάννης Μπαλαμπανίδης, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Δημοσιευμένο: 2021-07-22
Οσο και αν ορισμένοι βρίσκουν απωθητική ή μπανάλ την ιδέα ότι η πολιτική γίνεται και στο «πεζοδρόμιο», ο δημόσιος χώρος, είτε ψηφιακός (social media) είτε πραγματικός, δεν θα πάψει να είναι καταστατικός τόπος του πολιτικού. Εκεί συγκροτούνται τα συλλογικά υποκείμενα, που δεν μπορεί ποτέ να είναι πλήρως απο-υλοποιημένα· η ενσώματη διάσταση της πολιτικής είναι αξεπέραστη.
Πριν από λίγες μέρες, στον πιο κεντρικό δημόσιο χώρο της χώρας, στην πλατεία Συντάγματος, εμφανίστηκε, δηλαδή συγκροτήθηκε πολιτικά με τον πιο επίσημο, και ανησυχητικό, τρόπο ως συλλογικό υποκείμενο το «αντιεμβολιαστικό κίνημα». Μπορεί σε αυτό το ετερόκλητο «πλήθος» (για να θυμηθούμε μια αμφιλεγόμενη έννοια του Τόνι Νέγκρι) να βρίσκει κανείς από παλαιοημερολογίτες μέχρι «εναλλακτικούς» new age και από παραστρατιωτικούς μέχρι αναρχοαυτόνομους, ωστόσο, με μια ματιά στη μορφολογία του, είναι εμφανές ότι τον τόνο δίνει μια κρίσιμη μάζα που κατά καιρούς επανεμφανίζεται σε κομβικά γεγονότα: ακραία εθνικιστική, θρησκόληπτη, μισαλλόδοξη και με κακές μάλλον σχέσεις με τον ορθό λόγο ή την ελληνική γλώσσα.
Ηταν παρούσα σε όλα ανεξαιρέτως τα κινηματικά γεγονότα της τελευταίας δεκαετίας: στην πάνω πλατεία των Αγανακτισμένων και στις συγκεντρώσεις του «όχι» στο δημοψήφισμα, αλλά και ανάμεσα στους υποστηρικτές του «ναι» και οπωσδήποτε στις κινητοποιήσεις του νέου «Μακεδονικού». Υπό αυτή την έννοια, όλες σχεδόν οι πολιτικές δυνάμεις αξιοποίησαν εν μέρει και αυτούς που σήμερα με περισσότερη ευκολία κατατάσσουν στους «ψεκασμένους», συγχρωτίστηκαν μαζί τους ή τους εργαλειοποίησαν. Κατά κάποιον τρόπο, οι αντιεμβολιαστές του Συντάγματος είναι μια μη ομολογημένη συλλογική ενοχή – και μια πολύ γλαφυρή ένδειξη ότι τα «στρατόπεδα» δεν είναι ποτέ καθαρά και μόνιμα αλλά ρευστά, ούτε κανένα μπορεί να διεκδικεί το μονοπώλιο στον ορθολογισμό.
Παραδόξως, το αντιεμβολιαστικό κίνημα δεν έχει αντικείμενο μόνο την αντίθεση στον εμβολιασμό. Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, περίοδο εγκλεισμού ή περιορισμένης δημόσιας ζωής, ελάχιστα συλλογικά γεγονότα αναδείχθηκαν στον δημόσιο χώρο – όπως η δημοκρατική συγκέντρωση για τη δίκη της Χρυσής Αυγής. Αντικατοπτρικό παράδειγμα, εν πολλοίς, είναι η συγκέντρωση των αντιεμβολιαστών.
Φυσικά, η αιχμή είναι ο σκεπτικισμός για το εμβόλιο, δηλαδή την επιστήμη ή τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες ή την παγκόσμια συνωμοσία σκοτεινών δυνάμεων. Οπως συμβαίνει όμως με όλα τα συλλογικά γεγονότα, ο αντιεμβολιασμός είναι μια μετωνυμία που συμπυκνώνει βαθύτερες τάσεις, φέρνοντάς τες στην επιφάνεια. Ενσαρκώνει, όχι συνολικά αλλά τουλάχιστον η δεσπόζουσα και συγκροτημένη πυρηνική έκφρασή του, μια δική μας εκδοχή του διεθνούς τραμπισμού, με αντι-συστημικό πρόσημο που ωστόσο αναπτύσσεται σε ένα περιβάλλον όπου πολύ συστημικές υποδοχές έχουν φτιαχτεί από καιρό.
