Να διαβάσουμε την Όστρομ
Ελίζα Παπαδάκη, Τα Νέα, Δημοσιευμένο: 2009-10-14
Έκπληξη προκάλεσε το φετινό βραβείο Νόμπελ για τα οικονομικά. Στο ευρύ κοινό δεν ήσαν γνωστά τα ονόματα της Έλινορ Όστρομ και του Όλιβερ Ουίλιαμσον που το μοιράστηκαν για τη συμβολή τους στην ανάλυση της οικονομικής διακυβέρνησης, όπως την ασκούν οι κοινότητες (τοπικές ομάδες παραγωγών) η πρώτη, οι επιχειρήσεις ο δεύτερος. Το γνωστικό τους πεδίο ακούγεται περιθωριακό, σε απόσταση από την τρέχουσα πολιτική και ακαδημαϊκή αντιπαράθεση γύρω από τα όρια των αγορών και της δημόσιας παρέμβασης στις συνθήκες της κρίσης και μετέπειτα, γύρω από το δίλημμα αγορά ή κράτος, ώς πού η αγορά, ώς πού το κράτος. Ίσως όμως να αποδειχτεί επίκαιρο, αναγκαίο για να εμπλουτιστεί από νέα σκοπιά μια επιστημονική συζήτηση που έως τώρα δεν στάθηκε ικανή να προσφέρει απαντήσεις. Η κρίση που ζούμε άλλωστε δεν εξαντλείται στη χρηματοπιστωτική οικονομία και τη διασύνδεσή της με την παραγωγή και την απασχόληση, όπου και με οικονομική ανάκαμψη όλες οι προβλέψεις για την ανεργία διαγράφονται απαισιόδοξες. Καθοριστική παραμένει η περιβαλλοντική διάσταση, η κρίση των τροφίμων, των νερών, της ενέργειας, του κλίματος, που θα μας πνίγουν για καιρό.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν εδώ οι πρακτικές των κοινοτήτων στη διαχείριση φυσικών πόρων που μελέτησε η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα των ΗΠΑ Έλινορ Όστρομ, 76 χρονών σήμερα και πρώτη γυναίκα που τιμάται με Νόμπελ Οικονομικών. Σύμφωνα με το σκεπτικό της επιτροπής του βραβείου, η Όστρομ «αμφισβήτησε την επικρατούσα άποψη ότι στην κοινοτική ιδιοκτησία η διαχείριση δεν γίνεται καλά οπότε θα πρέπει είτε να ρυθμιστεί από την κεντρική εξουσία είτε να ιδιωτικοποιηθεί. Βασιζόμενη σε πολυάριθμες έρευνες διαχείρισης ψαρότοπων από τους ψαράδες, βοσκοτόπων από τους κτηνοτρόφους, αντίστοιχα δασών, λιμνών και υπόγειων νερών, η Όστρομ καταλήγει ότι τα αποτελέσματα είναι συχνά καλύτερα παρ΄ όσο προβλέπουν οι καθιερωμένες θεωρίες». Και παρακάτω: «Το έργο της μας διδάσκει νέα πράγματα για τους μηχανισμούς που συντηρούν τη συνεργασία στις κοινότητες των ανθρώπων». Τεκμηριώνει ότι υπάρχει και άλλη εκδοχή πέρα από το «ο καθένας για το ατομικό του συμφέρον εναντίον όλων των άλλων», και πέρα από την εκ των άνω κρατική επιβολή: η συλλογική.
Το ερευνητικό έργο της Όστρομ πράγματι καλύπτει περιοχές από όλον τον πλανήτη: από την Καλιφόρνια στη Λατινική Αμερική, την Αφρική, την Ανατολική Ασία, τα λιβάδια όπου βόσκουν οι αγελάδες των Άλπεων, ακόμα και ψαρότοπους στη γειτονική Τουρκία. Και βρήκε πολλές περιπτώσεις που καταρρίπτουν την περιβόητη θεωρία της «τραγωδίας των κοινοτήτων», σύμφωνα με την οποία η ιδιοτέλεια κάθε παραγωγού οδηγεί σε υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και καταστροφή τους. Εφαρμόζοντας τη θεωρία των παιγνίων, η Όστρομ διέγραψε τις αρχές για τη θέσπιση κανόνων. Η διακυβέρνηση λειτουργεί καλύτερα όταν τα μέλη της ομάδας διαμορφώνουν δημοκρατικά τους κανόνες για τη χρήση των φυσικών πόρων που χρησιμοποιούν και σε τυχόν παραβιάσεις επιβάλλονται ποινές με ευθύνη της ίδιας της ομάδας, διαπίστωσε.
