Ο Μίκης και το μαγικό κουτί του σύγχρονου πολιτισμού
Μυρσίνη Ζορμπά, iEidiseis, Δημοσιευμένο: 2021-09-09
Θα ήταν ευχής έργο, το ρέκβιεμ για τον Μίκη, που αυτές τις μέρες ανασυγκρότησε την πολιτισμική ενδοχώρα καθενός μας με τρόπο πολυδιάστατο και αναστοχαστικό, να μας οδηγήσει στο μέλλον πιο βαθιά στη μουσική και τα γραφτά του, σε σύνδεση με το έργο και άλλων σημαντικών δημιουργών και καλλιτεχνών της μεταπολεμικής Ελλάδας.
Ο τελευταίος αποχαιρετισμός στον Μίκη Θεοδωράκη ξετυλίχθηκε τις προηγούμενες μέρες σε ένα συγκλονιστικό πολυφωνικό ρέκβιεμ, συνοψίζοντας τη βιωμένη ιστορία και κουλτούρα της χώρας σε όλη της την έκταση, γενναιόδωρα και συμπεριληπτικά. Ενσωμάτωσε χωρίς δυσκολία μεγαλειώδεις στιγμές, δράματα του παρελθόντος, ιδιαίτερες προσωπικές αφηγήσεις, πολιτικά πάθη και πολιτισμικούς πολέμους ολόκληρης της μεταπολεμικής περιόδου.
Από μόνος του ο αποχαιρετισμός των πολλών στον Μίκη, αποτελεί ένα σπάνιο φαινόμενο διαφορετικότητας, συμμετοχικότητας και ισχυρών συμβολικών αναπαραστάσεων, που αιφνιδίασε με τη δύναμή του, ανατρέποντας τη συγκυριακή βαλτωμένη ρουτίνα στην οποία είμαστε βυθισμένοι το τελευταίο διάστημα και έφερε στο φως, με αναπάντεχη λάμψη, βαθύτερα συναισθήματα της πολιτισμικής ενδοχώρας, πρόθυμα στην κατανόηση και το διάλογο, παρότι στενά συνδεδεμένα με πολύ διαφορετικές και αντιπαρατιθέμενες ιδεολογίες, στάσεις ζωής, πολιτικές ταυτότητες.
Μήπως, αυτό αντανακλά τη δική του συνθήκη του κόσμου, που με το θάνατό του διαπέρασε το πλήθος; Και πώς μπορούμε, άραγε, να διαχειριστούμε προσεγγίζοντας το έργο, τις απόψεις και την προσωπική του πορεία, ως επιδραστικού δημιουργού και πολιτικού προσώπου, αυτό το διπλό νήμα που άπλωνε μπροστά μας, να θέτει με ένταση διαχωριστικές γραμμές και να τις υπερβαίνει, να στέκει αντιμέτωπος και να απλώνει το χέρι, να πολεμάει και να συμφιλιώνεται;
Διαβάζω ανάμεσα στα νεανικά του κείμενα εκείνο το σημαδιακό «Ελληνική μουσική έτος (περίπου) μηδέν» του 1960 (επιμ. Φ. Ηλιού, εκδ. Επιθεώρηση Τέχνης, σ. 85). Πρόκειται για κείμενο οξύ, που χάραζε ένα πυκνό πλέγμα διαχωριστικών γραμμών και το οποίο πυροδότησε έντονη συζήτηση και σύγκρουση γύρω από τα υπαρξιακά ζητήματα της ελληνικής μουσικής: τα δημοτικά τραγούδια, τις συγκρίσεις με τις αντίστοιχες μουσικές δημιουργίες των ίδιων εποχών σε άλλες χώρες, την έντεχνη ελληνική μουσική, το ρεμπέτικο τραγούδι, το κοινό, τους δημιουργούς και συνθέτες, τις εθνικές μουσικές σχολές αλλά και την καλλιτεχνική παιδεία, την Ευρώπη και την τουρκοκρατία, τους κρατικούς καλλιτεχνικούς θεσμούς, την κριτική. Πώς θα μπορούσαν, αλήθεια, όλα αυτά τα ακανθώδη ζητήματα να βρουν συναινέσεις και να μην οδηγήσουν σε έναν κατακερματισμό απόψεων με συγκρουσιακό πρόσημο; Στην κατακλείδα του άρθρου, βλέπουμε όλα τα διλήμματα να συνοψίζονται σε έναν ανθρωποκεντρικό τρόπο, στη συμπεριφορά των υποκειμένων που αυτή θα κρίνει τη συνέχεια και το αποτέλεσμα. Δεν είναι οι απαντήσεις στα παραπάνω, οι δομικές διαφωνίες και οι αντιθέσεις, αλλά η στάση που θα υιοθετήσουν οι νεότεροι μουσικοί σε ένα κορυφαίο κεντρικό δίλημμα: κομφορμισμός ή πάλη για αλλαγές στις κατευθύνσεις της μουσικής δημιουργίας και στην οργάνωση της μουσικής ζωής.