Βρίσκουμε εδώ, σε μια γκροτέσκα εκδοχή, όλες τις βασικές θεματικές: υπερεθνικισμός, συνωμοσιολογία, επιστροφή στην ασφάλεια της «καθαρής» κοινότητας χωρίς επιμολύνσεις από ξένους/μετανάστες ή παρεκκλίνουσες σεξουαλικές/κοινωνικές συμπεριφορές, απόρριψη της επιστήμης χάριν μιας «βαθύτερης», υποτίθεται, γνώσης – οι τραμπιστές, άλλωστε, δεν αρνούνται την κλιματική αλλαγή και τη διδασκαλία της δαρβινικής θεωρίας στο σχολείο;
Την ίδια στιγμή, όμως, που ο «γραφικός» τραμπισμός α λα ελληνικά διαχέεται στον δημόσιο χώρο και λόγο, η ατζέντα του είναι ήδη εδώ, μέσα από «σοβαρούς» διαύλους: από την προσπάθεια να αμφισβητηθεί το δικαίωμα στην άμβλωση μέχρι τη θεώρηση της γυναίκας ως κατʼ εξοχήν προορισμένης για αναπαραγωγή και έως τα εμπόδια στην απόκτηση ιθαγένειας για μετανάστες κ.ο.κ. Τι άλλο ήταν ο τραμπισμός παρά μια γραφική αλλά πολύ επικίνδυνη τάση εκ των έσω ριζοσπαστικοποίησης του mainstream νεο-συντηρητισμού.
Αν είναι έτσι, τότε δεν μπορεί η αντιεμβολιαστική συγκέντρωση στο Σύνταγμα να θεωρηθεί εκδήλωση ενός σύγχρονου ούλτρα «δικαιωματισμού» που υπονομεύει τον κοινωνικό δεσμό. Τι «δικαιωματισμός» είναι αυτός, από ένα κίνημα που αρνείται τα δικαιώματα ακριβώς για εκείνους που τα έχουν ανάγκη, προορίζοντάς τα μόνο για τον εθνικώς καθαρό, λευκό και ως επί το πλείστον αρσενικό πληθυσμό;
Από την άλλη, το κίνημα δεν είναι ενιαίο. Προφανώς υπάρχουν διαβαθμίσεις: ανορθολογιστές αλλά και ορθολογικοί free riders (που δεν ρισκάρουν, αφήνοντας τους άλλους να χτίσουν την ανοσία της αγέλης), ακόμη και άνθρωποι με γνήσιο φόβο για μια αδοκίμαστη ιατρική πρακτική. Η αμερικανική εμπειρία δείχνει πόσο εσφαλμένη είναι η αφ’ υψηλού αντιμετώπιση όλου αυτού του «πλήθους» ως παραλογιζόμενων ψεκασμένων. Αν πράγματι η ανορθολογική εναντίωση στο εμβόλιο συμπυκνώνει βαθύτερες κοινωνικές διεργασίες, φοβίες και ιδεολογικές διολισθήσεις, τότε είναι σφάλμα να ορθώσουμε γύρω τους ένα αλαζονικό τείχος που θα διαχωρίζει τους «ψέκες» από τους φωτισμένους ορθολογιστές.
Εδώ έγκειται η παιδαγωγική λειτουργία της πολιτικής. Ιδίως μια προοδευτική πολιτική μπορεί ταυτόχρονα να συγκρούεται μετωπικά με τις ισχυρές ταυτότητες που κατασκευάζει η διεθνής και κατά τόπους alt-Right, αντιτείνοντας τις δικές της «δικαιωματικές», εξισωτικές και συμπεριληπτικές ταυτίσεις, την ίδια στιγμή που δεν θα αποδέχεται απροϋπόθετα όλες τις τάσεις της κοινωνίας αλλά θα τις διαπαιδαγωγεί. Οπως μας έχει μάθει ο Μακιαβέλι, αυτό χρειάζεται εξίσου τον καταναγκασμό (άμεση ή έμμεση υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού) και την πειθώ, που σημαίνει όχι απλώς τηλεοπτικά σποτάκια αλλά μια συνεκτική διαχείριση της πανδημίας που να βγάζει νόημα και να δημιουργεί εμπιστοσύνη για τους περισσότερους, έστω, ανθρώπους.