Η αξία των ευρημάτων δεν περιορίζεται στις ομάδες των αγροτών, βοσκών ή ψαράδων που μελετήθηκαν εμπειρικά. Τον ίδιο ακριβώς χαρακτήρα δεν έχουν και τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, η προστασία των θαλασσών και των δασών ή η διάσωση του κλίματος; Τη σημασία της ανάδειξης αυτής της διαφορετικής προσέγγισης αναγνώρισε άλλωστε ένας γνωστός «καθιερωμένος» οικονομολόγος, ο καθηγητής στο Γιέιλ, Ρόμπερτ Σίλερ. «Τα οικονομικά ήσαν πολύ αποκομμένα και τα νέα βραβεία είναι σημάδι της μεγαλύτερης φώτισης που κυκλοφορεί», είπε σχολιάζοντας το Νόμπελ στους «Τάιμς της Νέας Υόρκης», για να προσθέσει: «Ήμασταν υπερβολικά κολλημένοι στην αποτελεσματικότητα των αγορών και αυτό εκτροχίαζε τη σκέψη μας».
Χρήσιμη για όλον τον κόσμο, η θεωρητική έμφαση στην αυτοοργάνωση των παραγωγών παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σ΄ εμάς όπου η άναρχη «ανάπτυξη» της εμπορευματοποίησης των πάντων ήρθε σχετικά αργά και οι μνήμες συλλογικής προστασίας του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων από τις κοινότητες σε ορεινά ή πεδινά χωριά, όπως και στα νησιά, είναι ακόμα ζωντανές. Μάλλον δεν είχαν διαβάσει την Όστρομ οι δασολόγοι που χρόνια τώρα αγωνίζονται να επαναφέρουν πρακτικές προστασίας του δάσους όπως άλλοτε τις ακολουθούσαν οι βοσκοί. Και σίγουρα την αγνοούν οι βαμβακοπαραγωγοί που εξάντλησαν τα υπόγεια νερά της Θεσσαλίας περιμένοντας το κράτος να εκτρέψει τον Αχελώο. Το ερώτημα είναι, θα βρούμε νέους, σημερινούς τρόπους να οργανωθούμε συλλογικά για να σώσουμε τους φυσικούς μας πόρους, δάση, θάλασσες, νερά; Το νέο βιβλίο που γράφει η Έλινορ Όστρομ έχει τίτλο «Δουλεύοντας μαζί».
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν εδώ οι πρακτικές των κοινοτήτων στη διαχείριση φυσικών πόρων που μελέτησε η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα των ΗΠΑ Έλινορ Όστρομ, 76 χρονών σήμερα και πρώτη γυναίκα που τιμάται με Νόμπελ Οικονομικών. Σύμφωνα με το σκεπτικό της επιτροπής του βραβείου, η Όστρομ «αμφισβήτησε την επικρατούσα άποψη ότι στην κοινοτική ιδιοκτησία η διαχείριση δεν γίνεται καλά οπότε θα πρέπει είτε να ρυθμιστεί από την κεντρική εξουσία είτε να ιδιωτικοποιηθεί. Βασιζόμενη σε πολυάριθμες έρευνες διαχείρισης ψαρότοπων από τους ψαράδες, βοσκοτόπων από τους κτηνοτρόφους, αντίστοιχα δασών, λιμνών και υπόγειων νερών, η Όστρομ καταλήγει ότι τα αποτελέσματα είναι συχνά καλύτερα παρ΄ όσο προβλέπουν οι καθιερωμένες θεωρίες». Και παρακάτω: «Το έργο της μας διδάσκει νέα πράγματα για τους μηχανισμούς που συντηρούν τη συνεργασία στις κοινότητες των ανθρώπων». Τεκμηριώνει ότι υπάρχει και άλλη εκδοχή πέρα από το «ο καθένας για το ατομικό του συμφέρον εναντίον όλων των άλλων», και πέρα από την εκ των άνω κρατική επιβολή: η συλλογική.
