Φεμινισμοί σε εξέλιξη / Το προσωπικό είναι πολιτικό

Στη δεκαετία του 1960, αυτήν που στον δυτικό κόσμο οδήγησε στον Μάη του 1968, στην Άνοιξη της Πράγας, στο κίνημα κατά του πολέμου του Βιετνάμ, καθώς και σε νέου τύπου κοινωνικά κινήματα, που διεκδίκησαν όχι μόνον «το ψωμί, αλλά και τα τριαντάφυλλα», εγγράφεται και η εμφάνιση ριζοσπαστικών φεμινισμών, φεμινιστικής θεωρίας και γυναικείων κινημάτων, που δεν αρκούνται, αφενός, στις ισχύουσες καταξιωμένες ερμηνείες του κόσμου, όπως, για παράδειγμα, ο μαρξισμός, και, αφετέρου, στα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα που είχαν κερδηθεί για τις γυναίκες από προηγούμενα κινήματα. Για τις φεμινίστριες της εποχής, για να εκδηλωθεί τόσο η συνέχεια όσο και η τομή σε σχέση με προηγούμενα κινήματα διεκδίκησης πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των γυναικών, αλλά και σε μετέπειτα περιοδολογικές προσεγγίσεις της ιστορίας των φεμινισμών, είναι το δεύτερο φεμινιστικό κύμα που κυοφορεί την επανάσταση των γυναικών.

Στο επίπεδο της θεωρίας, που μεγάλο της μέρος δημιουργείται μέσα ή και με αφετηρία το κίνημα, επιχειρείται μια συνολική ερμηνεία του κόσμου στη βάση της διαχρονικής έμφυλης ιεραρχίας και της σημασίας της για την κοινωνική οργάνωση. Η διαπίστωση της «χωρίς τέλος ποικιλίας και μονότονης ομοιότητας» της διαχρονικής καταπίεσης των γυναικών καθοδήγησε ένα ρεύμα της φεμινιστικής σκέψης στην επανανοηματοδότηση της πατριαρχίας και στην ανάλυσή της ως συνολικού συστήματος κυριαρχίας των αντρών πάνω στις γυναίκες, που διαπερνά τους κοινωνικούς θεσμούς, την οικονομία, την πολιτική, την ιδεολογία, τη γλώσσα, διαθέτει μηχανισμούς για την επιβολή της εξουσίας των ανδρών, όπως είναι η βία και ο βιασμός, και καθορίζει τις έμφυλες ιεραρχίες τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα. Οι έμφυλοι ρόλοι δεν στηρίζονται στη βιολογία, είναι απόρροια αυτού του συνολικού συστήματος, μετασχηματίζονται στον χρόνο και στον χώρο, αλλά ο πυρήνας τους είναι ο ίδιος και αφορούν με διαφοροποιήσεις όλες τις γυναίκες. Επιλέγεται, με άλλα λόγια, η ενότητα των διακρίσεων που υφίσταται η κοινωνική κατηγορία των γυναικών, ενότητα η οποία στηρίζεται στο κοινό οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό σύστημα που τις παράγει. Κεντρική θέση στο πλαίσιο της φεμινιστικής θεωρίας της εποχής είναι, επίσης, η διάκριση ανάμεσα στο βιολογικό και στο κοινωνικό φύλο, στο φύλο με το οποίο γεννιέσαι και στο φύλο που γίνεσαι στη βάση των κοινωνικών, ιδεολογικών και πολιτισμικών πατριαρχικών επικαθορισμών που προβάλλονται ψευδώς ως αποτέλεσμα του βιολογικού φύλου.