Πριν από λίγες μέρες, στον πιο κεντρικό δημόσιο χώρο της χώρας, στην πλατεία Συντάγματος, εμφανίστηκε, δηλαδή συγκροτήθηκε πολιτικά με τον πιο επίσημο, και ανησυχητικό, τρόπο ως συλλογικό υποκείμενο το «αντιεμβολιαστικό κίνημα». Μπορεί σε αυτό το ετερόκλητο «πλήθος» (για να θυμηθούμε μια αμφιλεγόμενη έννοια του Τόνι Νέγκρι) να βρίσκει κανείς από παλαιοημερολογίτες μέχρι «εναλλακτικούς» new age και από παραστρατιωτικούς μέχρι αναρχοαυτόνομους, ωστόσο, με μια ματιά στη μορφολογία του, είναι εμφανές ότι τον τόνο δίνει μια κρίσιμη μάζα που κατά καιρούς επανεμφανίζεται σε κομβικά γεγονότα: ακραία εθνικιστική, θρησκόληπτη, μισαλλόδοξη και με κακές μάλλον σχέσεις με τον ορθό λόγο ή την ελληνική γλώσσα.
Ηταν παρούσα σε όλα ανεξαιρέτως τα κινηματικά γεγονότα της τελευταίας δεκαετίας: στην πάνω πλατεία των Αγανακτισμένων και στις συγκεντρώσεις του «όχι» στο δημοψήφισμα, αλλά και ανάμεσα στους υποστηρικτές του «ναι» και οπωσδήποτε στις κινητοποιήσεις του νέου «Μακεδονικού». Υπό αυτή την έννοια, όλες σχεδόν οι πολιτικές δυνάμεις αξιοποίησαν εν μέρει και αυτούς που σήμερα με περισσότερη ευκολία κατατάσσουν στους «ψεκασμένους», συγχρωτίστηκαν μαζί τους ή τους εργαλειοποίησαν. Κατά κάποιον τρόπο, οι αντιεμβολιαστές του Συντάγματος είναι μια μη ομολογημένη συλλογική ενοχή – και μια πολύ γλαφυρή ένδειξη ότι τα «στρατόπεδα» δεν είναι ποτέ καθαρά και μόνιμα αλλά ρευστά, ούτε κανένα μπορεί να διεκδικεί το μονοπώλιο στον ορθολογισμό.
Παραδόξως, το αντιεμβολιαστικό κίνημα δεν έχει αντικείμενο μόνο την αντίθεση στον εμβολιασμό. Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, περίοδο εγκλεισμού ή περιορισμένης δημόσιας ζωής, ελάχιστα συλλογικά γεγονότα αναδείχθηκαν στον δημόσιο χώρο – όπως η δημοκρατική συγκέντρωση για τη δίκη της Χρυσής Αυγής. Αντικατοπτρικό παράδειγμα, εν πολλοίς, είναι η συγκέντρωση των αντιεμβολιαστών.
Φυσικά, η αιχμή είναι ο σκεπτικισμός για το εμβόλιο, δηλαδή την επιστήμη ή τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες ή την παγκόσμια συνωμοσία σκοτεινών δυνάμεων. Οπως συμβαίνει όμως με όλα τα συλλογικά γεγονότα, ο αντιεμβολιασμός είναι μια μετωνυμία που συμπυκνώνει βαθύτερες τάσεις, φέρνοντάς τες στην επιφάνεια. Ενσαρκώνει, όχι συνολικά αλλά τουλάχιστον η δεσπόζουσα και συγκροτημένη πυρηνική έκφρασή του, μια δική μας εκδοχή του διεθνούς τραμπισμού, με αντι-συστημικό πρόσημο που ωστόσο αναπτύσσεται σε ένα περιβάλλον όπου πολύ συστημικές υποδοχές έχουν φτιαχτεί από καιρό.