Το ερευνητικό έργο της Όστρομ πράγματι καλύπτει περιοχές από όλον τον πλανήτη: από την Καλιφόρνια στη Λατινική Αμερική, την Αφρική, την Ανατολική Ασία, τα λιβάδια όπου βόσκουν οι αγελάδες των Άλπεων, ακόμα και ψαρότοπους στη γειτονική Τουρκία. Και βρήκε πολλές περιπτώσεις που καταρρίπτουν την περιβόητη θεωρία της «τραγωδίας των κοινοτήτων», σύμφωνα με την οποία η ιδιοτέλεια κάθε παραγωγού οδηγεί σε υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και καταστροφή τους. Εφαρμόζοντας τη θεωρία των παιγνίων, η Όστρομ διέγραψε τις αρχές για τη θέσπιση κανόνων. Η διακυβέρνηση λειτουργεί καλύτερα όταν τα μέλη της ομάδας διαμορφώνουν δημοκρατικά τους κανόνες για τη χρήση των φυσικών πόρων που χρησιμοποιούν και σε τυχόν παραβιάσεις επιβάλλονται ποινές με ευθύνη της ίδιας της ομάδας, διαπίστωσε.
Η αξία των ευρημάτων δεν περιορίζεται στις ομάδες των αγροτών, βοσκών ή ψαράδων που μελετήθηκαν εμπειρικά. Τον ίδιο ακριβώς χαρακτήρα δεν έχουν και τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, η προστασία των θαλασσών και των δασών ή η διάσωση του κλίματος; Τη σημασία της ανάδειξης αυτής της διαφορετικής προσέγγισης αναγνώρισε άλλωστε ένας γνωστός «καθιερωμένος» οικονομολόγος, ο καθηγητής στο Γιέιλ, Ρόμπερτ Σίλερ. «Τα οικονομικά ήσαν πολύ αποκομμένα και τα νέα βραβεία είναι σημάδι της μεγαλύτερης φώτισης που κυκλοφορεί», είπε σχολιάζοντας το Νόμπελ στους «Τάιμς της Νέας Υόρκης», για να προσθέσει: «Ήμασταν υπερβολικά κολλημένοι στην αποτελεσματικότητα των αγορών και αυτό εκτροχίαζε τη σκέψη μας».
Χρήσιμη για όλον τον κόσμο, η θεωρητική έμφαση στην αυτοοργάνωση των παραγωγών παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σ΄ εμάς όπου η άναρχη «ανάπτυξη» της εμπορευματοποίησης των πάντων ήρθε σχετικά αργά και οι μνήμες συλλογικής προστασίας του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων από τις κοινότητες σε ορεινά ή πεδινά χωριά, όπως και στα νησιά, είναι ακόμα ζωντανές. Μάλλον δεν είχαν διαβάσει την Όστρομ οι δασολόγοι που χρόνια τώρα αγωνίζονται να επαναφέρουν πρακτικές προστασίας του δάσους όπως άλλοτε τις ακολουθούσαν οι βοσκοί. Και σίγουρα την αγνοούν οι βαμβακοπαραγωγοί που εξάντλησαν τα υπόγεια νερά της Θεσσαλίας περιμένοντας το κράτος να εκτρέψει τον Αχελώο. Το ερώτημα είναι, θα βρούμε νέους, σημερινούς τρόπους να οργανωθούμε συλλογικά για να σώσουμε τους φυσικούς μας πόρους, δάση, θάλασσες, νερά; Το νέο βιβλίο που γράφει η Έλινορ Όστρομ έχει τίτλο «Δουλεύοντας μαζί».
