Μετά τις πρόσφατες συναντήσεις του Πρωθυπουργού σε Βερολίνο και Παρίσι, η ελληνική κρίση φαίνεται ότι μπαίνει στην τελική της φάση. Είτε η Ελλάδα θα προχωρήσει τη διαδικασία προσαρμογής, ανασύνταξης, μεταρρυθμίσεων, εκσυγχρονισμού και θα παραμείνει στην ευρωζώνη ως αξιόπιστη, κανονική χώρα είτε θα ακολουθήσει την αδιέξοδη, αυτοκαταστροφική λογική της αδράνειας, της απόρριψης κάθε μεταρρυθμιστικού μέτρου που θα την οδηγήσει τελικά εκτός ευρωζώνης (και πιθανότατα εκτός ΕΕ).

Αυτή τη στιγμή και τα δύο σενάρια θεωρούνται από την Ευρώπη ανοιχτά. Το σενάριο της παραμονής στο ευρώ φαίνεται να επιδιώκεται με αποφασιστικότητα από την κυβέρνηση συνασπισμού και προσωπικά από τον Πρωθυπουργό, αν και με ευδιάκριτες επιμέρους παραφωνίες από μέλη της κυβέρνησης, ορισμένες φορές στο όνομα είτε παρωχημένων ιδεοληπτικών αντιλήψεων είτε πρακτικών πολιτικών σκοπιμοτήτων. Ωστόσο οι δυνάμεις της αδράνειας, της απόρριψης των μεταρρυθμίσεων, της αντιευρωπαϊκής επιλογής είναι ιδιαίτερα ισχυρές και κανένας δεν γνωρίζει πώς (ακόμα και με βιαιότητα;) θα εκδηλωθούν τους επόμενους μήνες.

Υπάρχουν περιθώρια να μεγιστοποιήσουμε τις δυνατότητες επιτυχίας του θετικού σεναρίου; Νομίζω ναι. Πέρα από την αυτονόητη υπόθεση ότι θα υλοποιήσουμε όσα αποφασίστηκαν στο πλαίσιο της δανειακής σύμβασης με τους εταίρους μας, αναγκαίες είναι και πρόσθετες πρωτοβουλίες. Θεμελιακή πρωτοβουλία, κατά την άποψή μου, είναι η χώρα να αποκτήσει το δικό της μεσοπρόθεσμο σχέδιο για την έξοδο από την κρίση αλλά και για την Ελλάδα των επόμενων δεκαετιών. Το έχουμε επισημάνει και άλλες φορές, η απουσία εθνικού σχεδίου λειτουργεί απονομιμοποιητικά. Τα Μνημόνια δεν μπορούν να υποκαταστήσουν το ελληνικό σχέδιο. Δεν προσφέρουν προοπτική, όραμα για τη χώρα. Καλώς ή κακώς, εμφανίζονται να επιβάλλονται από τους ισχυρούς. Το εθνικό σχέδιο μπορεί δυνητικά να δημιουργήσει την ελπίδα, τη νομιμοποίηση, τον προσανατολισμό, την έξοδο από την απόγνωση. Και είναι θλιβερό ότι το πολιτικό σύστημα απέτυχε να αξιοποιήσει την κρίση για να αναπροσδιορίσει την προοπτική της χώρας με νέο σχέδιο. Ας το κάνει τώρα.

Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι η Ελλάδα παραμένει στην ευρωζώνη. Πρέπει σε διαχρονική βάση να ακυρώσει τις γενεσιουργούς αιτίες της κρίσης. Και αυτές δεν βρίσκονται παρά σε ορισμένα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτιστικού μορφώματος που, όσο δύσκολο κι αν είναι, πρέπει να αντιμετωπιστούν. Επισημαίνω τρεις χαρακτηριστικές παραμέτρους:

(α) Η παράμετρος της «κανονικότητας». Η Ελλάδα δεν θεωρείται «κανονική χώρα», με την έννοια ότι δεν (θέλει να) λειτουργεί με βάση εμπεδωμένους κανόνες. Κανόνες βεβαίως υπάρχουν με όλες τις μορφές του γραπτού και άγραφου δικαίου, αλλά η αποδοχή τους παραμένει στη διακριτική ευχέρεια των υποκειμένων. Η παραβίαση των κανόνων προσλαμβάνει ενίοτε ηρωικό χαρακτήρα. Και θα έλεγα ότι στα θεμέλια του πολιτιστικού μορφώματος είναι εντοιχισμένη μάλλον η «παραβίαση» παρά ο «σεβασμός» των κανόνων. Το γιατί συμβαίνει αυτό, είναι περίπλοκο. Είναι όμως προφανές ότι η διαδρομή της χώρας, όπως ξεδιπλώθηκε ιστορικά, ευθύνεται σε σημαντικό βαθμό.

(β) Η παράμετρος της επίλυσης προβλημάτων. Το ελληνικό πολιτιστικό μόρφωμα δεν είναι problem-solving. Δεν είναι προσανατολισμένο στην αξιακή λογική σύμφωνα με την οποία όταν ανακύπτει ένα πρόβλημα μπορεί και πρέπει να επιλύνεται μέσα σε τακτό χρονικό διάστημα. Είναι περισσότερο προσανατολισμένο στη λογική της διαιώνισης των προβλημάτων. Η άμεση, ενστικτώδης αντίδραση του συστήματος σε προτάσεις επίλυσης προβλημάτων είναι να μεταχειριστεί τις προτάσεις αυτές μάλλον ως απειλή και κίνδυνο παρά ως ευκαιρία. Ορισμένες φορές, μάλιστα, η απειλή/κίνδυνος ιδεολογικοποιείται. Η περίπτωση των σκανδιναβικών κοινωνιών ως συστημάτων επίλυσης προβλημάτων είναι εξόχως χαρακτηριστική.

(γ) Η παράμετρος του προσανατολισμού προς το μέλλον. Το ελληνικό πολιτιστικό μόρφωμα δεν είναι κατά βάση προσανατολισμένο προς το μέλλον αλλά επίμονα προς το παρελθόν. Δεν είναι future-oriented. Καμιά χώρα δεν θέλει (ούτε πρέπει) να ξεχάσει το παρελθόν της. Προσπαθεί όμως να ξεπεράσει δημιουργικά το παρελθόν ως περιοριστικό παράγοντα για να δημιουργήσει το μέλλον. Δεν ανακυκλώνει μονότονα και αδιέξοδα το παρελθόν.

Επιβάλλεται νομίζω να γραφτεί ένα εγχειρίδιο για να διδάξει ιδιαίτερα τους νέους ανθρώπους ότι πρέπει να εμφορούνται από τις αξίες της κανονικότητας όπως την προσδιορίσαμε, της ισχυρής διάθεσης επίλυσης των προβλημάτων και του δημιουργικού προσανατολισμού προς το μέλλον και όχι της στείρας προσκόλλησης στο παρελθόν, αν και με απόλυτο σεβασμό του παρελθόντος.