Βρίσκουμε εδώ, σε μια γκροτέσκα εκδοχή, όλες τις βασικές θεματικές: υπερεθνικισμός, συνωμοσιολογία, επιστροφή στην ασφάλεια της «καθαρής» κοινότητας χωρίς επιμολύνσεις από ξένους/μετανάστες ή παρεκκλίνουσες σεξουαλικές/κοινωνικές συμπεριφορές, απόρριψη της επιστήμης χάριν μιας «βαθύτερης», υποτίθεται, γνώσης – οι τραμπιστές, άλλωστε, δεν αρνούνται την κλιματική αλλαγή και τη διδασκαλία της δαρβινικής θεωρίας στο σχολείο;
Την ίδια στιγμή, όμως, που ο «γραφικός» τραμπισμός α λα ελληνικά διαχέεται στον δημόσιο χώρο και λόγο, η ατζέντα του είναι ήδη εδώ, μέσα από «σοβαρούς» διαύλους: από την προσπάθεια να αμφισβητηθεί το δικαίωμα στην άμβλωση μέχρι τη θεώρηση της γυναίκας ως κατʼ εξοχήν προορισμένης για αναπαραγωγή και έως τα εμπόδια στην απόκτηση ιθαγένειας για μετανάστες κ.ο.κ. Τι άλλο ήταν ο τραμπισμός παρά μια γραφική αλλά πολύ επικίνδυνη τάση εκ των έσω ριζοσπαστικοποίησης του mainstream νεο-συντηρητισμού.
Αν είναι έτσι, τότε δεν μπορεί η αντιεμβολιαστική συγκέντρωση στο Σύνταγμα να θεωρηθεί εκδήλωση ενός σύγχρονου ούλτρα «δικαιωματισμού» που υπονομεύει τον κοινωνικό δεσμό. Τι «δικαιωματισμός» είναι αυτός, από ένα κίνημα που αρνείται τα δικαιώματα ακριβώς για εκείνους που τα έχουν ανάγκη, προορίζοντάς τα μόνο για τον εθνικώς καθαρό, λευκό και ως επί το πλείστον αρσενικό πληθυσμό;
Από την άλλη, το κίνημα δεν είναι ενιαίο. Προφανώς υπάρχουν διαβαθμίσεις: ανορθολογιστές αλλά και ορθολογικοί free riders (που δεν ρισκάρουν, αφήνοντας τους άλλους να χτίσουν την ανοσία της αγέλης), ακόμη και άνθρωποι με γνήσιο φόβο για μια αδοκίμαστη ιατρική πρακτική. Η αμερικανική εμπειρία δείχνει πόσο εσφαλμένη είναι η αφ’ υψηλού αντιμετώπιση όλου αυτού του «πλήθους» ως παραλογιζόμενων ψεκασμένων. Αν πράγματι η ανορθολογική εναντίωση στο εμβόλιο συμπυκνώνει βαθύτερες κοινωνικές διεργασίες, φοβίες και ιδεολογικές διολισθήσεις, τότε είναι σφάλμα να ορθώσουμε γύρω τους ένα αλαζονικό τείχος που θα διαχωρίζει τους «ψέκες» από τους φωτισμένους ορθολογιστές.
Εδώ έγκειται η παιδαγωγική λειτουργία της πολιτικής. Ιδίως μια προοδευτική πολιτική μπορεί ταυτόχρονα να συγκρούεται μετωπικά με τις ισχυρές ταυτότητες που κατασκευάζει η διεθνής και κατά τόπους alt-Right, αντιτείνοντας τις δικές της «δικαιωματικές», εξισωτικές και συμπεριληπτικές ταυτίσεις, την ίδια στιγμή που δεν θα αποδέχεται απροϋπόθετα όλες τις τάσεις της κοινωνίας αλλά θα τις διαπαιδαγωγεί. Οπως μας έχει μάθει ο Μακιαβέλι, αυτό χρειάζεται εξίσου τον καταναγκασμό (άμεση ή έμμεση υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού) και την πειθώ, που σημαίνει όχι απλώς τηλεοπτικά σποτάκια αλλά μια συνεκτική διαχείριση της πανδημίας που να βγάζει νόημα και να δημιουργεί εμπιστοσύνη για τους περισσότερους, έστω, ανθρώπους.