Η θεωρία της πατριαρχίας δεν είναι συνολικά αποδεκτή ή αποδεκτή με τους ίδιους τρόπους από τις φεμινίστριες του δευτέρου κύματος. Οι φιλελεύθερες φεμινίστριες θεωρούν τις έμφυλες διακρίσεις ως λάθος του συστήματος και θεωρούν ότι αυτές μπορούν να εκλείψουν μέσα από τη βελτίωση του συστήματος μετά από τους αγώνες των γυναικών. Οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες θεωρούν τη θεωρία της πατριαρχίας συμπληρωματική του μαρξισμού που ερμηνεύει τον κόσμο μερικώς στη βάση του οικονομικού και του πολιτικού συστήματος, υποτιμώντας το έμφυλο ζήτημα. Οι ριζοσπάστριες φεμινίστριες τη βλέπουν ανταγωνιστικά προς τον μαρξισμό, θεωρώντας το φύλο ως πρωτεύουσα κοινωνική αντίθεση. Και η ποικιλία του δευτέρου φεμινιστικού κύματος, που άλλαξε τους τρόπους ανάγνωσης της κοινωνικής πραγματικότητας και άνοιξε την επιστημική λεωφόρο των γυναικείων ή φεμινιστικών σπουδών ή και σπουδών φύλου, δεν τελειώνει εδώ. Στο πλαίσιο των φεμινισμών της εποχής, απέναντι στον φεμινισμό του κοινωνικού φύλου, προβάλλεται ο φεμινισμός της διαφοράς ή γυναικοκεντρικός φεμινισμός, ο οποίος θεωρεί τις διαφορές ανάμεσα στις γυναίκες και στους άντρες υπαρκτές -και μάλιστα θαμμένες στο νεωτερικό σύστημα σκέψης, σε ένα δήθεν ουδέτερο και οικουμενικό υποκείμενο που ήταν στην πραγματικότητα αρσενικό- και όχι κοινωνικά κατασκευασμένες. Η απελευθέρωση των γυναικών θα εκμηδένιζε, σύμφωνα με τον σοσιαλιστικό και ριζοσπαστικό φεμινισμό, την έμφυλη διαφορά, ενώ, σύμφωνα με τον φεμινισμό της διαφοράς, θα τη νομιμοποιούσε και θα την ιεραρχούσε ισότιμα ανάμεσα στα φύλα. Ταυτόχρονα, στο πλαίσιο της εποχής, καταγράφεται και ο λεσβιακός φεμινισμός, που θεωρεί την ετεροκανονικότητα ως μέρος της αντρικής κυριαρχίας πάνω στις γυναίκες αλλά και της κοινωνικής κατασκευής του φύλου, καθώς και ο μαύρος φεμινισμός, που επιχειρεί να διασταυρώσει τη φυλή με το φύλο και να αναδείξει τα πολλαπλά καθεστώτα της καταπίεσης των γυναικών. Ο μαύρος φεμινισμός θα αμφισβητήσει τις θεωρητικές αρχές της οικουμενικότητας της γυναικείας κατάστασης και, ταυτόχρονα, θα καταγγείλει τη λευκή μονομέρεια των κυρίαρχων ρευμάτων του λεγόμενου δευτέρου κύματος.

Οι αντιπαραθετικοί Λόγοι ανάμεσα στους φεμινισμούς του δευτέρου κύματος κατέληγαν κάποιες φορές σε διαφορετικές πολιτικές και αιτήματα στον δημόσιο χώρο που συγκροτήθηκε από τους αγώνες των γυναικών της δεκαετίας του 1960 και εξής. Παρ’ όλα αυτά, δεν έχουμε να κάνουμε με συμπαγή αντιπαρατιθέμενα συστήματα λόγων και πράξεων. Αντίθετα, υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό του κάθε ρεύματος, όπως και επικοινωνία και διαδράσεις μεταξύ των ρευμάτων.

Η επικοινωνία αυτή εκδηλώνεται πρωτίστως στο ίδιο το κίνημα που οργανώνεται στη βάση της μικρής αυτόνομης ομάδας και σηκώνει το πέπλο τής λεγόμενης ιδιωτικής σφαίρας της καταπίεσης, αναδεικνύοντας τον κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα της εμπειρίας των γυναικών στο σπίτι, στην οικογένεια, στο ίδιο τους το σώμα, και διεκδικώντας την αυτοδιάθεση του σώματός τους. Μια σειρά από θέματα, όπως η εκμετάλλευση του σώματος, η αντισύλληψη, το δικαίωμα στην έκτρωση, η βία, ο βιασμός εντός και εκτός γάμου, θα ενώσουν τις φεμινίστριες του δευτέρου κύματος στη βάση του εμβληματικού συνθήματος: Το προσωπικό είναι πολιτικό.

Στην Ελλάδα, η αλλαγή των θεσμικών πλαισίων της ελληνικής οικογένειας, η διεκδίκηση της αυτοδιάθεσης του γυναικείου σώματος και οι ελεύθερες εκτρώσεις, η καταγγελία της βίας κατά των γυναικών, η τιμωρία των βιαστών και το δικαίωμα των γυναικών να κυκλοφορούν άφοβα στους δρόμους της πόλης θα ενώσουν πάνω από τις τάσεις και τα ρεύματα την ποικιλία των φεμινισμών που καταγράφονται την επαύριον της Μεταπολίτευσης. Αντίθετα, θα τους χωρίσουν οι κομματικές προτιμήσεις των φεμινιστριών, η επιλογή της ένταξής τους στο αυτόνομο γυναικείο κίνημα ή στις μεγάλες γυναικείες οργανώσεις που διατηρούν συμπάθειες με πολιτικά κόμματα, αλλά και η απόφασή τους να είναι ενταγμένες μόνο στο αυτόνομο γυναικείο κίνημα ή και σε κόμματα της Αριστεράς, γεγονός που στη γλώσσα της εποχής ονομάστηκε φεμινισμός της διπλής ένταξης. Αυτή, όμως, είναι μια άλλη ιστορία, που θα την διηγηθούμε μια άλλη φορά.

* Η Μαρία Ρεπούση είναι ιστορικός/ΑΠΘ