Αυτό το μοτίβο επίλυσης διαφορών και κρίσεων είναι στη διάρκεια των δεκαετιών το μοτίβο του Μίκη, που θέλει να κερδίζει τις μάχες παίρνοντας τους ανθρώπους με το μέρος του, που κάνει υπερβάσεις στα επιμέρους για να ενισχύσει το κεντρικό μέτωπο και να κερδίσει το διακύβευμα όπως ο ίδιος το ορίζει κάθε φορά. Το συναντάει κανείς και σε πολλές άλλες συγκρούσεις που ανοίγει για τα θέματα της μουσικής, καθώς ο πόλεμος δεν σταματάει ποτέ για κείνον, τα διλήμματα διαδέχονται άλλα, οι μάχες συνεχίζονται και ο στρατηγός είναι πάντοτε εκεί, παρόν, με το ίδιο σχέδιο άμυνας και επίθεσης, πάντοτε στο πεδίο της μάχης μετρώντας τους μαχητές, ποτέ κλεισμένος στο στρατηγείο με τους χάρτες.
Είναι αυτό που τον κάνει να δουλεύει δημιουργικά αλλά, όσο κι αν αποτελεί το πάθος του, να υπολογίζει με την ίδια αφοσίωση και προσοχή την οργάνωση και διαχείριση της κουλτούρας, τον τρόπο που το σήμα εκπέμπεται, τον τρόπο που το πλήθος ανταποκρίνεται, συμμετέχει και, εντέλει, κυριαρχείται συναισθηματικά από το πολιτιστικό και καλλιτεχνικό μήνυμα, τη μουσική και τις λέξεις.
Θα ήταν ευχής έργο, το ρέκβιεμ για τον Μίκη, που αυτές τις μέρες ανασυγκρότησε την πολιτισμική ενδοχώρα καθενός μας με τρόπο πολυδιάστατο και αναστοχαστικό, να μας οδηγήσει στο μέλλον πιο βαθιά στη μουσική και τα γραφτά του, σε σύνδεση με το έργο και άλλων σημαντικών δημιουργών και καλλιτεχνών της μεταπολεμικής Ελλάδας. Υπάρχει στην πολιτισμική ανάλυση αυτών των δεκαετιών ένας θησαυρός όχι μόνο γνώσης και κόπου αλλά και πρωτοβουλιών, σχεδίων, επιτευγμάτων και ματαιώσεων, που αξίζει να έχουμε κατά νου όταν σκεφτόμαστε το παρόν και το μέλλον, άλλοτε με αισιοδοξία και άλλοτε με απόγνωση. Εκεί βρίσκεται το μαγικό κουτί του σύγχρονου πολιτισμού, που μπορεί να λύσει τα μάγια και να δώσει ώθηση στα πιο τρελά μας οράματα για την οργάνωση του πολιτισμού της καθημερινής ζωής.